شان و منزلت مشاور در اسلام

پاسخ این سؤال این است که اسلام برای مشاورین دارای صفات ویژه، چند مزیت قائل شده است:

1 - اسلام به چنین مشاورینی به عنوان انسانهای دارای قلب سلیم می نگرد و مشاورین دارای شرائط مشورت از دیدگاه اسلام عبادت کنندگان خالص الهی به شمار می روند چرا که انسانهائی را از حیرت و سرگردانی بیرون آورده، آنان را به سوی خیر و صلاح هدایت می نمایند چه عبادتی بالاتر از این عمل خیر می باشد؟

امام صادق علیه السلام از رسول خداصلی الله علیه وآله چنین نقل می کند:

«انسک الناس نسکا انصحهم حبیبا و اسلمهم قلبا بجمیع المسلمین »: ⁽¹⁾ (عابدترین مردم از لحاظ عبادت خداوند، ناصح ترین انسانهای دوستدار انسانهای دیگر و سالمترین آنان به ملاحظه قلب برای جمیع ملت اسلامی می باشد).

جالب در این روایت نحوه بیان و اداء کلمات است که بسیار لطیف و پرمعنی است:

اولا - مشاور و مشاورین و شورای مشاوره را با تعبیر «انسک الناس » به صورت افعل التفضیل آورده و «انسک » را به ناس اضافه کرده به معنای این که در میان جمیع امت اسلام و جمیع مردم عابدترین انسانها بشمار می روند زیرا چه عملی بالاتر است از راهنمائی انسان های گرفتار دیگر، مشفقانه و ناصحانه در مسیر زندگی و هدایت به سعادت واقعی است؟

ثانیا- باکلمه «حبیبا» اشااره به نوع مشورت و محتوای آن می نماید که مشورت از روی دوستی و صفا و صمیمیت انجام گرفته است.

ثالثا - کلمه «اسلمهم قلبا» باز به صورت «افعل التفضیل » آورده شده اشاره به این معنی که قلب و دل انسانهای مشاور از سالمترین و پاک ترین قلبها می باشد.

رابعا - کلمه «جمیع المسلمین » این نکته را می رساند که اوج دلسوزی و سلامت قلب مشاور در محدوده امت اسلام و برای جمیع مسلمین می باشد.

2 - مشورت باچنین مشاورینی موجب رضای پروردگار و بالاترین فضیلت و مزیت را در مقایسه با سایر اعمال نزد خداوند دارد.

«سفیان بن عیینه » می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: «علیک بالنصح لله فی خلقه فلن تلقاه لعمل افضل منه » ⁽²⁾ در مقام مشورت بر مشاور لازم و واجب است مشورت کننده رابرای خدا و کسب رضای الهی نصیحت و راهنمائی کند زیرا مشاور هیچ عملی را مرتکب نمی شود که از لحاظ فضیلت و برتری بالاتر از نصح در مقام مشورت باشد.

3 - وجوب اطاعت از نتیجه چنین مشورتی و نهی از مخالفت با آن، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «الحزم ان تستشیر ذا الرای و تطیع امره ».: (حزم و احتیاط عقلی آن است که تو با انسانهای دارای عقل و رای مشورت کنی و از آنان اطاعت نمائی).

تا آنجا می فرماید:«و ایاک والخلاف علیهم فان فیه الهلاک » ⁽³⁾ : (از مخالفت با رای مشاوران عاقل، دوری کن زیرا د راین مخالفت هلاکت و نابودی است.).

البته این دستور، وقتی متین است که مشورت کننده به هنگام مشورت و بعد از مشورت، احساس امنیت بنماید و بداند که مشاور در مقام مشورت، تمام کوشش و عقل و درایت و علم و اطلاعات خویش را بکار گرفته است و این امر نیز وقتی به طور غالبی حاصل می شود که نظر مشاور، خالص بوده، هیچ نوع غرض شخصی در میان نباشد و گرنه خداوند سلامت فکر و عقل را از او سلب می نماید و علاوه بر این، این عمل با کمال ایمان و لزوم صداقت در مشاور منافات دارد.

امام صادق علیه السلام ضمن نامه ای به «عبدالله نجاشی » چنین نوشت:

پدرم از پدرانش از علی بن ابیطالب علیه السلام چنین نقل می کند:

«من استشار اخوه المؤمن فلم یمحضه النصیحة سلبه الله لبه » (کسی که برادر مؤمنی از او طلب مشورت کند واو را د رمقام مشورت، نصیحت خالص و بدون اغراض شخصی راهنمائی ننماید، خداوند سلامت فکری و عقلی را از او سلب می کند). زیرا مغز و فکر در یک سطح بالا، برای مشاور نعمتی است که خداوند به او داده است و او نه تنها استفاده صحیح و به موقع از آن ننموده، بلکه این نعمت های خداداده را انحرافی بکار برده است و لذا خداوند این نعمتها را از او سلب می نماید. ⁽⁴⁾

پس لازم است مشورت در محیط صدق و صفا و بدون اغراض شخصی انجام گیرد، چنین مشورتی است که نزد خدا ارزش دارد و خداوند وعده بهشت را در قرآن بر چنین مشاورینی تضمین نموده است.

