سرزمین ماوراءالنهر که از حوزه های کهن فرهنگ اسلامی و معارف قرآنی است، همواره این افتخار را داشته که نخستین ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی در این خطه پر برکت انجام گرفته است . در این سرزمین ده ها مفسر و محدث پرورش یافته و با تالیفات گرانمایه خود، خدمات شایانی به فرهنگ اسلام نموده اند . با بررسی گنجینه های کتب خطی در سراسر جهان، به ویژه قرآن های نفیس خطی، و مراجعه به فهرست کتابخانه های معروف دنیا، به نام بسیاری از علمای ماوراءالنهر برمی خوریم که هر کدام در عصر خود تلاش فراوان نموده و آثار ارجمندی در علوم قرآنی از خود به جای گذاشته اند . هرچند بسیاری از این کتاب ها تاکنون چاپ و منتشر نشده اند، اما وجود آنها در گنجینه های علمی دنیا مایه افتخار است، و سرانجام روزی به دست تحقیق و نشر سپرده خواهند شد .
ترجمه های فارسی قرآن کریم، بخش بسیار ارزشمندی از فرهنگ اسلامی ماوراءالنهر را به خود اختصاص داده است . در گنجینه های قرآنی سراسر جهان، صدها نسخه ماوراءالنهری نگهداری می شود که ترجمه آنها به صورت زیرسطری نوشته شده است . اصولا باید گفت که در طول هزار سال، ترجمه های فارسی قرآن کریم به صورت زیرسطری یا به تعبیر دیگر «تحت اللفظی » نگارش می یافته است . ولی چیزی که در این ترجمه ها جلب توجه می کند، ویژگی های حوزه های مختلف زبان فارسی است که به هر کدام امتیاز خاصی بخشیده است . این حوزه ها را می توان به حوزه ماوراءالنهری، هراتی، سیستانی و مرکزی (رازی) دسته بندی کرد . در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، نسخه هایی از ترجمه فارسی قرآن با ادبیات ماوراءالنهری نگهداری می شود، که عمدتا در قرون پنجم تا هشتم هجری نوشته شده اند . (1)
علمای ماوراءالنهر، هرچند در اثر جنگ های ویرانگر به کشورهای اسلامی دیگر هجرت می کردند، ولی هر کجا وارد می شدند، چراغ علم و دانش را در کنار عالمان آن خطه روشن می کردند و به نشر علوم و معارف اسلامی می پرداختند . در سرزمین ماوراءالنهر نیز به رغم فشارها و محدودیت های گوناگون، گرایش به معارف قرآنی و عشق و علاقه به فرهنگ اسلامی همواره فزونی می یافت . حرکت شتابنده ای که به ویژه در سال های اخیر در زمینه ترجمه و تفسیر قرآن کریم و چاپ و نشر کتب اسلامی در جمهوری تاجیکستان شکل گرفته، گواه این مدعاست .
در ده سال اخیر، چندین ترجمه و تفسیر از قرآن کریم در تاجیکستان انجام شده است که مهم ترین آنها در مجله های علم و حیات، صدای شرق و ادبیات و صنعت چاپ شده است . برای آگاهی خوانندگان محترم، به ارائه گزارش هایی در این زمینه می پردازیم .
1 . نخستین مجله ای که به چاپ ترجمه ای کامل از قرآن کریم اقدام کرد، نشریه علم و حیات بود . نشریه مزبور اهمیت این اقدام را این گونه ارزیابی کرده است:
«امروزه تمام مردم دنیا این کتاب مقدس را به زبان مادری خود می خوانند و از حقایق آن آگاه می شوند . کسانی که گذشتگان آنها هیچ گونه ارتباطی با این کتاب نداشتند، از این سرچشمه پاک بهره مند می گردند . . . این کتاب انسان ساز برای تربیت آدمی چشمه ای خشک ناشدنی به شمار می رود و به زمان خاصی اختصاص ندارد و کهنه شدنی نیست . امروزه، پس از گذشت بیش از 1400 سال، این کتاب همچون آغاز نزولش جدید و منشا حیات است » . (2)
همچنین درباره لزوم رعایت امانت در ترجمه کلام خدا آورده است:
«مترجم نباید از پیش خود چیزی بر ترجمه بیفزاید و یا چیزی از آن کم کند، زیرا این کار به فصاحت و بلاغت قرآن خلل می رساند . اگر مترجم بخواهد کلمه یا جمله ای را بر ترجمه بیفزاید باید آن را میان دو پرانتز قرار دهد تا خواننده بداند که در اصل عربی نبوده است . همچنین، ادات تاکید را باید در ترجمه با تعبیری مناسب منعکس ساخت » . (3)
ترجمه ای را که مجله علم و حیات به چاپ رسانده، محققان انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان براساس ترجمه های کهن انجام داده اند . به رغم این که چاپ این مجله، گاه با مشکلات مالی مواجه بود، ولی چاپ ترجمه قرآن در آن متوقف نشد و تاکنون از آغاز قرآن تا سوره محمد (ص) در آن به چاپ رسیده است . البته این ترجمه را نمی توان به عنوان ترجمه ای جدید معرفی کرد، زیرا سبک تحت اللفظی در آن رعایت گردیده و ترجمه بسیاری از آیات بدون هیچ گونه تغییر، به الفبای سیریلیک بازنویسی شده است; به عنوان مثال، آیه 80 سوره بقره این گونه ترجمه شده است:
«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزی شمرده شده . بگو آیا گرفتید از پیش خدا پیمانی تا هرگز خلاف نکند خدا پیمان خود را . آیا می گویید بر خدا آنچه نمی دانید» . (4)
همین آیه در ترجمه شاه ولی الله دهلوی این گونه ترجمه شده است:
«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزی شمرده شده . بگو آیا گرفتید از پیش خدا پیمانی تا هرگز خلاف نکند خدا پیمان خود را . یا می گویید برخدا آنچه نمی دانید» . (5)
اهمیت این ابتکار بیشتر در آن است که توانسته است برای نخستین بار، ترجمه تاجیکی (فارسی) قرآن کریم را با الفبای سیریلیک در اختیار علاقه مندان قرار دهد . این مجله ضرورت انتشار قرآن به الفبای سیریلیک را سرعت بخشید .
