اندیشه، آیینه ای صاف و روشن است (که پایان کار در آن دیده می شود)، عبرت گرفتن از حوادث روزگار و بیم دهنده ای خیراندیش است .
علی علیه السلام
درباره آیات یازده گانه ای که با تعبیر: «و من آیاته » آغاز شده بود، سلسله بحثهایی تحت عنوان «نشانه های خدا در قرآن » ، در هفده شماره از نظر خوانندگان گرامی گذشت . در این شماره بر آنیم به این پرسش پاسخ دهیم که هدف از بیان نشانه ها چیست؟ و اینک:
تفکر واندیشه گزینه ای است که همه ملتها آن را برای پیشرفت و کمال بشر لازم و ضروری می دانند چرا که عصاره انسان همان عقل او; و اندیشه و تفکر در واقع مغز عقل است و تا انسان فکر نکند، نمی تواند عقل خود را بکار بیاندازد .
اگر انسان شرح زندگانی مکتشفان و مخترعان و دانشمندان بزرگی را که گاهی دنیا و تاریخ را عوض کرده اند مطالعه کند، می بیند همه، صاحب فکر و اندیشه بوده اند و به وسیله تفکر به آن حد از دانش رسیده اند و اصلا فرق آنان با اشخاص عادی همان اندیشه آنهاست . و اگر ما امروز شاهد اینهمه شکوفائی در تکنیک و غیره هستیم و زمین و آسمان در اختیار بشر قرار گرفته، به خاطر تفکر در امکانات بالقوه زمین و آسمان و آنچه در آنها هست، می باشد .
صاحبان فکر را می توان به سه قسم تقسیم کرد:
1 . تفکر در مادیات و تکنیک; که این طرز تفکر را به دو نوع می توان تصور کرد:
الف: مانند کسانی که فقط به فکر مسائل مادی هستند و تنها در این فکرند که از آسمان و زمین، و آنچه در آنها هست، چگونه به نفع خود استفاده کنند (که البته تا حدودی به خواسته های خود دست یافته اند) . اما درباره اینکه مبدا پدیده ها و این مناظر زیبا و موجودات گوناگون با طبایع مختلف کیست، تدبر نمی کنند . و فقط به فکر پیشرفت علمی خود و آسایش خود و دیگران هستند .
به عنوان مثال: سازندگان اولین هواپیما از «لئوناردو داوینچی » (1) (ت 1452م - 831ش - م 1519م - 898ش - متولد فلورانس ایتالیا)، که از ترس حاکمان کلیسا نوشته های خود را بر روی کاغذ تر منقوش می کرد گرفته، تا ارشمیدس و برادران مونگلفیه و برادران رایت دوچرخه ساز، اختراع خود را از پرندگان کشف کرده اند (2) که آن هم از مخلوقات خداوند حکیم و توانا است . و اگر آنان اندیشه خود را به کار نمی انداختند و با یک نگاه معمولی به پرندگان از کنار آنها رد می شدند، هیچ وقت به این اختراع بزرگ دست نمی یافتند و همچنین متفکران و مخترعان دیگر .
ب: تفکر در مادیات بدون در نظر گرفتن عواقب آن که آیا به آسایش انسانها منجر خواهد شد یا مایه تباهی بشریت؟ مانند سازندگان بمب اتم که بر سر مردم بی گناه می ریزند و پشیمان هم نمی شوند، چون نه به یاد خدا بوده و نه در این موارد اصلا فکر کرده اند، بلکه به خاطر پیشرفت مادی خودشان حاضرند به هر جنایتی دست بزنند . به عنوان مثال: «ادوارد تلر» ، که پدر «بمب اتم » نام گرفته، و اخیرا در سن 95 سالگی درگذشت، در خاطراتش نوشته است که:
به خاطر قربانیان و مجروحین بمباران های اتمی عمیقا متاسف است، اما بهترین توضیح در مورد این که چرا از کار کردن بر روی این سلاح ها متاسف نیست، این سؤال است: «اگر ما این کار را نکرده بودیم، چه اتفاقی می افتاد؟» (3) .
