بخش اول
سینما عرصه گسترده و توانمندی است که می توان مفاهیم و جلوه های زندگی را در آن به نمایش گذاشت و بی تردید اگر این مفاهیم،و تعالیم الهی و حقایقی از زندگی ائمه دین ومعصومین علیهم السلام باشد به مراتب جلوه های معنوی و حقیقی آن بیشتر نیز خواهد بود.زیرا آنچه مسلم است در تعالیم الهی و درزندگی معصومین علیهم السلام تمام ابعاد حیات دروجه واقعی و دور از رنگ و نیرنگ خودنمایی می کند و انسان با مطالعه و مرور زندگی معصومین علیهم السلام به ویژه زندگی رسول خداصلی الله علیه وآله می آموزد که چگونه خدا و شیطان وخیر و شر در متن زندگی آدم ها قرار گرفته اندو گزینش خیر و سعادت و عبور از غباروسوسه ها و گذشتن از تنگناهای وحشت بارشک و تردید چقدر عملکرد مسؤولانه ای رامی طلبد و در مقابل، ساده انگاری حتی جزئی ترین مسائل و بی اعتنایی به دستورات وارده در خصوص کمالات بشری چقدرمی تواند فاجعه آمیز باشد. به یک تعبیرزندگی ائمه معصومین علیهم السلام خود تصویری روشن و مستندی است که قهرمانان آن واقعی و دسته یافتنی هستند و سینما بااستفاده از این سبک - که به سینمای تعالی ویا سینمای دینی و یا هرتعبیری که نزدیک به این معناست.- می تواند با نزدیک شدن به زندگی این قهرمانان خوبی ها و رهبران رستگاری به سوژه های جالب و ماندگاری دست بیابد. به عبارت دیگر تاریخ زندگی بزرگان دین و امامان معصوم علیهم السلام هرچنددرطول تاریخ توسط نویسندگان وپژوهشگران مورد کاوش قرار گرفته و درزمینه نوشتار، هزاران آثار نیز به جامعه مسلمانان عرضه شده است; لکن با این همه به جهت ویژگی ها و روش و شیوه های بیانی که در این مدیوم وجود دارد، تاریخ زندگی ائمه علیهم السلام هنوز گنجینه دست نخورده ای است که فرازی از آن می تواند دستمایه کارهای بزرگ و برتر سینمایی گردد. پاکی،وارستگی، تلاش برای هدایت و رستگاری آدمها، مهر و شفقت برای بینوایان، ستیز باجورپیشگان، ایثار و شهادت برای پایداری وجاودانه ماندن دین الهی و سعی و تلاش درساختن جامعه ارزشی، همه و همه جلوه های روشن در حیات طیبه امامان بزرگوار است که جوامع امروز بشری بیش از پیش به آن نیازمند هستند. به امید روزی که جوامع انسانی این منبع بزرگ معنوی را شناخته و ازآن بهره مند گردند.
بررسی آماری
رویکرد به ساخت و تولید فیلم هایی که به نوعی به مسائل معنوی وماورایی بپردازند، ازهمان اوائل شکل گیری سینما وجود داشته ودهها فیلم بلند و کوتاه را می توان نام برد که اززندگی عیسی مسیح یا سایر پیامبران و اولیاءو عرفا تولید شده و در سینماهای جهان به نمایش در آمده است; لکن در کشورهای اسلامی متاسفانه نگرشی این چنین وجودنداشته است. در ایران تا سال 1357 که انقلاب اسلامی پیروز شد و سینما را نیزهمچون سایرنهادها و مراکز فرهنگی دگرگون ساخت، چیزی به نام فیلم دینی ساخته نشده بود. هرچند ناگفته نماند که در آن زمان نیز فیلمسازان بزرگ و مسلمان تلاش هایی هم داشته اند. لکن شرایط حاکم در عرصه فرهنگ به گونه ای بود که تا پیش از پیروزی انقلاب به چنین تولیداتی پاسخ داده نمی شدو تفکرات دینی به سرعت تحت الشعاع جریانات فعال غیر مذهبی و تولیدات مبتذل قرار گرفته و از بین می رفت. بنابراین می توان گفت سینما در دوره اول خود درایران که ازسال 1279 ه . شروع و تاسال 1357 ادامه داشت، به دلایلی کمتر توانسته است با دین وحوزه های دینی ارتباط بر قرار سازدو بدین جهت نیز دربین تولیدات بیش از هفتادساله این دوره جز چند آثارمستند درباره اهل بیت علیهم السلام چیزی به چشم نمی خورد.
