13 - قانونگرایی
قوانین در جوامع از ضروریات زندگی بشر است; ولکن مهمتر از آن عمل به قوانین است. در خیلی از جوامع، عادلانه ترین قوانین، تدوین می شود; اما در عمل برخی از کارگزاران، صاحبان ثروت و قدرت قوانین را می شکنند. جامعه ای قانونمند و قانوگرا است; که همه مردم، مخصوصا مدیران حکومتی و کارگزاران او به قوانین احترام گذاشته و حریم مقدس قوانین را حفظ کنند. کارگزاران هر نظامی به نحوی مجریان قوانین آن نظام هستند. از این رو لازم است، کارگزاران او قانونمندترین انسانها باشند.
قانون در جامعه اسلامی ریشه در قرآن و سنت دارد و سیستم قانونگذاری جامعه اسلامی، با ساختار حکومت و سیستم قانونگذاری جامعه غیر اسلامی; متفاوت است. از این رو قانونمندی در جامعه اسلامی، با قانونمندی جامعه غیر دینی نیز تفاوت دارد. که این نوشتار در صدد تبیین آن نیست. در حوزه فرهنگ اسلام قانونگرایی; یعنی حفظ، اجرای قوانین الهی و رعایت همه ارزشهای اسلامی. از این رو است که در حوزه اندیشه تشیع، پیامبر گرامی(ص) و ائمه(ع) قانونمندترین انسانها بودند. به دلیل اینکه آنها همیشه حافظ، مجری و عامل به قوانین اسلامی بودند. به دو نمونه زیر توجه فرمایید: «رسول خدا(ص) در آخر عمرش بالای منبر رفت. از مردم خواست، اگر کسی حقی بر گردن او دارد، در همین دنیا ببخشد و یا استیفا کند ... مردی به نام سوادة بن قیس برخاست، عرض کرد یا رسول الله هنگامی که از طایف برمی گشتی، می خواستی تازیانه بر مرکبت بزنی، به شکم من فرود آمد. من آمدم تا قصاص کنم; و هم اکنون پیراهن خود را بالا بزن ... پیامبر اسلام پیراهن خویش را بالا زد و آماده اجرای قانون الهی شد. سوادة صورتش را نزدیک آورد و بوسه بر شکم پیامبر زد و حضرت را عفو کرد ...»
«علی(ع) در زمان حکومتش از یک فرد ذمی شکایت کرد که زرهش را دزدیده هر دو به دادگاه احضار شدند و چون علی(ع) شاهد و بینه نداشت، دادگاه حق را به جانب فرد ذمی داد.»
امام راحل(س) در مورد قانونگرایی پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) فرمود: «... اسلام برای برقراری قانون آمده است و پیغمبر اسلام و ائمه اسلام و خلفای اسلام تمام برای قانون خاضع بوده اند و تسلیم قانون بوده اند ...»
