گفت وگو با پدیدآورندگان
مطلع شدیم دانشنامه ای در موضوع امامت با عنوان موسوعة الامامة فی نصوص اهل السنة در کتابخانه بزرگ آیت الله العظمی مرعشی (ره) در حال تدوین است. کار تألیف این مجموعه، به بهانه بازسازی و عرضه تعلیقات مرحوم آیت الله مرعشی بر احقاق الحق و اذهاق الباطل مرحوم قاضی نورالله شوشتری، در هندسه ای جدید آغاز شده وبه زودی سه جلد آن عرضه می گردد.
برای آشنایی بیشتر پژوهشگران با پیشینه ونحوه تدوین دانشنامه امامت،میزگردی با حضور ریاست محترم دانشنامه، آقای دکتر سیدمحمود مرعشی و اعضای محترم هیئت علمی آن ترتیب یافت. آنچه در پی می خوانید حاصل این نشست است.
پژوهش و حوزه: با تشکر از سروران ارجمند، برای شروع،از جناب آقای مرعشی درخواست می کنیم درباره پیشینه این کار توضیح دهند.
سید محمود مرعشی نجفی: سابقه کتاب ملحقات احقاق الحق به حدود نیم قرن قبل بر می گردد. در آن زمان مرحوم والد، آیت الله العظمی مرعشی نجفی، غیر از کارهای تألیفی دیگرشان، دو کار عمده را مد نظر قرار دادند: یکی کتاب احقاق الحق مرحوم قاضی نورالله شوشتری بود که یک چاپ سنگی از آن وجود داشت و بخشی از آن در قاهره چاپ شده و تعداد نسخه هایش محدود بود. ایشان تصمیم می گیرند با نوشتن حواشی بر کتاب مزبور، آن را تجدید چاپ کنند و از آن زمان، فیش برداری از کتاب ها را آغاز نمودند.
کار دیگر ایشان، تهیه مفتاحی برای کل احادیث شیعه بود که امکان دستیابی آسان به حدیث مورد نظر را فراهم می آورد. این کار پس از انجام بخشی از آن، متوقف شد؛ اما احقاق الحق ادامه پیدا کرد. مرحوم آیت الله مرعشی در ابتدا در صدد جمع آوری منابع برآمدند و با توجه به روابط خوبی که با علمای اهل سنت در کشورهای مختلف داشتند، موفق شدند از برخی از آنان اجازه دریافت نمایند و شماری از کتاب هایی را که در ایران نبود، تهیه کنند. همچنین بسیاری از کتاب ها را از شخصی به نام قاسم محمد رجب خریداری کردند. او صاحب کتاب فروشی مکتبة المثنی در بغداد بود و تصور نمی کنم در آن زمان در جهان اسلام کتاب فروشی ای به بزرگی آن وجود داشت. کتاب فروشی ایشان از صحن حرم حضرت معصومه (س) بزرگ تر و آکنده از کتاب بود و از همه نقاط عالم با ایشان ارتباط داشتند و برایش کتاب می فرستادند و از وی کتاب می خریدند.
قاسم محمد رجب، مرید مرحوم آیت الله مرعشی شده بود و یک بار هم در زمان تأسیس کتابخانه به اینجا آمد. وی کتابی که به دست می آورد و تصور می کرد به کار مرحوم آیت الله مرعشی می آید، برای ایشان ارسال می کرد.
پس از گردآوری منابع، مرحوم آیت الله مرعشی تا پاسی از شب روی آن ها کار می کردند و پشت صفحات کتاب ها با قلم قرمز، یادداشت های خودشان را می نوشتند. به تدریج ایشان به این نتیجه رسیدند که این کاری نیست که بتواند به تنهایی از عهده آن برآید. از این رو، ده تا پانزده نفر را به کار دعوت کردند؛ مانند مرحوم آیت الله تجلیل، مرحوم حاج شیخ جواد قوام وشنوه ای و بنده که در ابتدا استنساخ می کردم.