رسول خدا فرمود: «مشاوری که پنج چیز را به خاطر من و نزد من متعهد باشد خداوند بهشت را برای او تضمین می کند راوی سؤال کرد آن پنج چیز کدام است؟ فرمود: «النصیحة لله عزوجل والنصیحة لرسوله والنصیحة لکتاب الله و النصیحة لدین الله و النصیحة لجماعة المسلمین » ⁽⁵⁾ (نصیحت در مقام مشورت به خاطر خدا و رسولش بوده، مطابق کتاب خداوند و مطابق دین خدا و متعلق آن، جماعت مسلمین باشد) یعنی در مقام مشورت مشاور باید چند اصل را به عنوان معیارهای سنجش مورد توجه خاص قرار دهد: «رضای خدا و دستورات وارده در قرآن - فرمان رسول خدا و دستورات سایر پیشوایان اسلام به عنوان سنت های اسلامی - مصالح امت اسلام و در ضمن آن مصلحت شخص مشورت کننده را در نظر بگیرد».

آری چنین مشورتی مورد رضایت خداوند بوده و مشاورین آن بالاترین منزلت را نزد خداوند در قیامت دارند زیرا نصیحت در مقام مشورت از علائم و نتائج محبت و علاقه به غیر است. ⁽⁶⁾

پس نصیحت در مقام مشورت، دلیل بر احساس کمال محبت قلبی و دلسوزی نسبت به برادر دینی خود می باشد و نیز نتیجه نصیحت در مقام مشورت، محبت است و دوستی. ⁽⁷⁾

و نیز نصیحت در مقام مشورت مطابق غریزه مؤمن واقعی می باشد.

امام علی علیه السلام فرمود: «المؤمن غریزته النصح ». ⁽⁸⁾

غریزه مؤمن بر اساس نصیحت دلیل قرار داده شده است.

و نیز نصیحت صادقانه دلیل بهترین برادری انسانها نسبت به هم است.

علی علیه السلام فرمود: «خیر اخوانک انصحهم » ⁽⁹⁾ (بهترین برادران تو ناصح ترین آنان می باشد).

و نیز نصیحت برادرانه در مقام مشورت از اخلاق انسانهای کریم می باشد چنانکه علی علیه السلام فرمود: «النصیحة من اخلاق الکرام » ⁽¹⁰⁾ (نصیحت مشفقانه از جمله خوی انسانهای کریم می باشد) زیرا مشورت با چنین کسانی چه بسا موجب راهنمائی سوی اخلاق و سیرت باطنی انسانها میشود.

علی علیه السلام می فرماید: «ما آل جهدا فی النصیحة من دلک علی عیبک و حفظ عیبک » ⁽¹¹⁾ (نتیجه نصیحت در مقام مشورت چه خوب است هنگامی که عیب تو را بیابد و اسرار مخفی تو را حفظ نماید).

اگر مشاورین، صفات بالا را که از ائمه علیهم السلام نقل شده است، داشته باشند، قطعا در مقام مشورت جز خیرخواهی و دلسوزی و رساندن نفع و سود به برادر دینی خود، قصد و نیت دیگری نخواهند داشت.

علی علیه السلام فرمود: «نصیحت با برادر دینی خود را در مقام مشورت خالص گردان و مشورت کننده را در هرحال مساعدت نما و مشکلات او را حتی المقدور زائل کن و از او پاداش مادی و دنیوی مخواه زیرا این انتظارها از آثار و نشانه ای انسانهای پست و دون مایه می باشد». ⁽¹²⁾

نظیراین روایت از علی علیه السلام (بعنوان وصیت به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام) چنین وارد شده است:

«... ولا تطلبن مجازاة اخیک و لو حث التراب یفیک ». ⁽¹³⁾ (تو (به عنوان مشاور) از برادر دینی خود در مقام مشورت اجر و مزد دنیوی طلب ننما و مشورت کننده به عنوان قدردانی در مقابل مشورت تو با او حتی اگر مشتی خاک به تو هدیه کند تو را کافی است).

زیرا عدم انتظار مشاور به او و پاداش از مشورت کننده باعث رفع عذاب الهی در روز قیامت می باشد چنانکه «ابن عباس » از رسول خدا چنین نقل می کند :

«سه فرقه اند که خداوند عذاب روز قیامت را از آنها برمی دارد: یکی از آنها فرقه و طائفه ای است که نصیحت مشفقانه آنان د رمقام مشورت شامل سایر مسلمانها می گردد». ⁽¹⁴⁾

حتی بالاتر در روایتی وارد است که کسی که مسلمانی را نصیحت کند و او را در مقام مشورت به سوی خیر بخواند برای او در مقابل هرگامی که در این راه برمی دارد، حسنه ای در نامه عمل او نوشته می شود.