امام علی(ع) به عنوان یک زمامدار قانونگرا، بارها در نهج البلاغه به کارگزاران خود توصیه می کند که در شیوه حکومت قانون را رعایت کنند. از این رو می توان گفت: یکی از ویژگیهای مهم کارگزاران از منظر علی(ع)، قانونگرایی است. در فرهنگ علی(ع) کارگزاران عوامل و عناصر مهم هستند برای اجرای قوانین الهی. از این رو کارگزاران باید قانون پذیرترین انسانها باشند. قانونپذیزی کارگزاران نقش بنیادی در گرایش توده مردم به قانونگرایی دارد. همچنین قانون شکنی کارگزاران نقش کلیدی در گرایش مردم به قانون شکنی دارد. چنانکه در خصوص تاثیرپذیری مردم از کارگزاران، در روایات معصومان(ع) اشاره شده است: «الناس علی دین ملوکهم »: «الناس بامرائهم اشبه من آبائهم » به قول شاعر که گفت:
«اگر ز باغ رعیت ملک خورد سیبی برآورند غلامان او درخت از جای »
در این نوشتار جهت رعایت اختصار به چند مورد از توصیه علی(ع) به کارگزارانش در خصوص، رعایت قانون که از اهمیت ویژه ای برخوردار است اشاره می شود:
الف - حفظ و اجرای قوانین الهی
یکی از مصادیق مهم قانونگرایی، اجرای قوانین به طور عادلانه در جامعه است. فلسفه وجودی قوه مجریه در ساختار حکومتها اجرای قوانین است. در سیره و گفتار معصومان(ع) حفظ و اجرای قوانین الهی، یکی از محوری ترین اصول است. پیامبر اسلام(ص) و ائمه(ع) حکومت را برای حاکمیت قوانین الهی می خواستند، تا در سایه تشکیل حکومت قوانین جاوید اسلام را حفظ و اجرا کنند. گرچه متاسفانه زمامدارانی همانند معاویه اسلام را برای حکومت می خواستند; تا در تحت پوشش اسلامگرایی و دینداری بر مردم حکومت کنند. از این رو معاویه در سال 40 هجری در عراق سخنرانی کرد و گفت: «من با شما جنگ نکردم که نماز بخوانید و روزه بگیرید یا حج کنید و یا زکات بدهید شما این کارها را می کنید. من با شما جنگ کردم تا بر شما حکومت کنم و به مقصود خود نیز رسیدم.»
جنگ، صلح و قیام ائمه(ع) علیه حاکمان جائر نیز در راستای حفظ و اجرای قوانین اسلامی به وجود می آمد. چنانکه امام علی(ع) بارها در نهج البلاغه به آن اشاره کرده است. امام حسین(ع) که خود تربیت یافته امام علی(ع) است، علت قیام خود را تعطیل و تبدیل قوانین اسلام توسط یزید و قانون شکنی او بیان کرد. با توجه به مطالب فوق است که علی(ع) به مالک اشتر دستور می دهد که دستورات قرآن را اطاعت کرده و خداوند را با قلب، دست و زبان کمک کند. بی تردید یکی از مصادیق بارز و مهم کمک به خداوند، اجرای قوانین خدا در جامعه است: «به او فرمان می دهد: که از خدا پروا دارد و اطاعت او را بر هر چیز مقدم شمارد و هر چه را در کتاب خداست از بایسته ها و شایسته ها به کار بندد، دستورهایی که هیچ کس جز با انجام دادن آنها، روی نیکبختی نمی بیند و جز با انکار و پایمال کردن آنها، به شقاوت نمی افتد. و بدو فرمان می دهد که خدا را با دل، دست و زبان یاری دهی ...» همچنین آن حضرت به مالک اشتر دستور می دهد که روش پیامبر(ص) و امام خود را در شیوه حکومت الگو قرار دهد. مسلما پیامبر اسلام و ائمه حکومت را برای اجرای قوانین الهی می خواستند.:« والواجب علیک ان تتذکر ما مضی لمن تقدمک من حکومة عادلة، او سنة، او اثر عن نبینا(ص) او فریضة فی کتاب الله، فتقتدی بما شهدت مما عملنا به فیها ...»
«ای مالک » بر تو واجب است در حکومتهای عدالت گستر پیشین، سنتهای ارزشمند، آثار پیامبرمان(ص) و یا تکالیفی که در قرآن آمده، به دقت نظر کنی و بر آنچه دیدی ما بدان عمل کردیم، تاسی جوئی. امام علی(ع) یکی از کارگزارانش را ستایش نموده می فرماید تو مرا در اقامه دین کمک می کنی: «... فانک ممن استظهر به علی اقامة الدین »
بی تردید یکی از وظایف مهم کارگزاران در ساختار حکومت علوی اجرای دقیق احکام الهی است. از این رو کارگزاران باید متعبدترین انسانها نسبت به قوانین مقدس اسلام بوده و در اجرای آن سستی و سهل انگاری نکنند. انقلاب اسلامی ایران نیز برای حاکمیت قوانین الهی به وجود آمد چنانکه امام راحل معمار کبیر انقلاب بارها بدان اشاره کرده است.