به هر حال، این پژوهش با همکاری آقایان صبح ها در حیاط بیرونی شروع شد وجلدهای اول تا سوم آماده چاپ گردید. وقتی این سه جلد چاپ شد، متوجه شدند که حواشی به سه جلد اول مربوط می شود. به همین علت، از جلد چهارم، تا جلد سی وچهارم، هیچ مطلبی از متن کتاب احقاق الحق آورده نشد، و از جلد پانزدهم به بعد، اسم آن هم از احقاق الحق به ملحقات احقاق الحق تغییر یافت.
بایسته یادآوری است که مرحوم آیت الله مرعشی در این تحقیق، بیش از چند هزار کتاب را شخصا دیده اند و پشت آن ها یادداشت کرده اند که «من برای احقاق الحق به این کتاب مراجعه کردم و مطالبی را از آن استخراج کردم و در مجموعه تحقیقات احقاق آن ها را آورده ام». ایشان بیش از چهار دفتر با خط خودشان برای منابع و مآخذ اهل سنت فراهم کرده اند که در تألیف این کتاب از آن ها استفاده شده است.
تا جلد پانزدهم، با کمک یک بانی چاپ گردید. این امر، باعث شد برخی افراد کتاب را با ثلث قیمت بخرند و با اندکی سود آن را بفروشند. از جلد شانزدهم به بعد، به همت کتابخانه چاپ و رایگان توزیع گردید و از آن بسیاراستقبال شد. در بیروت نیز تا جلد بیست وچهارم چاپ و منتشر شد. مرحوم آیت الله مرعشی به این کتاب عشق می ورزید و سخت در پی به بار نشستن آن بود.
پژوهش و حوزه: روی چه بخش هایی از کتاب هنوز کاری صورت نپذیرفته است؟
تا کنون، روی بخش مطاعن کتاب کار نشده است؛ ولی در حال برنامه ریزی هستیم که در آینده چه پژوهش هایی در این باره می توان انجام داد.
پژوهش و حوزه: مشکلات تدوین این کتاب در زمان مرحوم آیت الله مرعشی چه بود؟
مهم ترین مشکل کتاب این بود که در طول زمان، منابعی جدید به دست ایشان می رسید که راضی نمی شدند از آن ها در گذرند. بنابراین، در جلدهای بعد، آن ها را استدراک می کردند. مثلاً درباره امیرالمؤمنین(ع)، در جلدهای اول، میانی و آخر، مطلب هست. استدراکات متعددی در جاهای مختلف این کتاب به چشم می خورد و این، ضعف بزرگ کتاب یادشده بود. به همین دلیل، ایشان در فکر بودند که کتاب را با دقت بازبینی کنند و هر کدام از مطالب را در جای خود قرار دهند؛ به گونه ای که مطالب هر یک از ائمه معصوم(ع) در یک یا چند جلد قرار گیرد و موسوعه ای عظیم عرضه شود. اکنون خواسته ایشان با همکاری دوستان صاحب فضل جامه عمل پوشیده است، و امیدواریم مجموعه ای درخور توجه فراهم آید.
پژوهش و حوزه: روش کار مرحوم آیت الله مرعشی چگونه بود؟
ایشان در ابتدا منابع را استخراج می کرد و اگر دیگران این کار را انجام می دادند، ایشان بررسی می کرد و سپس بنده آن ها را روی فیش های مخصوص می نوشتم و در اختیار آقایان قرار می دادم تا چنانچه به توضیح یا شرح و تفسیر نیاز است، کتبا یادآوری کنند. سپس آیت الله مرعشی آن ها را ملاحظه می کرد و پس از تأیید نهایی به دست چاپ می سپرد. البته در آن زمان، ویرایش به معنای امروزین آن وجود نداشت؛ لذا از دقت کار کاسته می شد.
پژوهش و حوزه: به نظر شما این پژوهش چه زمانی پایان می یابد؟
با برنامه ریزی های انجام شده، ان شاء الله این کار تا دو سه سال آینده به نتیجه نهایی می رسد.
