نگاهی گذرا به عناوین نرم افزارهای علوم اسلامی ما را با فهرستهایی بلند بالا روبرو می کند که جالب توجه و تحسین برانگیز هستند اما با اندکی تامل در موضوعات در می یابیم که از تنوع لازم برخوردار نبوده و عمدتا پیرامون مباحث نقلی و تخصصی دور می زنند. در این میان دیسک های فشرده کتابخانه ای که مجموعه ای از کتب اسلامی را در خود داشته باشد بسیار محدود و انگشت شمار است و نرم افزارهای چند رسانه ای در این باب نیز در قالبهای کلیشه ای و بعضا با تکنیکی ضعیف مخاطبان را در سطحی محدود در بر می گیرد. در اینجا سخن از تولید نیست. سخن از تنوع است. سخن از گوناگونی موضوعاتی است که اکنون جامعه جوان و پژوهشگر ما به آن نیازمند است. اگر چه بسیاری از مراکز و مؤسسات دست اندر کار تهیه و تدوین برنامه های کامپیوتری در زمینه علوم اسلامی اند، اما کارهای بر زمین مانده، موضوعات فراموش شده و اولویتهای نادیده انگاشته بسیار است.
عدم شناخت منابع و موضوعات قابل پردازش، آفتی است که حیات نرم افزارهای علوم اسلامی را تهدید می کند. چرا که این امر باعث افتادن در ورطه تکرار و انجام کارهای موازی و نهایتا ایجاد زنجیره ای از حلقه های به هم بسته از این محصولات می شود. و این، دامی است که بیم آن می رود نرم افزارهای علوم اسلامی در آن گرفتار آمده و در نتیجه نه تنها کمک چندانی به ایجاد تحول مطلوب در علوم اسلامی نکند بلکه آن را به تکرار و تسلسل کشاند.
حلقه هایی که راه اندیشه های نو، طرحهای جدید و افکار بدیع و تازه را می بندد و بزرگترین مانع ابتکار و خلاقیت است.
اکنون کارهای تکراری و موازی در این زمینه آنچنان ملال آور شده است که گاه در جشنواره ها و نمایشگاهها حتی افراد خبره و اهل فن در هنگام داوری و گزینش یک نرم افزار - به عنوان شاخص - با مشکل مواجه شده و در تصمیم گیری در می مانند.
سخن در باب کارهای هم عرض و تحقیقات موازی و برنامه های یکسان بسیار است که در جای خود به آنها خواهیم پرداخت.
اما مشکل حلقه تکرار در نرم افزارهای علوم اسلامی را از آن جهت مطرح کرده ایم که راه حل آن را در تبیین هدف مورد بحث قابل جست و جو می دانیم.
همان طور که اشاره شد معرفی منابع و موضوعات قابل پردازش در حوزه علوم دینی، طرحی است که اگر بدان پرداخته شود دور و تسلسل یاد شده هرگز شکل نخواهد گرفت.
فراوانی منابع و تعدد موضوعات در زمینه علوم اسلامی که می توان به آنها پرداخت و در قالب برنامه های کامپیوتری عرضه نمود بدون تردید انکار ناپذیر است. همتی لازم است تا مراکز تحقیقاتی از تارهای تنیده در اطراف خود خارج شوند و با نگاهی به کتابخانه های دور و نزدیک، دریچه گنجینه هایی را بگشایند که آکنده از ذخایر عظیم فرهنگ و انباشته از کتب نفیس خطی در باب معارف بلند اسلامی است.
«مؤسسه حدیث نگر» از معدود مراکزی است که در چهارمین نمایشگاه سراسری نرم افزارهای علوم اسلامی ست رنج خود را در این گنج یابی و کاوش علمی در معرض دید عموم گذاشت.
این مؤسسه با مراجعه به کتابخانه های گوناگون فهرستی از آثار خطی ارزشمند در زمینه های مختلف علوم اسلامی را تنظیم کرده بود که ناشران به دلایل اقتصادی حاضر به نشر آن در بازار کتاب نبوده اند; مکتوباتی ارزشمند و نوشتارهایی بکر و زلال که همه و همه در گوشه کتابخانه ها مهجور افتاده و ناشناخته مانده اند.
هزینه ای که مؤسسه حدیث نگر برای انتشار دو تفسیر ارزشمند «کنز العرفان فی معدن الایمان » از مرحوم «برغانی » و تفسیر دیگری از مرحوم «شبر» برآورد نموده بود بالغ بر هفتصد میلیون تومان بود که علی القاعده هیچ ناشری حاضر به سرمایه گذاری در این مقیاس بزرگ نیست.