از این رو، پس از مدتی ترجمه فارسی عبدالمحمد آیتی به کوشش میرزا کامران (ملا احمداف) با الفبای سیریلیک بازنویسی و توسط انتشارات «الهدی » به چاپ رسید . این خبر را مجله ترجمان وحی در یکی از شماره های خود درج کرده است . (6) اخیرا ترجمه آیتی توسط انتشارات «نشر زمان » با ویرایش قرآن پژوه تاجیکی «محمدجان عمراف » به چاپ رسیده است . (7)
2 . از سال 1999، مجله صدای شرق به نشر کتابی از محقق قرآن پژوه «نذرالله نظر» پرداخته است . این کتاب، ترجمان میسر از تفسیرهای معتبر نام دارد . مجله یاد شده، در آغاز، ترجمه جزء سی ام قرآن را چاپ کرد و از سال 2000 میلادی بر آن شد تا ترجمه و تفسیر کامل قرآن را در اختیار خوانندگان خود قرار دهد . «نذر الله نظر» درباره چگونگی کار خود چنین نوشته است:
«به تقاضای علاقه مندان مجله و کسانی که دوست دارند معانی و مفاهیم کلام خدا را بدانند ولی با خط و زبان عربی آشنا نیستند، تصمیم گرفتم با عنایت و یاری خداوند لطیف و خبیر، این تفسیر را آغاز و به آنان تقدیم نمایم » . (8)
از مقدمه «نذرالله نظر» برمی آید که این اثر بر اساس تفسیر طبری، فخر رازی، ابن کثیر، بیضاوی، زمخشری و تفاسیر دیگر نگاشته شده است; چنان که او خود تصریح کرده است «ترجمه حرف به حرف آیات که بلافاصله پس از هر آیه ای آمده، با اندک تغییراتی، از ترجمه شاه ولی الله دهلوی اقتباس گردیده است » . (9)
ترجمان میسر از جمله پژوهش های ارزشمند قرآنی است که از روی آگاهی و بر مبنای مآخذ معتبر تالیف شده است . نشر کامل این اثر در حرکت ترجمه و تفسیر قرآن به زبان تاجیکی (فارسی ماوراءالنهری) بسیار سودمند و قابل استفاده خواهد بود .
3 . چند سالی است که هفته نامه ادبیات و صنعت (هنر) در تاجیکستان، ترجمه و تفسیر سعید علی سید را تحت عنوان تفسیر زرنگار چاپ می کند . شیوه این تفسیربدین گونه است که نخست هر آیه قرآنی به صورت اصلی و سپس با الفبای سیرلیک و آن گاه ترجمه فارسی آن آورده شده و پس از آن، مضمون آیه در قالب شعر آمده است . به عنوان مثال، ترجمه آیه 185 سوره بقره بدین صورت آمده است:
«ماه رمضان ماهی است که در آن نازل شده است قرآن برای هدایت مردم و برای بیانات از راه راست و شناختن حق از باطل . پس هر که دریابد این ماه را روزه بدارد، و کسانی که بیمار یا مسافر باشند به شمار روزه خوردنشان در روزهای دیگر بگیرند . خداوند برای شما آسانی را خواسته است، و هرگز مشکلتان را خواستگار نیست، تا این که تکمیل عدد روزه کرده و خدا را به عظمت یاد نمایید که شما را هدایت نمود به دین اسلام و باشد که سپاس گزار گردید» .
