(و لا تجادلوا اهل الکتاب الا بالتی هی احسن الا الذین ظلموامنهم و قولوا آمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم و الهنا والهکم واحد و نحن له مسلمون).
«با اهل کتاب جز به روشی که همه نیکوتر است، مجادله نکنید،مگر کسانی که آنها مرتکب ظلم و ستم شدند و به آنها بگویید مابه تمام آنچه بر ما نازل شده و آنچه بر شما نازل شده، ایمان داریم. معبود ما و شما یکی است، در برابر او تسلیم هستیم ».
یکی از ابعاد روان انسان را حس کنجکاوی تشکیل می دهد، و ازهمان آغاز زندگی خود را نشان داده، و رو به شکوفایی می گذارد،بی جهت نیست که کودک به هنگام شنیدن صدایی به سمت آن، توجه پیدا کرده و به طور فطری در صدد ریشه یابی می باشد، و اگر این حس از انسان گرفته شود، کاروان علم و دانش از سیر و رکت بازمی ماند.
حس کنجکاوی پدید آورنده دانش و اندیشه است، و انسان از این حس در صورتی بهره کافی می گیرد که به تضارب آراء بپردازد، واندیشه ای در برابر دیگر قرار می گیرد، تو گویی اصطکاک دو فکربسان اصطکاک دو سیم مثبت و منفی است که از آن برق و روشنی می جهد.
قرآن مجید حس کنجکاوی انسانها را از طریق دعوت به سوال و پرسش تقویت می کند و می فرماید: (فاسالوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون)(نمل: 43). «از صاحبان دانش بپرسید اگر نمی دانید».
گذشته از این، پرسش های مسلمانان آن روز را در قرآن مجید منعکس کرده و پاسخ آنها را یادآور می شود تا آنجا که جمله (یسالونک)15 بار در قرآن وارد شده است.
بنابراین، اسلام با پرسش و پاسخ، اصطکاک افکار، مناظره های علمی و اصولی مخالف نیست تا آنجا که مسلمانان را به مناظره با اصل کتاب به شیوه پسندیده دعوت می کند و می فرماید: (و لا تجادلوااهل الکتاب الا بالتی هی احسن الا الذین ظلموا منهم و قولواآمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم و الهنا و الهکم واحد ونحن له مسلمون). (عنکبوت: 46)
«با اهل کتاب جز به شیوه زیبا مناظره نکنید مگر آن گروه که از آنان ستم کرده اند(و از مناظره با آنان صرف نظر کنید) به آنها بگویید به آنچه که بر ما نازل شده و آنچه که بر شما نازل شده، ایمان داریم. خدای ما و خدای شما یکی است و ما در برابراو تسلیم هستیم ».
گروهی از شنیدن پدیده ای به نام «شک » نگران می شوند البته جای نگرانی نیز هست زیرا شک اگر گذرگاه باشد و انسان از آن طریق،به یقین برسد، بسیار مطلوب و محبوب است همچنان که «غزالی » ازشک و همچنین «دکارت » از حذف تمام معلومات پیشین به یقین رسیدند، یقینی استوار و پای برجا.
و اما اگر شک حالتی ثبات و دوام و به اصطلاح در روح و روان لانه گزیند، مسلما چنین شک، باورسوز بوده و خطرناک می باشد، از این جهت ما باید مراقب شکوک و شبهاتی باشیم که امروز در جامعه پدید آمده و در زدودن آنها بکوشیم و اجازه ندهیم در قلوب آنان لانه بگیرند و شاخ و برگ پیدا کند.
شک پرانی سابقه بس دیرینه دارد، رسالت پیامبر گرامی باشبهه پرانی از جانب قریش آغاز شد، ولی چون آنان از نظر فرهنگ در سطح بالایی نبوده اند، شبهات آنان حالت اتهام داشت و پیامبرخدا(ص) را «ساحر» و «جادوگر» و یا «کاهن » و «دیوانه »می خواندند، و احیانا او را با اخذ مطالب از عهدین متهم می کردند.
ولی آنگاه که پیامبر به مدینه آمد، شبهه پرانی در سطح بالاتری قرار گرفت، و مناظره پیامبر با یهودان مدینه و خیبر آغاز گشت،و در سوره بقره بخشی از این مناظرات وارد شده است.
پس از درگذشت پیامبر حجم شبهات بالا رفت زیرا احبار و راهبان یهود و نصاری با کوله باری از سوال وارد مدینه می شدند تا پایه صحت آیین جدید را به دست بیاورند خوشبختانه تنها کسی که قهرمان این میدان بود، آقا امیر مومنان بودعلی(علیه السلام)که سال جاری به نام نامی او نامیده شده است و در کتاب «الاحتجاج » طبرسی و بحارالانوار بخشی از این احتجاج ها آمده است.
با گسترش فتوحات و باز شدن درهای ایران و روم به روی مسلمانان، عقاید و فرهنگ آنان از طریق اسیران جنگی که برخی ازآنان حکیم و دانشمند بودند، به عواصم اسلامی انتقال یافت. سپس ترجمه کتب فلسفی و کلامی به فزونی و گسترش شبهات، قوت بخشیدولی علمای اسلام در مقابل این هجوم فرهنگی به خود نلرزیدند، باپایه گذاری علم کلام به شبهه زدایی پرداختند، و در حقیقت یکی ازانگیزه های تاسیس علم کلام نوعی پاسخ گویی به انواع شبهات بودکه از طرق گوناگون وارد اذهان می گشت.
