گروه جغرافیای ممالک اسلامی
قاین از شهرهای جنوبی استان خراسان است، که در منطقه کویری - کوهستانی قرار دارد. دارای روزهای آفتابی و سوزان و شبهایی بسیار سرد با آب و هوایی خشک می باشد. مسجد جامع در مرکز قاین قرار گرفته و به عنوان مسجد اصلی شهر مورد استفاده اهالی قرار دارد. بنایی است تک ایوانی با ایوان عمیق و دو شبستان در دو طرف آن که به سبک خاص مساجد خراسان بویژه جنوب خراسان ساخته شده است. (1)
قدیمترین نوشته ای که به مسجد قاین اشاره کرده کتاب اشکال العالم جیهانی است که در اوایل قرن چهارم هجری تالیف شده است. جیهانی راجع به قاین می گوید: «آن را حصار و خندقی است و مسجد آدینه ». (2)
نوشته دیگری که تقریبا همزمان با جیهانی است کتاب مسالک و ممالک اصطخری است که می نویسد: «خندقی و قهندزی در آن هست و مسجد و دارالاماره به قهندز اند». (3)
کتاب دیگری که حدود صد سال پس از کتاب اصطخری نگاشته شده و به طاق عظیم بنا اشاره کرده سفرنامه ناصرخسرو است. وی به سال 444 ه . ق از قاین دیدن کرده و مسجد را این گونه وصف می کند: «قاین شهری بزرگ و حصین است و گرد شهرستان خندقی دارد، و مسجد آدینه به شهرستان اندر است. و آنجا که مقصوره است طاقی عظیم بزرگ، چنان که در خراسان از آن بزرگتر ندیدم. و آن طاق، نه در خور آن مسجد است ». (4)
نکته قابل تامل در نوشته اصطخری و سفرنامه ناصرخسرو پیرامون مسجد جامع قاین اختلاف در پیرامون مکان مسجد است. اصطخری مسجد جامع شهر را در قهندز (ارگ) قاین در کنار دارالاماره دانسته در حالی که صد سال بعد ناصر خسرو مسجد را در قسمت اماکن عمومی شهر یا شهرستان توصیف می کند. (5)
با توجه به زلزله خیز بودن جنوب خراسان بویژه منطقه قاینات و این که در این منطقه دست کم هر صد سال یک زمین لرزه بنیان کن وجود داشته است. ممکن است مسجدی که در کنار دارالاماره بوده به فاصله یکصد سالی که از اشاره اصطخری تا بازدید ناصرخسرو از آن فاصله شده است بر اثر زلزله ویران شده باشد. تغییر مکان مسجد این نظریه را که ممکن است بنا برجای نیایشگاه ساسانی ساخته شده باشد مورد تردید قرار می دهد. (6)
است و با توجه به کتیبه ایوان اصلی در سال 796 ه . ق (8) به فرمان جمشیدبن قارن ساخته شده است.، مضمون کتیبه دیگری که بر لوح سنگی نقر شده معلوم می کند که این مسجد در زمان شاه سلیمان صفوی به سال 1086 ه . ق به همت صفشکن خان مرمت شده است. دیگر کتیبه بنا که آن نیز در ایوان قرار دارد نوشته منظومی است بر طاق بنا که تاریخ 1263 ه . ق. و نام استاد و معمار آن کربلایی اسحاق قاینی را نشان می دهد. منبر چوبی مسجد که تاریخ 1082 ه . ق را بر خود دارد، دارای منبت کاری هایی به شکل گره چینی و کتیبه ای ده سطری به خط نسخ است. بر بدنه منبر نام نجار و سازنده آن بدین ترتیب کنده کاری شده است: «عمل استاد محمد مقیم بن استاد محمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنة اثنان و ثمانون بعد الالف ». (9)
آنچه از کتیبه های متعدد بنا می توان نتیجه گرفت این است که بنا بارها بر اثر زلزله صدمه کلی دیده و مرمت شده است. کاوشهای باستان شناسی در شبستانها و صحن مسجد نیز مؤید این نظر است. در سال 1354 در کاوشهای شبستان شمالی وجود سه پایه ستون سنگی با درازا و پهنای یک متر در یک متر با سنگ لاشه و ملات ساروج کشف شده که پایه های کنونی شبستان بر روی آنها بنا شده است. به منظور وسعت دادن شبستان پایه های کنونی را حدود پنجاه سانتی متر عقب نشانده اند و وجود یک ستون چهارقلو در شبستان مورد نظر که مشابه ستونهای مسجد جامع اصفهان از دوره سلجوقی است نشان می دهد که در این محل بنایی از دوره سلجوقی وجود داشته که در اثر زلزله صدمه دیده و در دوره تیموری تجدید بنا گردیده است. گمانه زنی در این محل و کشف سه تنور پخت نان مشخص کرد که این قسمت مسکونی بوده است. سفالهایی از دوره سلجوقی در این مکان به دست آمده که به سفالهای رباط شرف شباهت دارد. (10)