ماه رمضان گفت خدا هر که ظریف است
داند که در آن نازل قرآن شریف است
این ماه عزیز است که قرآن محمد
چون صبح صفا بهر هدایت به سرآمد
این ماه عزیز است که حق لطف به ما کرد
قرآن شریف از بر ما راهنما کرد
تا منزلت کار حق از وسعت باطل
آید به ترازوی حقیقت همه واصل
زین روز که شرط است به هر بنده در این ماه
میل و هوس روزه کند با دل آگاه
چون مرد کسل گشت و یا عزم سفر کرد
این جا نظر خویش خداوند دگر کرد
کس وقت سفر یا به همه لحظه ناجور
باید نشود از طلب نقل و نوا دور
اما سر هر روز خدا حکم قضا کرد
باید که به هر روز قضا روزه ادا کرد
این حکم خدا بنگرد ار آدم عاقل
نه باشدش از باب ادا قابل مشکل
این موجب آن است که از رحمت جبار
ای بنده خاکی سر هر لحظه به یادآر
که آسانی این رحمتش از بهر تو آمد
که او کرد هدایت به تو آیین محمد
زین روست که شکرانه شد آرایش بنده
شکرانه بود باعث آسایش بنده (10)
قطعات منظومی که در پایان ترجمه هر آیه آمده، در وزن های گوناگون عروضی سروده شده و بیانگر مضمون کلی آیه است، نه ترجمه کامل آن .
4 . در «خجند» که از شهرهای قدیمی و معروف تاجیکستان است، ترجمه ای در پنج جلد با نام تفسیر آسان بیان چاپ شده است . این مجلدات، هر کدام به نام نخستین سوره ای که در آن آمده است نامگذاری شده اند . تفسیر مزبور، اثر قرآن پژوه تاجیکی، حاج ابوعلام الدین است . این تفسیر به دلیل سادگی و روانی آن مورد استقبال قرار گرفته است . نویسنده در این باره می گوید:
«ما از استقبال خوبی که مردم پس از سال ها انتظار، از این گنجینه الهی کرده اند خوشحالیم . خداوند بزرگ، زحمات و خدمات برادران ما را به درگاهش قبول فرماید . امید است که توفیقات الهی در این ترجمه و تفسیر همواره قرین آنان باشد» . (11)
شیوه ترجمه و تفسیر حاج ابوعلام الدین، بدین گونه است که نخست آیات قرآن با حروف عربی و سپس آوانویسی آن به خط سیریلیک، و آن گاه ترجمه تاجیکی آیه آمده، و در پایان هر آیه، تفسیری کوتاه از آن با بیانی ساده درج گردیده است .
از آن جا که بیشتر مردم با جزء سی ام قرآن مجید سر و کار دارند، تفسیر نامبرده، در سال 1999 از همین جزء آغاز شد . سپس در آغاز سال 2002 میلادی، جلد پنجم آن، یعنی جزء احقاف منتشر گردید . این ترجمه و تفسیر در طول سه سال تکمیل شد و به صورتی زیبا تنظیم یافت .
نویسنده پیشگفتار آن درباره این ترجمه می گوید: «مؤلف ترجمه و تفسیر مذکور، نگارش خود را بهسازی و ویرایش نموده; به گونه ای که مورد پسند خوانندگان قرار گرفته است » . (12)
در پایان، این نکته را باید یادآور شویم که این ترجمه و ترجمه های دیگر تاجیکی که اجمالا به معرفی آنها پرداختیم، نقد و بررسی ویژه ای را می طلبند . در سایه این نقد و بررسی هاست که نقاط قوت و ضعف هر یک از این ترجمه ها روشن می شود، زیرا بی تردید، ترجمه ها و تفسیرهای تاجیکی، از کاستی ها و نارسایی ها به دور نیستند . این نکته را نیز نباید از یاد برد که ترجمه های تاجیکی از آغاز تا کنون به صورت تحت اللفظی انجام شده اند، ولی آنچه مهم است این است که در تاجیکستان حرکتی چشمگیر در کار قرآن پژوهی آغاز شده و آینده آن بسیار امید بخش است .
پی نوشت ها:
1) رک: فهرست نسخ خطی قرآن مترجم کتابخانه آستان قدس رضوی، محمدآصف فکرت، مشهد، 1363 .
2) مجله علم و حیات، شماره 3، ص 22، سال 1990 .
3) همان .
4) همان، شماره 7، ص 26، سال 1990 .
5) قرآن مجید، ترجمه شاه ولی الله دهلوی، پاکستان، کراچی، ص 26 .
6) ترجمان وحی، سال چهارم، شماره 1 (شهریور 1379)، شماره پیاپی 7، ص 99 .
7) قرآن مجید، ترجمه عبدالمحمد آیتی، نشر زمان، تهران، 1380 .
8) صدای شرق، سال 2000، شماره 12، ص 4 .
9) همان، ص 5 .
10) هفته نامه ادبیات و صنعت (هنر)، سال 2002، شماره 1- 2، ص 8 .
11) تفسیر آسان بیان، پاره احقاف، خجند، 2002، مقدمه، ص 4 .
12) همان، ص 30 .