تطور الفکر السیاسی فی الاسلام دراسه مقارنه, دوجلد. دکتوره فتحیه النبراوی ودکتور محمد نصر مهنا.
چاپ اول: قاهره, دارالمعارف, 84-1982م.
دربارهء دین هرگونه بیندیشیم و هر موضعی, خواه حداقلی یا حداکثری, داشته باشیم, این واقعیت را نمی توان نادیده گرفت که فرهنگ و تاریخ اسلام مشحون از مقوله های سیاسی است. آثار فراوانی که در ابعاد مختلف سیاست در اسلام نوشته اند گواه این مدعا است. این آثار دارای صبغه های تاریخی, کلامی, فقهی و می باشند. آثاری که با نگرش و روش تاریخی نگارش یافته اند, دوگونه اند: اغلب آن ها تاریخ هایی است که به بررسی سیر نهادهای سیاسی, کارکرد حکومت ها و بیو گرافی شخصیت های سیاسی پرداخته اند. گونهء دوم پژوهش هایی است که قدمتی ندارد و در دهه های اخیر پا گرفته است. موضوع این پژوهش ها نه نهاد سیاسی یا نظام سیاسی یا حاکمیت یا سیاستمدار بلکه اندیشه و تفکر سیاسی است. این نوع آثار به نشات, عوامل پیدایش و تطور و تحول اندیشه یااندیشه های سیاسی در اسلام می پردازند. هم چنین مراحل مختلفی که یک اندیشه پشت سر نهاده تا به وضعیت کنونی اش رسیده, افت و خیزهای آن, بستر فقهی و کلامی یک اندیشه سیاسی, نسبت اندیشه های سیاسی در توازی و تعارض و مهم تر ترابط یا رابطه یک سویهء اندیشه ای سیاسی با اندیشه های سیاسی بیرونی (سایر مکاتب) دغدغه و مشغله اصلی آن هاست.
تاکنون تعداد معدودی از محققان از این زاویه به سیاست اسلامی نظر دوخته اند و آثاری ارائه کرده اند. یکی از محققان ایرانی دربارهء موقعیت این گونه پژوهش ها می نویسد:
تاریخ اندیشه سیاسی و منطق درونی تحول آن, بغرنج ترین و تاریک ترین بخش تاریخ عمومی اندیشه در دوران اسلامی است. به جرئت می توان گفت که نقد و بررسی اندیشه سیاسی این دوران هنوز آغاز نشده است ( درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران, سیدجواد طباطبایی, ص9 ). از باب نمونه این کتاب ها را می توان نام برد:
تطور الفکر السیاسی عند اهل السنه, فتره التکوین من بدایته حتی الثلث الاول من القرن الرابع الهجری از خیرالدین یوجد السوی الفکر السیاسی العربی الاسلامی بین ماضیه وحاضره از فاضل محمدزکی.
اثر حاضر به خامه خانم فتحیه النبراوی استاد و رئیس گروه تاریخ در دانشگاه الازهر و آقای محمد نصر مهنا استاد و رئیس گروه علوم سیاسی در دانشگاه اسیوط در دو جلد نگارش یافته است.
جلد اول در پنج باب به بررسی تاریخی اندیشه سیاسی اسلام در مقطع قرون وسطی پرداخته است: باب های اول, چهارم و پنجم به قلم دکتر محمد نصر مهنا و باب های دوم و سوم به قلم دکتر فتحیه النبراوی است. عناوین باب ها و فصل های آن ها از این قرار است:
الباب الاول - نشاه وتطور الفکر السیاسی: مفاهیم اساسیه, الفکر السیاسی القدیم, الفکر السیاسی الیونانی, الفکر السیاسی فی اوروبا, الموثرات الاسلامیه فی فکر القدیس توماس الاکوینی.
الباب الثانی - نحو النظریه السیاسیه الاسلامیه: نشاه الفکر السیاسی عند المسلمین, الخلاف والفرق الاسلامیه, النظریه السیاسیه عند الشیعه.