ب - بهره گیری از بیت المال
در فرهنگ امام علی(ع) رعایت قانون در بهره گیری از بیت المال، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکی از توصیه های مهم و کاربردی علی(ع) به کارگزارانش بهره گیری قانونی از بیت المال می باشد. علی(ع) بارها در نهج البلاغه کارگزارانش را از خطرات و آفات قانون شکنی در مورد بیت المال، برحذر داشته است. قانونگرایی و سیاست اقتصادی علی(ع) در مورد بهره گیری از بیت المال، یکی از اصولی ترین سیاستهای اقتصادی است، که برای تمام کارگزاران جوامع کاربرد دارد. یکی از موارد قانون شکنی که متاسفانه جوامع امروزه را رنج می دهد; استفاده و بهره گیری غیرقانونی برخی از کارگزاران و نزدیکان آن ها از بیت المال است. سرگذشت برخی از کارگزاران جوامع نشان می دهد: یکی از عوامل مهم ناهنجاری آنان مربوط به قانون شکنی در بهره گیری از اموال عمومی است. برخی از کارگزاران، نزدیکان، اطرافیان آنها از قدرت سوء استفاده کرده، آن گونه از بیت المال بهره می گیرند، که گویا تمام بیت المال; اموال شخصی آنان است. چنانکه علی(ع) در مورد استفاده غیرقانونی عثمان بن عفان و نزدیکان او، از بیت المال چنین فرمود: «وقام معه بنوابیه یخضمون مال الله خضمة الابل نبتة الربیع » هنگامی که عثمان به خلافت قیام کرد، خویشاوندانش با او ایستادند و بیت المال را خوردند و بر باد دادند چون شتر که مهار برد و گیاهان بهار را چرد.
علی(ع) به مالک اشتر توصیه می کند که خود و نزدیکان او، در استفاده از اموال عمومی حریم قانون را حفظ کنند: «و ایاک و الاستئثار بما الناس فیه اسوة » بپرهیز از آنکه چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم (بیت المال) در آن یکسان است: «نیز والی را از نزدیکان است و خویشاوندان که خوی برتری طلبی دارند و گردن فرازی کردن ... ریشه ستم اینان را با بریدن اسباب آن برآر و به هیچ یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی را به بخشش وامگذار ...»
همچنین آن حضرت طی نامه به ابن عباس بهره گیری غیرقانونی او از بیت المال را خیانت به مسلمین یاد نموده چنین فرمود: چون مجال بیشتر در خیانت به امت به دستت افتاد، شتابان حمله نمودی و آنچه توانستی از مالی که برای بیوه زنان و یتیمان نهاده بودند ربودی. چنانکه گرگ تیز تک برآید و بز زخم خورده و از کار افتاده را برباید ... پناه بر خدا آیا به رستاخیز ایمان نداری، و از حساب و پرسش بیم نمی آری؟ ... پس از خدا بیم دار و مال این مردم را باز سپار، و اگر نکنی و خدا مرا یاری دهد تا بر تو دست یابم کیفرت دهم که نزد خدا عذرخواه من گردد، و به شمشیرت بزنم که کسی را بدان نزدم جز که به آتش درآمد ...»