از ماندگارترین آثار مستند این دوره می توان فیلم های:
1 - یا ضامن آهو
ساخته آقای پرویزکیمیاوی
2 - عزاداران جنوب
ساخته آقای ناصرتقوایی را نام برد که با گذشت نزدیک چهل سال از زمان تولیدشان، همچنان ماندگارمی نمایند.
3 - محمدرسول الله (ص)
فیلم «محمد رسول الله » در آستانه سده پانزد هم هجری توسط آقای مصطفی عقادکارگردان مصری در عربستان با عنوان «الرساله » ساخته شده است.
آقای عقاد در این فیلم از بازیگر معروف سینمای جهان، آقای «آنتونی کوئین » در نقش حمزه سیدالشهداء استفاده کرده و این شخص با توجه به برخی ویژگی هایش که به آن ها شهرت یافته است، شخصیت باورپذیری را از اولین سردار شهید اسلام ارائه داده است. فیلم محمدرسول الله در دونسخه تدوین و مونتاژ شده که علاوه برکشورهای اسلامی در کشورهای غربی نیز به نمایش در آمده است. آقای مصطفی عقاد بااین که سنی مذهب، است لکن در پرداخت به شخصیت موقعیت امام علی علیه السلام در نزدپیامبر و مجاهدت آن بزرگوار در کنار رسول خداصلی الله علیه وآله توجه داشته است و لذا مخاطب وبیننده، حضور امام علی علیه السلام را که از شمشیردو تیغ آن حضرت استفاده کرده است، حس می کند. البته چیزی که در این جا لازم به یادآوری است، جامع نبودن این فیلم در بیان ابعاد شخصیت حضرت رسول صلی الله علیه وآله است وحتی به اعتراف کارگردان تنها بعدی ازشخصیت آن حضرت موردتوجه قرار گرفته است. وفقط به شرایط و زمینه های بعثت پیامبرصلی الله علیه وآله، مقابله صاحبان زر و زور با آن حضرت و سرانجام پیروزی حق بر باطل و فراگیر شدن اسلام، اشاره شده است.
4 - سفیر
فیلم «سفیر» درسال 1361 شمسی توسط آقای فریبرز صالحی ساخته شده است.
تهیه کننده این فیلم، آقای حسن جلایر وفیلمنامه آن از آقای فریبرز صالحی و کیهان رهگذر است و هنرمندانی مثل فریمرزقریبیان و عزت الله مقبلی در آن نقش ایفاکرده اند. داستان فیلم این گونه است که مردم کوفه از امام حسین علیه السلام دعوت می کنند که به آن شهر برود و امام در پاسخ اهالی کوفه پیش از آن که راهی آن شهر شود، به سلیمان خزاعی نامه ای می نویسد و از قیس بن مسهرمی خواهد که نامه را به کوفه ببرد. قیس در راه دستگیر می شود اما برای این که نامه امام که اسامی برخی اشخاص از یاران امام درآن بوده و نکاتی محرمانه داشته به دست سپاه یزیدنیافتد وی نامه را می بلعد. قیس دستگیرمی شود و به جهت این که به پرسشهای آنان پاسخ نمی دهد از طرف دشمن شدیداشکنجه می شود. درخواست کارگزاران یزید ازقیس این است که او باید به منبر برود و امام حسین علیه السلام و خاندان علوی را لعن کند. قیس که ظاهرا کار خود را تمام شده می داند، به ظاهر خواسته آنها را قبول می کند; اما وقتی در مقابل هزاران نفرکه برای شنیدن نفرین برامام حسین علیه السلام و علویان آمده بودند قرارمی گیرد،سخنانش را با حمد و سپاس به درگاه خداوند شروع کرده و بهترین درودهایش را به خاندان علوی و امام حسین علیه السلام می فرستد و خاندان اموی و یزیدرا لعن می کند. یزید دستور می دهد او رادست بسته از بالای مناره به زمین پرت کنند.
این فیلم که پیش تولید و تولید آن چندسال طول کشید، در سال 1361 به اتمام رسید و به نمایش در آمد و در نوع خود یکی از فیلم های تاثیر گذار بوده است. ترجمه آن در کشورهای عربی و آسیای میانه نیز به نمایش در آمد.
5 - دو چشم بی سو
فیلم «دو چشم بی سو» از تولیدات حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی در سال 1362 به کارگردانی آقای محسن مخملباف است. در این فیلم جنگ ایران و عراق،فرصت طلبی های برخی عناصر در دوران جنگ و... به تصویر کشیده شده است. لکن محور اصلی فیلم، معجزه و کرامت حضرت ثامن الائمه علیه السلام است.