پژوهش و حوزه: آیا موسوعه امامت به صورت لوح فشرده نیز عرضه می شود تا قابلیت جست وجوی رایانه ای را داشته باشد؟
این اثر، پس از چاپ، بر روی لوح فشرده عرضه خواهد شد، تا پژوهشگران بتوانند بیشتر و آسان تر از آن سود جویند.
پژوهش و حوزه: آیا از مرحوم آیت الله مرعشی در تألیف احقاق الحق خاطره ای دارید؟
در آن روزها جلساتی برای بحث و بررسی در منابع احقاق تشکیل می شد و مرحوم آیت الله مرعشی می کوشید در وقت جلسه، هیچ مراجعه کننده و برنامه دیگری نداشته باشد؛ حتی شخصی را تعیین کرده بودند که به مراجعات پاسخ گوید. در یکی از جلسات، یک سؤال فقهی مطرح شد که با موضوع جلسه بی ارتباط بود. مرحوم آیت الله مرعشی گفتند: «این سؤال را به بعد از جلسه موکول کنید، چون کار فعلی ما مهم تر از این سؤال فقهی است». سؤال کننده ناراحت شد و به حالت قهر از جلسه بیرون رفت. مرحوم آیت الله مرعشی تا درِ خانه به دنبال ایشان رفت و او را به اتاق دیگری برد و به طور خصوصی ادله زیادی برشمرد که اگر برای این کار از هر لحظه استفاده نکنیم، جدا متضرر خواهیم شد و فرصتی مهم را از دست خواهیم داد. آن شخص، تازه به عمق توجه و عنایت ایشان به این کار پی برد. در وصیت نامه آیت الله مرعشی نیز بر اهمیت این کار و به سامان رسیدن آن تأکید شده است.
ایشان از برخی کتاب های قطور کپی های کوچکی تهیه و صحافی می کرد و آن ها را داخل جیبش می گذاشت و اگر به حرم یا جایی دیگر می رفت که آن کتاب ها در دسترس نبود، از این کتاب ها برای مطالعه و تحقیق و یادداشت برداری بهره می برد. اکنون شماری از همین کتاب ها در کتابخانه ایشان موجود است.
محمد اسفندیاری: دانشنامه امامت به گزارش اهل سنت، موضوع خطیر امامت را، نه بر اساس روایات و نصوص شیعه، بلکه بر پایه احادیث و متون اهل سنت، تبیین می کند.
در جهان اسلام، درباره هیچ موضوعی به اندازه «امامت» اختلاف نشده است. شهرستانی در کتاب ملل و نحل می گوید: «درباره هیچ موضوعی ، به اندازه موضوع امامت، شمشیر از نیام بیرون کشیده نشده است». از دیرباز، دانشوران شیعه آثار گوناگونی در اثبات امامت و نصوص آن فراهم آورده اند. آخرین کتاب ها در این باره از میرحامد حسین هندی و علامه امینی ، با عناوین عبقات الأنوار و الغدیر، منتشر گردیده اند. موسوعة الإمامة پژوهشی است در ادامه این پژوهش ها؛ اما با گفتمانی جدید. ما در این کتاب، با گفتمان اهل سنت با آنان احتجاج می کنیم و به اعترافات ایشان در موضوع امامت استناد می جوییم. این گفتمان، کاملاً منطقی و مرضی الطرفین است و اهل سنت نمی توانند از پذیرفتن آن خودداری کنند. البته می دانیم که همه مسائل امامت از طریق روایات اهل سنت اثبات نمی شود؛ ولی همان اندازه که اثبات شود، حجتی برای اهل سنت و پشتوانه ای برای شیعه است.
آنچه از کتاب موسوعة الامامة چشم گیر و ابتکاری است، همین است که در آن فقط به گزارش های اهل سنت اتکا و اکتفا شده است؛ یعنی اعقتادات شیعه فقط از منابع غیر شیعه استخراج گردیده و باب گفتمانی جدید گشوده شده است.
به مصداقِ «خوش تر آن باشد که سرّ دلبران / گفته آید در حدیث دیگران». در این کتاب، امامت اهل بیت(ع) از طریق حدیث دیگران تبیین می شود، نه شیعه.