تازه این یکی از هزاران دانشمند سلاح هسته ای و متخصصان شهر اتمی «لوس آلاموس » LOS ALOMOS آمریکا است که بمب اتمی معادل 20 هزار تن (تی . ان . تی) را بر سر مردم شهر هیروشیما ریختند و تا مساحت ده کیلو متر مربع تا چهل و نه درصد آثار حیات و تمدن را از بین بردند (4) .
2 . تفکر در معنویات تنها . مانند ارباب کلیسا، مخصوصا قبل از رنسانس اروپا که هر گونه تفکر در مادیات و صنعت و تمدن را نفی کرده و آن مایه کفر می دانستند .
3 . تفکر در هر دو مورد . و این طرز تفکر از آموزه های اسلام و قرآن است خداوند به این نوع تفکر دستور داده، دو گزینه اول و دوم را تخطئه می کند .
تفکر از نظر قرآن
در قرآن مجید در سوره های مختلف هفده بار دستور به تفکر و اندیشه داده شده است زیرا آیات قرآن تنها به خاطر خواندن و گوش کردن نیست، بلکه برای درک کردن و اندیشه و فهم مردم است . آیاتی که بشر را به تفکر در آفرینش دعوت می کند، معمولا پس از بیان احکام و نعمتهای آسمانی و زمینی که خداوند در اختیار انسان قرار داده، آمده است . گاهی پس از بیان حلال و حرام (5) ، و گاهی پس از اشاره به آفرینش خود انسان (6) ، مخصوصا پس از اشاره به آفرینش آسمان و زمین و آنچه در آنهاست که از بزرگترین نشانه های قدرت خدا و پیش چشم انسان قرار دارد . ما به عنوان مثال بعضی از این آیات را می آوریم:
«مسلما در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه های (روشنی) برای صاحبان خرد و عقل است » (7) .
همچنین می فرماید: «او آنچه در آسمانها و زمین است، همه را مسخر شما ساخته، در این; نشانه های مهمی است برای کسانی که اهل فکرند» (8) .
نیز در ذیل آیه 219 سوره بقره می فرماید: «... کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون » «. . همچنین خداوند آیات خود را بیان می کند تا شما فکر کنید» . و آیه بعدی را با تعبیر «فی الدنیا و الآخرة » «در دنیا و آخرت ...» آغاز می کند که از این تعبیر دو موضوع استفاده می شود:
نخست اینکه انسان با اینکه مامور است در برابر خدا و پیامبران تسلیم شود، در عین حال موظف است این اطاعت را با فکر و اندیشه انجام دهد نه اینکه کورکورانه و بدون فکر پیروی کند .
دیگر اینکه نباید انسان تنها در جهان ماده یا معنی بیاندیشد، بلکه باید هر دو را مورد اندیشه و فکر قرار دهد و برای تامین نیازمندیهای روح و تکامل و پیشرفت هر دو تلاش کند که دنیا و آخرت باهم مربوطند و ویرانی یکی در ویرانی دیگری اثر می کند .
البته معنی این سخن این نیست که اطاعت از احکام الهی مشروط به درک فلسفه آن است، بلکه منظور این است که به موازات اطاعت از این دستورات برای آگاهی از روح و اسرار آنها نیز تلاش و کوشش نماید و به اندازه توان خود از علوم و فلسفه آفرینش استفاده کند (9) .
«یاد خدا» ، مکمل فکر بشر
اگر روزی از ترس حاکمان کلیساها و سایر مکتبها اندیشمندان نمی توانستند اظهار نظر کنند و مانند داوینچی و دیگران نظریات خود را مخفیانه، بر روی کاغذ تر می نوشتند، قرآن مجید خود; مردم را به تفکر و اندیشه و یاد خدا دعوت می کند و «ذکر و یاد خدا» را مکمل «فکر بشر» می داند و دستور به تفکر در امر دنیا و آخرت هر دو می دهد و می فرماید:
«الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السماوات و الارض ...» (10) .
«خردمندان، خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند، و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین می اندیشند و می گویند: خدایا این را بیهوده نیافریده ای » .