الباب الثالث - تنظیر السیاسه فی الاسلام: فلاسفه المسلمین, النظریه السیاسه عند اهل السنه, النظریه السیاسیه عند ابن خلدون.
الباب الرابع - مفهوم الثوره فی الفکر السیاسی الوسیط: طاعه الحکم فی النظریه السیاسیه الاسلامیه, نظریه الثوره فی الاسلام, نظریه الثوره فی الفکر المسیحی الوسیط.
الباب الخامس - الاسلام الوسیط فی اطار الدراسه المقارنه: الاسلام والقوی الدولیه فی العصور الوسطی, القانون الاوروبی والقانون الاسلامی, الاخلاق الاسلامیه والفکر الوسیط.
جلد دوم در شش باب تنظیم شده, سه باب اول توسط دکتر فتحیه النبراوی و سه باب آخر آن توسط دکتر محمد نصر مهنا نوشته شده است. سه باب اول به روند بحث یعنی تطور فکر سیاسی ارتباطندارد ولی باب های چهارم تا ششم به تطور اندیشه سیاسی در دورهء جدید پرداخته است. عنوان های باب ها و فصل های زیر مجموعه آن ها عبارتند از:
الباب الاول -
اسس الفکر السیاسی والجهاد فی الاسلام.
الباب الثانی -
تطور الدوله فی الاسلام: العصر المثالی (عصر النبی(ص)), قضایا الحکم والخلافه, التغییر.
الباب الثالث -
النضوج السیاسی: خصائص الدوله, العهد الحضاری.
الباب الرابع -
الصراع المذهبی: الدوله السنیه (العثمانیون), الدوله الشیعیه (الصفویون).
الباب الخامس -
اتجاهات فکریه جدیده: انبعاث مدارس جدیده فی الفکر السیاسی فی الاسلام, موثرات الفکر السیاسی الاسلامی.
الباب السادس -
الحرکات الاصلاحیه الحدیثه: الحرکه الوهابیه, الحرکه السنوسیه, الحرکه المهدیه, حرکه الاخوان المسلمین, الثوره الایرانیه.
در پایان چهار پیوست با مشخصات ذیل آمده است:
رجال الدوله وبطانه الملک از مجله العروه الوثقی, الحق والاکثریه, الحرب والسلام از کتاب خاطرات جمال الدین الافغانی, الحرب العادله والحرب غیرالعادله از همان کتاب, بخشی از کتاب طبائع الاستبداد ومصارع الاستعباد از عبدالرحمن کواکبی.
اهمیت این اثر فقط پرداختن به تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام است. دیگر جنبه های آن نسبت به آثار دیگر شایان توجه نیست. این اثر جزء اولین نوشتارهایی است که از آن منظر, سیاست اسلامی را بررسی کرده, از این رو ناپختگی های آن را به حساب جدید بودن این نگرش باید گذاشت. تجربه های نویسندگان برای نگارش تاریخ اندیشه سیاسی شیعه مفید است.
جاهایی از آن قابل نقد است. از جمله طبق یک روال تاریخی به تطور اندیشه سیاسی نپرداخته, باب های اول تا سوم از جلد دوم منقطع و غیرمرتبط با تطور است.
ریشه های اندیشه سیاسی در اسلام به طور کامل نشان داده نشده, از ریشه یونانی بحث کرده ولی ریشه ایرانی و عربی تحلیل نشده است. ترابط اندیشه های سیاسی در خود فرهنگ اسلامی و وام ستانی یا وام دهی آن ها مشخص نیست. تحلیل نویسنده از انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران ضعیف است.
به هرحال نویسندگان به صورت مقارن و تطبیقی و با بهره گیری از روش های تحلیلی و حقوقی در کنار روش تاریخی و با اتکا بر منابع متنوع حتی اروپایی با شجاعت پا به عرصه پژوهشی نو گذاشته اند, از این لحاظ اثری خواندنی و مفید است.