علی(ع) خود قانونگراترین انسان در بهره گیری از بیت المال بود. به دلیل اینکه آن حضرت و نزدیکان او هیچگاه از بیت المال سوء استفاده نکرده و حریم قانون را حفظ کردند. نحوه رفتار امام علی(ع) با برادرش عقیل که سهم بیشتر از بیت المال را درخواست کرد; حاکی از قانونگرایی، آن امام همام است. زندگی شخصی و سیاست عادلانه او در مورد بیت المال خود بهترین دلیل بر مدعا است. کارگزاران جهان اسلام توجه دارند که استفاده غیرقانونی از بیت المال ظلم بزرگی است. به دلیل اینکه اموال عمومی، مال همه پیرمردان، پیرزنان، یتیمان، پابرهنگان .... هست، که در صورت سوءاستفاده از بیت المال حق همه آنها ضایع شده است. برخی از کارگزاران با بهانه های مختلف در نحوه بهره گیری و مصرف بیت المال اسراف می کنند، که اسراف خود یکی از مصادیق قانون شکنی است. از این رو است که علی(ع) به کارگزارانش دستور می دهد که حتی در نوشتن نامه ها صرفه جویی کنند: «ادقوا اقلامکم و قاربو بین سطورکم و احذ فواعن فضولکم و اقصدوا قصد المعانی و ایاکم و الاکثار فان اموال المسلمین لا تحتمل الاضرار»
سیاست علی(ع) در مورد نحوه بهره گیری از بیت المال، تئوری نیست، که آن را بنویسیم و در جای بالای قرار دهیم; بلکه دستورالعملی است که باید همه کارگزاران رعایت کنند. چه بسا با رعایت این دستورالعمل صدها انسانی فاقد خانه، خانه دار شده و صدها انسانی گرسنه سیر شوند.
از نحوه رفتار علی(ع) با کارگزارانش در مورد بیت المال دو نکته مهم قابل بهره گیری است:
1 - نظارت دقیق زمامدار جامعه اسلامی بر کارگزارانش که آنها باید قوانین را رعایت کنند.
2 - برخورد قاطع زمامدار با کارگزارانی که قانون را شکسته اند.
ج - انتخاب کارگزاران
از دیدگاه اسلام کارگزاران با رعایت قانون گزینش می شوند. رسول خدا(ص) کارگزاران خود را بر اساس اصول و ارزشهای اسلامی انتخاب می کرد. گزینش اسامه بن زید به فرماندهی جنگ در راستای لزوم رعایت قانون، صورت پذیرفت. از منظر علی(ع) نیز کارگزاران بر اساس لیاقت، اصول و ارزشهای اسلامی انتخاب می شوند; نه بر اساس روابط، جناح بندیهای سیاسی و مصلحت اندیشی. چنانکه آن حضرت مدیران و کارگزاران خود را با توجه به معیارهای اسلامی عزل و نصب می کرد. عزل معاویه از حکومت شام، بر همین اساس صورت گرفت. برخی از سیاستمداران همانند مغیرة بن شعبه به علی(ع) پیشنهاد کرد که او معاویه را عزل نکند. حضرت در جواب فرمود: «لا والله لا استعمل معاویة یومین » به خدا سوگند من هیچگاه برای دو روز هم با معاویه همکاری نمی کنم مغیره فکر می کرد که در حکومت علی(ع)، همانند حکومتهای قبل از او قانون شکنی «سنت » است; غافل از اینکه در فرهنگ علی(ع) هیچگاه قداست قانون شکسته نشده; حقیقت و عدالت فدای مصلحت نمی شود. متاسفانه در برخی از موارد کارگزاران بر اساس روابط و جناح بندیهای سیاسی برگزیده می شوند که این یک نوع قانون شکنی است. به خاطر حفظ قانون است که علی(ع) به مالک اشتر دستور می دهد که معاونان و مدیران حکومتی را بر اساس معیار و ارزشهای اسلامی برگزیند. چنانکه حضرت خطاب به مالک اشتر فرمود: «... و توخ منهم اهل التجربة و الحیاء، من اهل البیوتات الصالحة و القوم فی الاسلام المتقدمة فانهم اکرم اخلاقا و اصح اعراضا و اقل فی المطامع اشراقا و ابلغ فی عواقب الامور نظرا.» 22)و برای کارگزاری افراد با تجربه و با حیا را از خانواده های صالح و کسانی که سابقه خدمت به اسلام دارند، طلب کنی، زیرا اخلاق آنان گرامی تر است و آبروشان محفوظتر و طعمشان کمتر و عاقبت نگری شان فزونتر می باشد. همچنین حضرت خطاب به مالک فرمود: «... بدترین وزیران تو، کسی است که پیش از تو وزیر بدکاران بوده و آن در گناهان آنان شرکت نموده مبادا چنین کسانی محرم تو باشد ... و تو جانشینی بهتر از ایشان خواهی یافت که در رای و گذاردن کار چون آنان بوده و گناهان و کاردار بد آنان را برعهده ندارد. آنکه ستمکاری را در ستم یار نبوده، و گناهکاری را در گناهش مددکار. بار اینان بر تو سبکتر است و یاریشان بهتر، و مهربانی شان بیشتر و دوستی شان با جز تو کمتر. پس اینان را خاص خلوت خود گیر ... و آن کس را بر دیگران بگزین که سخن تلخ حق را به تو بیشتر گوید ... و به پارسایان و راستگویان بپیوند، و آنان را آن چنان بپرور که تو را فراوان نستایند و با ستودن کار بیهوده ای که نکرده ای خاطرات را شاد ننمایند، که ستودن فراوان خودپسندی آرد، و به سرکشی وا دارد.»