بلی کسانی که عقل و خرد سالم دارند، همیشه سرگرم ذکر و یاد خدا بوده و در مورد جهان هستی و مخلوقات خداوند تفکر و تدبر می نمایند چرا که ذکر و یاد خدا باعث روشنی ذهن و تفکر در باره آفرینش می گردد، مرحوم علامه طباطبائی در معنی «ذکر» می فرمایند: «تذکر یعنی انتقال دهنده و متوجه کننده ذهن به دلیل چیزی، برای نتیجه گیری » (11) .
اما اینکه در آیه مزبور نخست به ذکر و یاد خدا اشاره شده و سپس به تفکر و تدبر، گویا بیانگر این نکته است که تنها یادآوری خدا کافی نیست، بلکه باید همراه با تفکر و اندیشه باشد تا نتیجه بخش باشد .
عکس قضیه هم چنین است . یعنی اگر تفکر و اندیشه آمیخته با یاد خدا نباشد، به جائی نخواهد رسید و اگر هم برسد، مایه بدبختی بشریت خواهد بود . چنانکه می بینیم بسیاری از اندیشمندان که حتی در خلقت کرات آسمان و زمین و شگفتیهای آنها مطالعه و تفکر می نمایند، ولی به خدا نمی رسند، زیرا آنان فقط از دریچه مادی و ظاهری نگاه می کنند و از زاویه مبدا آفرینش (که چه کسی اینها را خلق کرده و اینهمه انرژی های بالقوه را در آنها قرار داده) نگاه نمی کنند .
به این ترتیب قرآن مردم را به تفکر در آفرینش خود انسان و جهان دعوت می نماید که هرکس به اندازه استعداد خود از دریای بی کران و بی پایان جهان هستی بهره مند گردد .
گرچه همه آیات قرآن به خاطر کلام خدا بودن، حائز اهمیت هستند ولی در پنج آیه قرآن (آیه 190 تا 194 سوره آل عمران) (12) که مجموعه ای از معارف دینی و آمیخته با لحن مناجات می باشد، در خور توجه بیشتری است . در احادیث و روایات هم اهمیت خاصی به این آیات داده شده است . چنانکه در روایتی از علی علیه السلام نقل شده که پیامبر هرگاه برای نماز شب برمی خاست، نخست مسواک می زد و سپس نظری به آسمان می افکند و آنگاه این آیات را زمزمه می کرد (13) .
همچنین آن حضرت علیه السلام در اهمیت فکر می فرمایند:
«الفکر مرآة صافیة، و الاعتبار منذر ناصح » .
«اندیشه، آیینه ای صاف و روشن است (که پایان کار در آن دیده می شود) و عبرت گرفتن (از روزگار) بیم دهنده ای خیراندیش است » (14) .
باز آن حضرت می فرماید:
«... بصنع الله یستدل علیه و بالعقول تعتقد معرفته و بالفکرة تثبت حجته و بآیاته احتج علی خلقه ...» .
«... آفرینش خدا به وجودش راهنمائی می کند، و به وسیله خردها شناسائی می شود و با اندیشه، حجت وی ثابت می گردد ...» (15) .
تاثیر محیط بر فکر
یکی از عواملی که در طرز تفکر انسان مؤثر است، محیط و جامعه ای است که در آن زندگی می کند . چنانکه امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره کسانی که در اثر جو نامساعد سیاسی و عدم توانائی از درک صحیح و پاره ای از مطامع مادی، در جنگ جمل شرکت کرده و بر ضد حق و عدالت شمشیر کشیده بودند، می فرماید:
«کنتم جند المراة و اتباع البهیمة، رغا فاجبتم و عقر فهربتم » .
«شما سپاه یک زن و پیروان حیوان (16) (شتر عایشه) بودید تا شتر صدا می کرد، می جنگیدید و تا دست و پای آن قطع گردید، فرار کردید» (17) .
از اینجا معلوم می شود منظور از «اولوالالباب » (صاحبان خرد)، کسانی هستند که عقل و خرد خالص و بدون شائبه بوده و عاری از تعلقات مادی و سیاسی و بدور از تهاجم فرهنگی بیگانگان باشد (18) .