پسرجوانی که کور مادرزاد است، توسطپدرش به شهر برده می شود تا معالجه شود.اما پزشکان اظهار عجز کرده و او را ناامیدمی کنند. او پس از مراجعه به آبادی، به مسجد رفته و با پیشنماز آن جا که از سادات است، مشورت می کند و سپس تصمیم می گیرد که پسرش را به مشهد مقدس برده ودخیل مقام امام رضاعلیه السلام سازد و نهایتا نیزپسرکور، بینا می شود. موضوعی که دراین فیلم مورد توجه است علاوه بر مطرح ساختن کرامت، حضور امامان علیهم السلام در زندگی آدمهاست که در لحظات عنایت امام به پسرنابینا، با استفاده از نور و موسیقی آن رابرای مخاطب قابل درک می کند.
6 - سربداران
«سربداران » به صورت «سریال » در سال 65-1360 ش. توسط آقای محمدعلی نجفی ساخته شد و یکی از کارهایی بود که پس ازپیروزی انقلاب و در آغاز مرحله دوم سینمای ایران پدید آمد. فیلم سربداران هرچندمستقیما به زندگی ائمه علیهم السلام نمی پردازد، امابه لحاظ ارتباط شرایط به وجود آمده درمنطقه خراسان که بیشتر شیعیان آسیب می دیدند، دو مقوله دینی چون مساله انتظار و تکلیف شرعی را مطرح می کند و به مردمی می پردازد که با اقتدابه مرجع وقت خویش که شخصی به نام «شیخ خلیفه »است، در مقابل ظلم و جنایت مغول ایستادگی می کنند وسرانجام پیروزی نصیب شیعیان می گردد. آقای نجفی در این فیلم تلاش کرده است، بحث انتظار را که احیانا برخی ناآگاهان عامل سکوت و بی توجهی به شرایطو تحولات اجتماعی و سیاسی تلقی می کردند، عنصر شکل دهنده حرکت انقلاب بنمایاند. دراین فیلم نشان داده می شود که اولا با آمدن «شیخ حسن جوری » شاگرد شیخ خلیفه، او تکلیف مردم در برابر ستمگران راروشن می سازد و ثانیا مساله انتظار چقدرمی تواند جهت دهنده برای مبارزات باشد.آماده سازی اسب برای امام زمان علیه السلام که درسخت ترین شرایط هر روز تکرار می شود، به نیروهای مبارز شیعی هر روز امید تازه ای می بخشد و آن ها را در جهادشان مصمم وتوانا می سازد.
7 - سریال امام علی علیه السلام
سریال مزبور، ساخته آقای میرباقری درسال 74-1370 است. آقای میرباقری دراین سریال تلاش کرده است بعدی ازشخصیت امام علی بن ابی طالب علیه السلام را به نمایش بگذارد. به تعبیر خود وی: «شخصیت امام علی علیه السلام وسیع تر و فراتر از آن است که بتوان در سریال آن را گنجاند.» لکن باتوجه به ویژگی هایی که این کارگردان دارد، توانسته است قسمتی ازتاریخ تشیع و بعدی ازشخصیت امام علی علیه السلام را به مخاطب منتقل کند. شخصیت پردازی برای مالک اشتر وسایر یاران امام، بحث کشته شدن عثمان،مظلومیت امام علیه السلام درجریان جنگ صفین ونهروان و بحث حکمیت از جمله نکات برجسته ای بود که با تاریخ تشیع مطابقت داشت. هرچند فیلم دارای عیب ها ونقص هایی نیز بود که باید در جای خودش به آن پرداخت.
8 - روز واقعه
فیلم «روز واقعه » توسط آقای اسدی درسال 1374 ساخته شده است و دست مایه این فیلم، رویکرد یک جوان مسیحی به اسلام وبویژه تشیع است. جوان مسیحی از دختریکی از قبیله های مسلمان خواستگاری می کند; لکن متوجه می شود که در آئین اسلام ازدواج دختر مسلمان با مسیحی امکان پذیر نیست. اما از یک طرف به جهت این که جوان مسیحی با مذهب شیعه آشنایی ندارد، حجتی برای پذیرش مذهب تشیع نمی یابد. حوادثی که در فیلم دیده می شود،تلاشی است از جانب کارگردان تا یکی بودن گوهر حقیقت - که گاهی در مسیح جلوه می نماید و گاهی در حسین بن علی علیه السلام - رانشان دهد که نهایتا جوان مسیحی در وجودو عشق حسین بن علی علیه السلام نیز به همان حقیقت آسمانی اش می رسد و شیعه می شود.