ناگفته نماند که مواد و ملاط این کار سترگ، کتاب ملحقات احقاق الحق است که حاصل سال ها کوشش مرحوم حضرت آیت الله مرعشی نجفی و دستیاران ایشان است. اصل این کار در حدود سی مجلد است، و اکنون ده محقق، عهده دار پیرایش، افزایش، تصحیح و تکمیل آن هستند.
ترتیب موسوعة الامامة چنین است که در آغاز آن، به موضوعات کلی امامت پرداخته می شود و سپس یک یا چند جلد به یکی از اهل بیت (ع) اختصاص می یابد.
جلد اول و دوم این موسوعه، درباره آیات نازل شده در شأن اهل بیت(ع) است. جلد سوم تا پنجم، بر نصوص کلی امامت مشتمل است. جلد ششم تا پانزدهم به امیرالمؤمنین علی (ع) اختصاص دارد و شامل چهار بخش کلی است: 1. حیات و احوال امیرالمؤمنین؛ 2. نصوص امامت آن حضرت؛ 3. فضایل و مناقب؛ 4. خلافت و امارت. این مجلدات در دست تحقیق است و پس از آن، به حضرت فاطمه (س) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) خواهیم رسید.
«مسک» این موسوعه، به مصداقِ «ختامه مسک»، ولی عصر(عج)است و مجلدات ویژه آن حضرت نیز بسیار پر برگ و بار خواهد بود.
محمد مرادی: مرحوم آیت الله مرعشی در احیای احقاق الحق، هنگامی که به مباحث کلامیِ امامت می رسید و آن ها را گفتنی های ارزشمندی می دانست که باید به این کتاب ضمیمه شوند، گروهی را تشکیل دادند تا منابع چاپی ، کهن، خطی و متأخر را شناسایی و آنچه در لابه لای آن کتاب ها از خبر و حدیث و منابع کلامی ، درباره اهل بیت(ع) یافتند، گرد آورند. بدین ترتیب، قبل از این که کار به پایان برسد، با اتمام کار هر جلد، آن را چاپ می کردند و در واقع، کتاب جدید ضمیمه ای می شد بر ضمیمه ها، یا مستدرکی بر مستدرکات و بالغ بر سی جلد فراهم شد که انبوهی از اطلاعات را در بر می گیرد. حتی از کتاب های لغت نیز در این مجموعه استفاده شده است. این گستردگی و طول زمان تحقیقات و ضمیمه بودنِ این کتاب به کتابی دیگر، موجب گردید این اثر، سامان و ساختار مناسب نداشته باشد. بنابراین، مقرر شد که این اثر بازسازی شود و چنانچه در تحقیقات اولیه منابع و مدارکی از قلم افتاده باشد، آورده شود و اگر خطاهایی به آن راه یافته، اصلاح گردد. در این مجموعه، مطالب تکراری به چشم نخواهد خورد.
هر پژوهشگری که ملحقات احقاق الحق را ملاحظه کند، به خوبی درمی یابد که تمام اطلاعات موجود در کتاب ها، اعم از تکراری و غیرتکراری، در آن آورده شده است. شاید منظور تدوین کنندگان این بوده که همه مباحث و احادیث درباره اهل بیت(ع)، به ویژه مطالب مربوط به امامت، از میان منابع کهن و متأخر اهل سنت گردآوری شود. کتاب یادشده چنین القا می کند که این مطالب جدید نیست و از عصر نزول وحی آغاز شده و پیغمبراکرم(ص) خود، بر آن بوده که امامت باید در نسل او ادامه یابد. گردآورندگان ملحقات احقاق الحق کوشیده اند تمام منابعی را که مطلبی درباره ائمه(ع) در آن ها هست، گردآوری کنند. از این رو، به کتاب های غیرحدیثی ، غیرتفسیری و غیرکلامی نیز مراجعه کرده اند.