د - پاسداری از ارزشها
هر جامعه ای وارث سنت و اصول پذیرفته شده ای است که رهبران آن، بنیانگذاران آن اصول و سنتها بوده اند. جامعه اسلامی نیز دارای سنتهای صالحه است که رهبران دینی بنیانگذاران آنها بوده و ریشه در معارف اسلامی دارند; که می توان از آن به عنوان ارزشهای اسلامی یاد کرد. هویت و استقلال جامعه اسلامی بستگی به حفظ آن سنتها داشته و حفظ آن موجب وحدت اسلامی است. برخی از قیامها نیز برای حفظ و احیای آن سنتها شکل می گیرند. چنانکه انقلاب اسلامی ایران برای حاکمیت دین خدا و احیای سنت و ارزشهای اسلامی به وجود آمد. از این رو می توان گفت: انقلاب اسلامی ایران، یک انقلاب ارزشی است. هزاران شهید خون دادند تا شجره طیبه ارزشهای اسلامی و سنت محمد(ص) و سنت علوی ببار بنشیند. حفظ ارزشها در فرهنگ ائمه(ع) از اهمیت ویژه ای برخوردار است چنانکه امام حسین(ع) یکی از اهداف قیام خود را احیاء سنت و محو بدعت بیان کرده است.
مصلحان و محییان اسلامی همانند سید جمال الدین اسدآبادی و امام راحل و ... کوشیدند تا سنتهای اسلامی احیاء شود. بی تردید یکی از وظایف کارگزاران در جامعه اسلامی، پاسداری از ارزشهای اسلامی است. از این رو است که علی(ع) به مالک اشتر دستور می دهد که در شیوه حکومت سنتهای دیگر ایجاد نکرده و پاسدار سنتهای صالحه باشند که نقض سنتها خود، نوعی قانون شکنی بوده و ایجاد سنتهای دیگر بدعت است.: «و لا تنقض سنة صالحة عمل بها صدور هذه الامة، و اجتمعت بها الالفة، و صلحت علیها الرعیة و لا تحدثن سنة تضر شی ء من ماضی تلک السنن، فیکون الاجر لمن سنها، والوزر علیک بما نقضت منها» سنت شایسته ای را که سران این امت بدان عمل کرده اند، و عامل وحدت و مصلحت ملت است نقش مکن و سنت ناشایستی که به سنتهای پیشین زیان می رساند، ابداع مکن، که پاداش برای بنیانگذار آن سنت صالحه است و گناه بر کسی که آن را نقش نماید.
در پایان این قسمت از مقاله، جملاتی از علی(ع) را می آوریم که حاکی از قانونمندی و تعبد آن امام همام به قوانین الهی است: «به خدا سوگند اگر شب بر روی سنگ بیابان بخوابم و دست و پا بسته روی بوته بیابان کشیده شوم، برای من محبوب تر است از اینکه در روز قیامت خدا و رسول او را ملاقات کنم، در حالی که به بعضی از بندگان خدا ظلم کرده باشم و یا چیزی از اموال دنیا را غصب کرده باشم.»