در خاکبرداری حیاط به عمق هشت سانتی متر قطعاتی از آجرهای سلجوقی که مربوط به نمای مسجد بوده و در یک زلزله شدید خراب شده و فرو ریخته کشف شده است. از نمونه های مختصر کشف شده چنین برمی آید که نما شامل کتیبه ها، آجرکاری های بسیار زیبا و پرکار با نقشهای گل و گیاه و فتیله های آجری با نقشهای گره بوده است. (11) در آینده ممکن است با کاوشهای گسترده باستان شناسی در اطراف و داخل مسجد بتوان دوره های ساختمانی این بنا را مشخص کرد.
بنای مسجد ایوانی است رفیع به ارتفاع 20/17 متر و عمق 30/22 متر، دهانه ایوان بزرگ 10 متر و عرض آن 17 متر است. پوشش ایوان به شکل طاق و تویزه می باشد.
طاق بین تویزه ها به شکل خوانچه پوش اجرا شده است، به این دلیل که در ایوان اصلی نور از سقف گرفته می شود در نتیجه بین دو تویزه سرتاسری را در دو طرف تویزه های عمود بر تویزه اصلی ایجاد کرده و هر بخش را با طاقهایی جداگانه پوشش داده اند. خوانچه پوش بین دو تویزه به این ترتیب است که در بالا طاق پوشش، تابع منحنی تویزه اصلی است ولی در دو طرف در قسمت پایین تویزه به صورت آهنگ (منحنی) طوری پوشش شده است که امکان عبور به سمت قسمتهای دیگر بنا به وجود آمده است.
تزیینات ایوان شامل آجرکاری به شکل جناقی و لوزی در پیشانی ایوان و نقاشیهایی با اشکال هندسی است. (13)
نقاشیهای ایوان به شیوه اصفهانی (14) است و به نظر می رسد که در دوره صفویان انجام شده است و در زمانهای بعد روی آنها را ناشیانه رنگ زده اند.
مسجد قاین دارای دو محراب است که هر دو در دیوار انتهایی ایوان قرار دارد. محراب قدیمی مسجد به شیوه اهل تسنن (مذهب حنفی) جهتگیری شده و محراب دوم متعلق به شیعیان است که بعدها در کنار آن ساخته شده است. (15)
حیاط مسجد محوطه ای است به درازا و پهنای 28×33 متر که دو ورودی در سمت شمال و شرق دارد. ورودی شرقی در میان ایوان کوچکی به ارتفاع 60/8 متر قرار گرفته است. دهانه این ایوان 5 متر و عرض آن 60/7 متر است. در اطراف حیاط غرفه هایی به عمق 2 متر قرار گرفته که در ضلع شمالی و جنوبی هر طرف 8 غرفه و در ضلع شرقی 6 غرفه است. (16)
ایوان اصلی به دلیل ارتفاع و دهانه زیاد پایه های شبستانهای دو طرف را به خارج رانده است. برای جلوگیری از این کار در پشت بام و پشت تویزه های اصلی ایوان سه نیم تویزه با طاق رومی در هر طرف به ایوان تکیه داده و پای آن را روی پایه های وسط شبستانها و جرزهای کناری شبستانها که عمق زیادی دارند گذاشته اند. این کار در دهه های اخیر انجام شده و اهالی آن را به یاد می آورند. (17)
در داخل حیاط پادیاو قرار دارد که با 18 پله 20 سانتی متری به قناتی که از زیر محوطه مسجد عبور می کند منتهی می شود که وجود همین پادیاو را دلیلی بر نیایشگاه بودن محل در قبل از اسلام دانسته اند. (18)
مرمت و بازپیرایی مسجد جامع قاین از سال 1351 آغاز شده و تا 1354 ادامه داشته و تاکنون نیز به تناوب ادامه داشته است.. ساخت و ساز مجدد بنا هر چند به ظاهر موفقیت آمیز بوده، عدم تشخیص بخشهای بازسازی شده از بخشهای اصلی را می توان از اشکالات این مرمت دانست.