این نوع پژوهش پیشینه ای طولانی دارد. حتی در میان نویسندگان و پژوهشگران اهل سنت مطالب فراوانی درباره اهل بیت(ع) نوشته شده است؛ اما با این گستردگی که در مجموعه حاضر کار می شود، سابقه ندارد. پیش بینی می شود این مجموعه به سی جلد برسد، در حالی که کارهای دیگران بیشتر در قالب دو یا سه یا حدّ اکثر پنج جلد بوده است. همچنین دیگر پژوهشگران شیعه، مانند علامه امینی در الغدیر، بیشتر درباره فصلی از مراتب اهل بیت(ع) پژوهش کرده اند.
گروه های موسوعه بر حسب موضوعات پژوهش، تقسیم شده اند. یک گروه وظیفه گردآوری و تنظیم و تبویب و تدوین نهایی احادیث نازل شده در شأن اهل بیت(ع) را بر عهده دارد. گروه اهل بیت و امامت درباره اخبار و روایاتی پژوهش می کنند که به اهل بیت و امامت به معنای کلامی آن ارتباط دارند.
یک گروه درباره امیرالمؤمنین(ع) تحقیق می کنند، که خود چندین بخش دارد. در حال حاضر، بخش های زیست نامه، جنگ ها، فضایل و مناقب و خلافت و امامت امیرالمؤمنین(ع) فعال اند.
این سه گروه، همزمان مشغول تحقیق هستند. پس از اتمام کار این گروه ها، تحقیقات جدید با استفاده از همین نیروها آغاز می شود. بعد از سامان یافتن تحقیقات درباره امیرالمؤمنین(ع)، پژوهش درباره حضرت زهرا(س) وسایر ائمه(ع) ادامه می یابد.
در این پژوهش، هیچ گونه استفاده ای از منابع غیرعامه نخواهیم کرد. حتی از دیگر فرقه های اسلامی و نیز سنی های متشیع در این تحقیق بهره نمی گیریم؛ زیرا تعریف ما از منابع، آثار شناخته شده اهل سنت در میان اهل سنت است.
در این تحقیق، ضوابط حدیث نگاری رعایت شده است. البته این کار در نگاه اولیه رنگ و بوی کلامی دارد؛ اما در واقع یک مجموعه حدیثی با لحاظ تمام ویژگی های آن است. مثلاً پس از ذکر تمام سلسله سند، عین حدیث آورده می شود و قسمتی از حدیث که این پژوهش به دنبال آن بوده است، نقل می گردد و اگر خود ما نظری درباره سند حدیث داشته ایم، به هیچ وجه وارد متن آن نشده ایم و آن را در پاورقی آورده ایم. همچنین با اعراب گذاری و شرح و توضیح برخی واژه ها و اَعلام و روایاتی که شبهه انگیز یا مغلق هستند، کوشیده ایم به خواننده کمک کنیم.
تهیه فهرست های فنی متعدد، از جمله نمایه ریز موضوعات که در پایان کتاب خواهد آمد، از دیگر کارهای این مجموعه است.
محمدکاظم محمودی: در موسوعه، بیشتر تلاش شده مصادر اولیه حدیث کشف و به آن ها اکتفا شود. در واقع، می توان گفت بیشتر مصادر متقدمان، از قرن دوم تا پنجم، بررسی شده است. تکیه ما منابع قدیم تر است، و از منابع متأخر، در صورت دارا بودن امتیاز یا ویژگی، استفاده می شود. شیوه کار، موضوعی مسندی است؛ یعنی احادیث به ترتیب موضوع تنظیم می شوند، و در داخل هر موضوع، به ترتیب مسند. مثلاً حدیث غدیر، صرف نظر از عنوان آن، به ترتیب حروف الفبای روات تنظیم می گردد. همچنین تمام روایات، از منابع مختلف، به صورت الفبایی آورده می شوند؛ به طوری که هر کس در جست وجوی حدیث مزبور باشد، به آسانی آن را از این مجموعه فرا چنگ می آورد.
گفتنی است، تمام کتاب هایی که احتمال داده می شد در آن ها مطلبی وجود داشته باشد، بررسی شد و در حد توان از منابع متأخر بهره گرفته ایم.