در قرن دوم اسلامی مساله ای به نام آسیب شناسی مطرح گردید،شبهات به صورت های مختلف تنظیم گردید و هر عالمی به فراخوردانش خود به پاسخ گویی قیام کرد. مسلما سهم پیشوایان اسلام وشاگردان برجسته آنها مانند هشام بن حکم، قیس بن ماصر، حمران بن اعین، مومن الطاق در نقد شبهات بیشتر بود.
نقد شبهات قرن به قرن ادامه داشت و در هر عصری متکلمان اسلامی بالاخص متکلمان شیعی با تالیف دانشنامه کلامی و یا کتاب ورساله های کلامی انجام وظیفه کرده و پدیده شک را از قلوب مسلمین می زدودند، با مراجعه به کتاب رجال نجاشی پایه همت تلامیذ امام صادق (علیه السلام) کاملا روشن می شود که چگونه بر زدودن شبهات همت می گماردند، تا آنجا که در قرن دوم و سوم اسلامی آثاری به نام «الرد علی یاصحاب الطبائع » « الرد علی قدم الاجسام »دیده می شود و در این مورد کافی است آثار علمی متکلمی را به نام اسماعیل بن علی آل نوبخت مولف کتاب «الیاقوت » موردبررسی قرار دهید تا از پایه خدمت این نوع از متکلمان شیعی واقف شوید.
از زمان ائمه اهل بیت (علیهم السلام) بگذریم در دوران شیخ مفید قرن پنجم عظیم ترین خدمت به اسلام و تشیع انجام گرفت و کلام شیعه به صورت یک دژ محکم درآمد، و در عین حال متکلمان شیعی به نقد آرای مخالفان می پرداختند و از طریق مناظره حقایق را روشن می کردند.
در عصر علامه حلی کلام شیعی به اوج خود می رسد او یک تنه بیست کتاب در کلام نوشته و قسمت اعظم نوشته های او جنبه شبهه زدایی دارد.
اگر به همین نسبت به جلو بیاییم عمل به این وظیفه را در میان عالمان بزرگ شیعه کاملا لمس می کنیم.
در قرن چهاردهم شخصیت های عظیمی با نگارش و تربیت شاگردانی به نقد شبهات پرداخته، و عظیم ترین خدمت را انجام دادند، تاریخ خدمات شخصیت های برجسته ای مانند آیه الله شیخ محمد رضامسجدشاهی(1285 - 1362) مولف کتاب نقد فلسفی داروین، و آیه الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء(1294 - 1373) و آیه الله سید محسن عاملی(1284 - 1373 مولف کتاب کشف الارتیاب و آیه الله شهیدشرف الدین عاملی(1290 - 1377) مولف کتاب المراجعات، و آیه الله سید هبه الدین شهرستانی(1301 - 1386) و آیه الله علامه سید محمدحسین طباطبائی(1321 - 1402) مولف کتاب المیزان و حضرت امام (رضوان الله علیه) (1320 - 1409) مولف کشف الاسرار وغیرهم را فراموش نخواهد کرد.
در سال 1322ه ش، کتابچه ای به نام اسرار هزار ساله منتشر شد وتنشی میان علما و دانشمندان پدید آورد، امام(ره) یک تنه درظرف دو ماه به شبهه زدایی پرداخت و کتاب یاد شده را تالیف نمود.
اکنون این وظیفه بر دوش فضلا و حوزه علمیه قم سنگینی می کند ولی تفاوت هایی میان ما و اعصار گذشته حتی قرن 14 وجود دارد:
1 - در آن زمان مخاطبان مخالفان افراد درس خوانده سطح بالا بودند،درحالی که امروز مخاطبین دشمن دانش آموزان و دانشجویان می باشندکه 13 جمعیت کشور را تشکیل می دهد، جمعیتی که شبهه را به آسانی می گیرد و زدودن آن مهارت لازم دارد.
2 - شبهات از محدودیت خاصی برخوردار بود ولی اکنون همه باورهای ما را فراگرفته از مبدء و معاد گرفته تا فلسفه احکام و حقوق و قصاص و تاریخ، و لذا قیام به این هدف بزرگ احاطه گسترده می طلبد که مشکلات را حل کند، و در پاسخ نگاری بایدشیوه ای اتخاذ کرد که خدای ناکرده به دفاع بد منتهی نشود، که ضرر دفاع بد از دین بیشتر از رها کردن شبهه است.
خوشبختانه شورای عالی مدیریت احساس وظیفه کرده و مرکزی را به نام «مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه » تاسیس نموده وجوانان دست به قلم و خوش ذوق را به کار گرفته که با نهضت همگانی به این تهاجم فرهنگی پاسخ بگویند، مرکز این مطالعات درصفاییه در کوی مسعود است ولی شعب مختلف و گوناگون دارد که بخشی از آن در موسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق (علیه السلام) تمرکز یافته و از فارغ التحصیلان دوره تخصصی کلام بهره گرفته می شود.
من در اینجا دامن سخن را کوتاه می کنم، و این گام بلند را به شورای عالی مدیریت و مقام معظم رهبری که در پرتو عنایات اواین کار صورت گرفته است، تبریک می گویم ولی باید بر هر یک ازاین شعب حکیمی نظارت کند که پاسخ ها به صورت پخته و دور ازتعقید و اطناب و ایجاز نوشته شود و در اختیار همگان قرارگیرد.
همین طور که یادآور شدم که برخی شبهات امروز کاملا تازگی دارد وتحت عنوان «فلسفه دین » دهها شبهه باورسوز را روانه دلهامی سازد، مانند: زبان دین، تجربه دینی، قبض و بسط، پلورالیزم،سکولاریزم، و غیره هر چند بخشی از این شبهات جامه نو به خودپوشید و ریشه در گذشته دارد.