مانع در پذیرش نصیحت مشفقانه و رفع آن

آری، مهمترین مانع که در برابر پذیرش چنین مشورت مشفقانه ای وجود دارد، حالت عجب و خودکامگی است که ممکن است مشورت کننده را دربر بگیرد، اسلام با این مانع بزرگ روحی برخورد شدید کرده، آن را شدیدا نکوهش و سرزنش نموده است و در روایات و احادیث از این صفت زشت به عنوان شکننده پشت انسانها(قاصم الظهر) تعبیر آورده است!.

امام صادق علیه السلام فرمود: «ثلاث هن قاصمات الظهر رجل استکثر عمله و نسی ذنوبه و اعجب برایه » ⁽¹⁵⁾ ( سه طائفه اند که با عمل خود پشت خود را می شکنند (یعنی پشتوانه ای اصلی خود را درمسیر زندگی از دست می دهند:)1 - طائفه ای که عمل خود را بیش از اندازه بزرگ می بینند.

2 - طائفه ای که گناهان خود را فراموش می کنند(و در مقام جبران آن برنمی آیند).

3 - طائفه ای که حالت خودبینی دارند (ودر نتیجه در امور خود با عقلا، مشورت نمی کنند و یا متعهد به عمل به آنچه با دیگران مشورت کرده اند، نیستند).

قطعا چنین کسانی در کشاکش گردونه زندگی مواجه با مشکلات شکننده عدیده ای می شوند و از گذشته اعمال خویش نادم و پشیمان می گردند و لکن این ندامت و پشیمانی هرگز سودی برای اینها نخواهد داشت زیرا از طریق صحیح و عقلائی در مسیر حرکت به سوی اهداف زندگی خویش وارد نشده اند، ویکی از این طرق صحیح همان طریق مشورت با عقلاء قوم است و لذا در روایات واحادیث وارد است که مشورت با حفظ شرائط لازم غالبا به دنبال آن ندامت و پشیمانی ندارد.

«حضرت عبدالعظیم حسنی » صحابه خاص امام حسن عسکری علیه السلام از آن حضرت و او نیز از پدران خود از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل می کند که رسول خدا به هنگام حرکت من به سوی یمن به نمایندگی از آن حضرت ضمن وصیتی چنین فرمود: «یا علی... لا ندم من استشار»(ای علی کسی که در امور خویش با عقلا مشورت کند، هرگز پشیمان نمی گردد).

و این که هرگز پشیمان نمی گردد، به جهت این است که در علم ادب عربی لای نفی جنس اگر بر سر اسمی بیاید افاده عموم می کند یعنی انسان متحیر و دو دل که در انجام عمل خویش نیاز به مشورت با عقلا دارد، اگر در مقام عمل تمام شرائط لازم در مشاور خود جمع باشد، نتیجه حاصل از این مشورت هرگز موجب پشیمانی و ندامت نخواهد بود زیرا نتیجه مشورت از دو حال خارج نیست یا مطابق واقع بوده، سودمند می باشد یا اینکه سودمند نبوده است دراین صورت نیز مشورت کننده وظیفه خود را که مشورت با عقلا بوده، انجام داده است ولکن احیانا به واقع نرسیده و مفید واقع نشده است.

پی نوشتها:

1) وافی، ج 3، ص 99.:

2) وافی، ج 3، ص 99 - در این زمینه روایات زیادی ازامام صادق علیه السلام نقل شده است به کتاب وافی مراجعه شود.

3) مستدرک الوسائل، ج 2، ص 65.:

4) آیات زیادی در قرآن از قبیل: ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم. و غیر این آیه از آیات بر مطلب بالا دلالت دارد مراجعه کنید..

5) مستدرک الوسائل، ج 2، ص 66 به نقل از خصال شیخ صدوق.

6) النصح ثمرة المحبة. - مستدرک الوسائل، ج 2، ص 403 به نقل از «غرر آمدی » از امیرالمؤمنین علیه السلام..

7) قال علی علیه السلام: «النصیحة ثمرة الود». (غرر آمدی، به نقل از مستدرک الوسائل، ج 2، ص 403)..

8) مستدرک الوسائل، به نقل از غرر آمدی..

9) مدرک قبل.

10) مدرک قبل.

11) مدرک قبل.

12) فلاطلبن منه المجازاة فانهامن شیم الدناة.. - مستدرک الوسائل، ج 2، ص 403 به نقل از کنزالفوائد از امیرالمؤمنین علیه السلام..

13) مستدرک الوسائل، ج 2، ص 403 به نقل از رسائل مرحوم کلینی از علی علیه السلام..

14) الناصح للمسلمین والدال علی الخیر..- مستدرک الوسائل، ج 2، ص 412 به نقل از دیلمی در ارشاد القلوب..

15) بحار، ج 75، ص 98.