9 - زمان شوریدگی
سریال «زمان شوریدگی » ساخته آقای محمدعلی نجفی است. این سریال در سال 1378 به اتمام رسید و در اوایل سال 79 به نمایش درآمد. آقای نجفی که در پرونده خود،سریال «سربداران » را دارد، در این سریال نیزتصویر خوبی از یک واقعه تاریخی ارائه داده است.
یک جوان مسیحی که در سفرش شیفته امام علی علیه السلام شده است، در دومین سفرش باشهادت امام علی علیه السلام رو به رو می شود. جوان مسیحی به قبیله «بنی کنانه » برمی گردد و باشیعیان آنجا همدل می شود و در دفاع ازشیعیان نیز به شهادت می رسد. او فرزندی دارد که پس از شهادت پدر متولد می شود و بامادرش درهمان قبیله بزرگ می گردد. نام پسر «وهب » است و مادرش نیز به «ام وهب »معروف شده است. جوانی وهب در روزگاری است که امام حسین علیه السلام قیام بزرگ خود رابرضد یزید آغاز کرده است. او و مادرش پس از شنیدن این جریان، به سمت کوفه رفته وبه لشکر امام حسین علیه السلام می پیوندند. وهب درحادثه کربلا به شهادت می رسد.
10 - تنهاترین سردار
سریال «تنهاترین سردار» ساخته آقای مهدی فخیم زاده در سال 1375 توسطشبکه یک سیما تولید شده است. این سریال که به زندگی امام حسن علیه السلام می پردازد، یکی از سریال های تاثیرگذار به شمار می رود. آقای فخیم زاده در این سریال از بازیگران معروف و حرفه ای کشور بهره گرفته و خودنیز درنقش «شمر» بازی کرده است. این سریال به حوادث پس از شهادت امام علی علیه السلام می پردازد که معاویه در سرزمین عراق رفته رفته قدرتش را فزونی می بخشد و عرصه را برخاندان علوی و شیعیان تنگ می کند. درچنین شرایطی عده ای از شیعیان متوجه امام حسن علیه السلام می شوند و با بیعت با وی در برابرامویان و معاویه می ایستند. هرچند معاویه به جهت شرارت و شیطنتی که از اجدادش به ارث برده است، درمقابل امام حسن علیه السلام نیزدست به بازی هایی می زند و با فریب ووحشت آفرینی به ظاهر بر امام حسن علیه السلام پیروز می گردد. کارگردان تنهاترین سردارعلاوه براین که وقایع مهم «قسمتی از تاریخ شیعه » را به تصویر می کشد، به برخی خصیصه های انسانی نیز که معمولا در معرض آسیب ها قرار می گیرند، پرداخته است; مثلابحث قدرت، ثروت و شهوت را می توان ازجمله عوامل مهمی دانست که انسان ها از آن طریق از شرایط انسانی به شرایط شیطانی سقوط می کنند و در این فیلم درجایش آمده است.
11 - اسوه ها
سریال «اسوه ها» در سیزده قسمت به کارگردانی آقای علی بیطرفان ساخته شده است. فیلمنامه این سریال که برگرفته ازمنابع دست اول شیعی می باشد، توسط دوتن از روحانیون حوزه، آقایان: ابراهیم علیبرزی وپیوندی نوشته شده است.
داستان این سریال به طور کلی به حوادث مهم سیزده تن از شخصیت های صدر اسلام یعنی ابوذر، عمار، سلمان، سعید بن جبیر،میثم، حجربن عدی، قیس بن سعد، کمیل، ابان،حبیب بن مظاهر، فیروزدیلمی، جابربن عبدالله وبانوی بزرگی چون «بکار هلالیه » پرداخته است.
هر قسمت سریال، داستان جداگانه دارد ودر واقع کارگردان تلاش کرده است هرشخصیت را در آن ویژگی که در تاریخ به آن اشتهار دارد، به تصویر بکشد. نکته ای که قابل توجه است، این است که این سریال به دلیل این که یکی از محصولات و تولیدی های سیمای قم به شمار می رود، می تواند نمودی از توانائیهای این شهر درتولید فیلم هایی ازاین دست باشد که رونق و گسترش آن تنهاهمت و حمایت افراد دلسوز و متعهد را طلب می کند. زیرا در این فیلم علاوه بر محل فیلمبرداری - که خود دارای اهمیت است.-کارگردان و سایر عوامل آن همچون هفتاد تن از بازیگران به کار گرفته شده از هنرمندان قم می باشند و این می تواند برای اهل هنر این دیار بسیار نوید بخش باشد.