پیام روشنی که کلام امیرمؤمنان علیه السلام بر پیروان راستین قرآن و اهل بیت علیهم السلام دارد، این است که مسلمانان و بالاخص شیعیان دردآشنای آن حضرت با چنگ زدن به دستورات حیاتبخش قرآن و اهل بیت علیهم السلام، اجازه ندهند بیگانگان و بیگانه پرستان، محیط جامعه اسلامی و فرزندان پاک و بی گناه کشورمان را آلوده سازند . و این امر ممکن نیست مگر با دل سپردن به آیات خدا . و به یاد خدا و تعالیم حیات بخش قرآن و اهل بیت علیهم السلام بودن و در آنها تفکر و اندیشه نمودن . چرا که بدون اطلاعات کافی و درک مفاهیم قرآن و حقایق، نمی توان در مقابل دشمن ایستادگی کرد .
نتیجه تفکر در آیات خدا
تفکر و اندیشه در جهان آفرینش آگاهی خاصی به بشر می بخشد . یکی از نمونه های این تفکر، توجه به بیهوده نبودن آفرینش خود انسان و جهان است چرا که انسان اگر در یکی از اعضای کوچک خود مانند قلب و حفره ها و دریچه های آن و مغز و میلیونها سلول آن که هرکدام برای هدفی ساخته شده اند، بیندیشد و فکر خود را بکار بیاندازد، به این نتیجه می رسد که آیا ممکن است اعضای کوچکی مانند قلب و ... هرکدام دارای هدف خاصی باشد، ولی مجموعه جهان هستی به این بزرگی بی هدف باشد؟ لذا کسانی که در جهان هستی تفکر و تدبر نمایند، می فهمند و اقرار می نمایند که:
خدا این دستگاه عظیم هستی را بیهوده نیافریده و این جهان بی نهایت با این نظم خاص خود همه و همه نشانه عظمت و وحدانیت اوست (19) .
پی نوشت:
1) بعدها از روی عکسها و نقاشیهای او از پرندگان، در هواپیماسازی استفاده شد . (تاریخ اختراعات، ترجمه محسن جاویدان، ص 157 به بعد) .
2) همان .
3) روزنامه کیهان، 20/6/82، صفحه آخر .
4) تاریخ اختراعات، ترجمه محسن جاویدان، ص 74 و 75 با تلخیص .
5) 219 بقره . «و یسئلونک عن الخمر و المیسر ... .» .
6) سوره روم، 8 . «اولم یتفکروا فی انفسهم » .
7) سوره آل عمران، آیه 190 .
8) سوره جاثیه: 13 .
9) تفسیر نمونه، ج 2، ذیل آیه 219 سوره بقره .
10) آل عمران: 191 .
11) المیزان، ج 3، ص 29، آیه 7 سوره آل عمران .
12) ان فی خلق السماوات و الارض واختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الالباب .
«الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السماوات و الارض ...» .
ربنا انک من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین من انصار .
ربنا اننا سمعنا منادیا ینادی للایمان ان آمنوا بربکم فآمنا ربنا فاغفر لنا ذنوبنا و کفر عنا سیئاتنا و توفنا مع الابرار .
ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیامة انک لا تخلف المیعاد .
13) نورالثقلین، ج 1، ص 422 - مجمع البیان، ذیل آیه 190 سوره آل عمران .
14) نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 1256، حکمت 357 .
15) تحف العقول، ص 61 .
16) چون عایشه در این جنگ بر شتری بنام «عسکر»» سوار بود، آن را، جنگ جمل نامیدند .
17) نهج البلاغه، ترجمه دشتی، خطبه 13، ص 56 .
18) الالباب » جمع «لب » و هو العقل الزکی الخالص من الشوائب . (المیزان، ج 4، ص 29، ذیل آیه 7 - مجمع البیان، ذیل آیه 190 سوره آل عمران) .
19) ربنا ما خلقت هذا باطلا» . (ذیل آیه 191، آل عمران) .