ما به دنبال تنظیم و تدوین موسوعه ای درباره امامت هستیم، و احقاق الحق یکی از منابعی است که از آن استفاده می شود. البته با توجه به این که این کتاب از آثار متأخر است، به ندرت به آن مراجعه می شود. همچنین منابعی که احقاق الحق از آن ها مطلب نقل کرده، در اختیار ما است. بنابراین، مستقیما به آن ها مراجعه می کنیم. از سوی دیگر، بسیاری از کتاب هایی که منبع احقاق الحق و ملحقات آن بوده اند، در موسوعه منبع و مرجع نیستند؛ زیرا منابع اولیه آن ها در دسترس ما است. ممکن است صد یا هزار نفر بعد از احمد حنبل از مسند او یا از او یک حدیث را نقل کرده باشند؛ ولی با توجه به این که مسند احمد حنبل را در اختیار داریم، به سراغ کسانی نمی رویم که بعدها از او روایتی را نقل کرده اند.
در این بخش، آیاتی که درباره اهل بیت(ع) است، یا آیاتی که در شأن نزول آن ها است و یا به آنان تفسیر شده، از منابع اهل سنت گردآوری شده است. اکنون شالوده کار تمام شده و مشغول مرتب سازی آن هستیم و نخستین بخش موسوعه در دو جلد چاپ خواهد شد. با این که کتاب شواهد التنزیل بهترین کتابی است که در این باره نوشته شده است، به نظر می رسد کاری که در حال تدوین است، از نظر دقت و شمار روایات قابل مقایسه با آن نباشد.
ویژگی دیگر این کار، علاوه بر پرهیز از تکرار، در نظر گرفتن ترتیب سندی و الفبایی برای سهل الوصول بودن مطالب است. همچنین فقط بر منابع اهل سنت تکیه شده است. از این رو، موسوعه از همه کارهایی که تا کنون انجام پذیرفته، ممتاز است.
محمدجواد محمودی: کارهای بخش کلیات امامت، در دو قسمت ویژه اهل بیت(ع) و ویژه امامت انجام می شود. مباحث مربوط به کلیات امامت در خصوص اهل بیت(ع)، به نُه فصل تقسیم شده که عبارت اند از: شناخت و معرفت اهل بیت(ع)، سفارش های پیامبر درباره اهل بیت(ع)، خلقت اهل بیت(ع)، ذریه پیامبر(ص)، فضایل و مناقب اهل بیت(ع). مطالب این شش فصل آماده شده است. در فصل هفتم، مطالبی درباره حب ائمه معصوم(ع) می آید که در روایات اهل سنت با سه تعبیر: حب، شیعه و حزب اهل بیت(ع) مطرح شده است. فصل هشتم، به مطالبی درباره بغض و عداوت اهل بیت(ع) می پردازد و به مسائلی از قبیل: سب، قتال و لعن اهل بیت(ع) اشاره دارد. فصل نهم، به حقوق اهل بیت(ع) اختصاص دارد و شامل حقوقی است که در قرآن به صراحت به آن ها اشاره شده، یا حقوقی که پیغمبراکرم(ص) آن ها را ذکر کرده اند؛ مثل مودت و صلوات بر پیامبر(ص) و آل پیامبر(ص). بیش از سیصد حدیث صحیح السند در این باره وجود دارد. با اتمام کارهای این بخش، کلیات ویژه امامت نیز آماده خواهد شد.
حسین تقی زاده: «غلو»، از مباحث مهم مطرح شده در ذیل موضوع حب و بغض ائمه(ع) است، و با عنوان محب غال و مبغض غال در روایات به چشم می خورد. ما هم در این بخش به نصوص و روایات آن خواهیم پرداخت. در کلیات امامت، از امامت به معنای رهبری جامعه اسلامی بحث می شود و احادیث بر اساس بینش امامت عامه و نیاز جامعه اسلامی پس از پیامبراکرم(ص) به رهبر و امام، بررسی می گردند. بعد از آن، نصوص و روایات مربوط به امامت خاصه بر اساس اعتقادات شیعه پژوهیده می شوند. البته نص خاص درباره هر کدام از ائمه(ع)، در بخش ویژه آن امام آورده می شود.