این در حالی است که طبق برآورد همین مؤسسه، انتشار این دو اثر نفیس بر روی دیسک های فشرده کامپیوتری چیزی قریب به یک هفتادم انتشار کاغذی آن هزینه خواهد داشت.
طبق کارشناسی حدیث نگر، تفسیر مرحوم برغانی قریب به هفتاد جلد و تفسیر مرحوم شبر بیش از سی جلد خواهد شد. حال آن که در اختیار داشتن یک لوح فشرده از تفسیر مثلا هفتاد جلدی مرحوم برغانی علاوه بر قیمتی مناسب و ارزان امکانات بسیاری را در بازیابی اطلاعات، مرتب سازی داده ها، گزینش، جستجو و چاپ صفحاتی ویژه و دلخواه و دهها توانایی دیگر که از قابلیتهای نرم افزارها و رایانه هاست; در دسترس کاربر می گذارد.
این مشتی است نمونه خروار. شناخت منابع و موضوعات قابل پردازش رایانه ای کاری چندان دشوار و هزینه بر نیست. احساس نیاز، ابتکار و همت تنها سرمایه لازم برای ایجاد این تحول است.
شاید نگاهی به فهارس کتب خطی منتشر نشده، بتواند جرقه ای امید بخش را برای آغاز یک انقلاب در انتشارات کامپیوتری از طریق عرضه دیسک های فشرده کتابخانه ای روشن کند.
با مراجعه به این فهارس درخواهیم یافت که گنجینه ارزشمند و نفیسی را وانهاده و در بسیاری از موضوعات اسلامی، خود را به تکرار و دوباره کاری مشغول ساخته ایم.
به عنوان نمونه در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی نجفی بیش از 000/50 عنوان نسخه خطی نفیس منحصر به فرد نگهداری می شود.
در خارج از کشور نیز در کتابخانه های معتبر، بسیاری از کتب خطی منتشر نشده در زمینه های مختلف دینی یافت می شود. نسخه های خطی فارسی، عربی، ترکی که اساس مجموعه نسخه های خطی اسلامی را تشکیل می دهند در پنج قاره جهان پراکنده اند. فهرستی از این کتب خطی که توسط مؤسسه الفرقان (لندن) تهیه شده در چهار مجلد چاپ گردیده است. این فهرست به خوبی وضع کتب خطی در حدود یکصد و پنجاه کشور جهان را توصیف کرده است. به عنوان مثال در یمن 150 هزار نسخه خطی اسلامی وجود دارد.
تاسف بار این است که این گنجینه ها میراث کهن فرهنگ غنی اسلامی ماست که در گوشه و کنار کتابخانه ها محبوس مانده اند. آیا انتظار نابجایی است که از مراکز تحقیقات رایانه ای بخواهیم تا با نگاهی به این میراث ارزشمند مسلمانان بخشی از دانش، تجربه و امکانات خود را به کمک رایانه در خدمت آن درآورده و با معرفی و احیای این آثار گران سنگ همراه با پدیده جدید «دیسک های فشرده کتابخانه ای »، تحول شگرفی در فرهنگ و تمدن اسلامی ایجاد نمایند؟
قدم نخست برای انجام این مهم این است که مراکز تحقیقات رایانه ای با ایجاد کمیته هایی ویژه نسبت به شناسایی و کشف این آثار نفیس خطی حرکت شایسته ای را آغاز کنند و منابع و موضوعات جدید قابل پردازش رایانه ای را به تمامی مراکز و مؤسسات هم گرا معرفی نمایند.
بدین ترتیب و با عرضه این میراث مکتوب در قالب برنامه های رایانه ای، تولید و عرضه نرم افزارهای علوم اسلامی در گردونه تکرار گرفتار نخواهد آمد بلکه در پهنه ای به وسعت اندیشه های پیشینیان و در افقی به وسعت افکار پسینیان گسترش خواهد یافت.
طبیعی است رسانه ای که بتواند با مراکز تحقیقاتی رایانه ای علوم اسلامی ارتباط برقرار کند می تواند وظیفه خویش را در معرفی منابع و موضوعات جدید و قابل پردازش به گونه ای شایسته به انجام رساند.
از آنجایی که «معرفی منابع و موضوعات اسلامی قابل پردازش توسط رایانه ها» یکی دیگر از اهداف نشریه ای است که پیش رو دارید; از این فرصت استفاده کرده، از تمامی دانش پژوهان و محققان گرانقدر درخواست می کنیم تا چنانچه منابع و موضوعاتی را برای عرضه از طریق برنامه های رایانه ای مناسب می بینند به ما معرفی کنند تا نسبت به انعکاس و انتقال این اطلاعات به مراکز تحقیقات رایانه ای اقدام نموده و رسالت خویش را در این زمینه به انجام رسانیم.