پی نوشتها و مآخذ
1- نگاه کنید به: گدار، آندره، آثار ایران، ج 2، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1371، ص 318; پیرنیا، محمد کریم، «مسجد» معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاه،1366، ص 5.
2- جیهانی، ابوالقاسم ابن احمد، اشکال العالم، برگردان: علی ابن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، شرکت به نشر، 1368، ص 170.
3- اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، برگردان: محمدبن اسعد بن عبدالله تستری به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی،1373، ص 288.
4- ناصرخسرو قبادیانی، سفرنامه ناصرخسرو، به کوشش نادر وزین پور، تهران، انتشارات کتابهای جیبی، 1358، ص 121.
5- لازم به تذکر است که قهندز یا ارگ که در شهرهای کهن در قسمت میانی شهر قرار داشته محل استقرار نهادهای حکومتی و حاکم بوده است و گاهی مسجد جامع شهر نیز در این قسمت قرار داشته و دارای حصار و خندقی بوده که آن را از شهرستان جدا می کرده; و شهرستان (شارستان) قسمت عمومی شهر است که بازارها، اماکن عمومی و منازل مردم در آن قرار داشته و آن نیز دارای خندق و حصار بوده است. با توجه به این که اصطخری و به ویژه ناصرخسرو در نوشته های خویش دارای دقت بسیاری هستند امکان این که یکی از این دو تن در توصیف خود از مکان مسجد اشتباه کرده باشند بسیار اندک است.
6- پیرامون این دیدگاه نگاه کنید به: نادری، بقراط، «مسجد جامع قاین »، مجله اثر، شماره 1،1359، ص 103.
7- سبک آذری: پنجمین شیوه معماری ایران است که از دوره ایلخانان آغاز شده و تا اواخر دوره تیموریان ادامه دارد از بناهای مهم این سبک می توان به مسجد گوهرشاد مشهد و گنبد سلطانیه در نزدیک زنجان اشاره کرد. نگاه کنید به: پیرنیا، محمدکریم، شیوه های معماری ایرانی، مؤسسه نشر هنر اسلامی، تهران،1369.
8- هرتسفلد معتقد است که مسجد قاین کتیبه ای مورخ 770 ه . ق داشته است. ولی در این اظهارنظر ماخذ خویش را ذکر نکرده است. (نگاه کنید به: ویلبر، دونالد، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365، ص 201.
9- بازدید از مسجد: 8/8/1374.
10- نادری، همان ماخذ، ص 106، 105.
11- دانشدوست، یعقوب، «گزارش بازپیرایی مسجد جامع قاین »، پرونده فنی مسجد جامع قاین موجود در سازمان میراث فرهنگی خراسان.
12- تویزه: منظور از تویزه در معماری، باریکه طاق باربری است که با چفدی باربر ساخته می شود و در فاصله های معینی ایجاد می شود تا نیروهای وارد شده از سطح طاق را به پایین منتقل کند. در خراسان به این تویزه ها لنگه می گویند. در واقع تویزه یا لنگه یک دنده طاق باربر است (نگاه کنید به: پیرنیا، محمدکریم، «طاقها در معماری ایران »، مجله اثر، شماره 24،1373.
13- بازدید از مسجد 8/8/1374.
14- شیوه اصفهانی: یکی از شیوه های معماری ایرانی است که از اوایل سلطنت صفویان آغاز شد و تا اواخر قاجاریه ادامه یافت.
15- نگاه کنید به: عدل، شهریار، «یادداشتی بر مسجد و مدرسه زوزن »، مجله اثر، شماره 16، 15.1367، و نیز نگاه کنید به:
S.S.Blair, "The Madrasa at zuzan:"Islamic Architectur in Eastern Iran on the Eve of the Mongol Invasion" MUQARNAS, vol, 3, 1985.
16- بازدید از مسجد 8/8/1374.
17- دانشدوست، همان ماخذ.
18- نادری، همان ماخذ، ص 106.