محمدرضا جدیدی نژاد:شیوه کار ما در دو محور خلاصه می شود:
1. تخریج روایاتی که در مصادر اهل سنت، در مذمت محاربین امام(ع) ذکر شده است، اعم از این که حدیث (قول پیامبر) باشد یا آثار (اقوال صحابه و تابعین). نقل روایات مزبور، از آن رو اهمیت دارد که مثبِت حقانیت امام و اصابت رأی آن حضرت با واقع است.
«تخریج» در اصطلاح عبارت است از استخراج و نقل حدیث از مصادر اولیه. قیدِ «نقل» برای تمایز از معنای دوم تخریج است؛ زیرا در معنای دوم، بعد از استخراج حدیث از مصادر اولیه، چنانچه پژوهشگر در مقام تحقیق نسخه خطی باشد، فقط با ذکر نشانی، خواننده را به مصادر مزبور رهنمون می شود و اگر در مقام نگاشتن فهرست راهنما باشد، به نقل قسمتی از اولِ حدیث اکتفا می کند.
قیدِ «مصادر اولیه» نیز برای خارج ساختن منابعی است که حدیث را از کتاب های نگاشته شده پیش از خود نقل کرده اند؛ فرق نمی کند که این منابع را قدمای اهل سنت نوشته باشند یا متأخران آنان. به عبارت دیگر، ملاک برای مصدرِ اول بودن، نقل حدیث از طریق مشایخ می باشد که توأم با تکثیر اسناد و در جاهای زیادی با اختلاف تعبیر در متن حدیث همراه است. بعد از پیداکردن حدیث از مصدر اولی ، نقل آن از منابع پسین، در صورت عدم اختلاف در تعبیر، کاری عبث است.
دانستن واسطه های منبع پسین در نقل روایت از مصدر اول، در موسوعه نگاری فایده ای ندارد. البته در صورتی که منبع پسین از منابع مهم، مانند کتب سته (صحیح بخاری و مسلم، سنن أبی داود و نسائی و ترمذی و ابن ماجه) باشد، خوب است که در پاورقی ، اخذ آن ها از مصدر اولی با ذکر نشانی تذکر داده شود.
2. دسته بندی موضوعی ، تاریخی و مسندی روایات تخریج شده. بدین معنا که ابتدا روایات ذمّ اصحاب جمل، از روایات ذمّ معاویه و اصحاب وی جدا و مقدّم می گردد. خود این روایات نیز به حسب اموری متعدد همچون: تفکیک احادیث از آثار صحابه و تابعین، و تقدیم و تأخر وقایع، دسته بندی می شوند؛ یعنی روایاتِ گوناگونی که از هر صحابی درباره آن موضوع نقل شده است، در ذیل نام خودش آورده می شود و از روایات دیگر صحابه جدا می گردد. در این شیوه، اسامی صحابه بر اساس حروف معجم مرتب شده است.
روایات نقل شده در ذیل نام هر صحابی ، چون از مصادر اولیه نقل شده اند، در قسمتی از سند با یکدیگر متفاوت اند. از این رو، اسناد این روایات نیز به حسب حروف معجم مرتب گردیده اند؛ یعنی روایتی که در سند آن نام تابعی ناقل از صحابی با حرف «ج» آغاز شده، مقدّم می شود بر روایتی که در سند آن نام تابعی با حرف «خ» آغاز شده است. درباره اتباع تابعین و سایر راویان در طبقات دیگر نیز به همین ترتیب عمل می شود. دلیل اتخاذ چنین شیوه ای، امکان اشاره مجدد به اسناد روایاتی است که در یک طبقه آن ها، دو یا سه راوی وجود دارد.
روایاتی که متن آن ها همانند یکدیگر است، یا اختلافی اندک دارند، بعد از نقل نخستین متن، متن های پسین حذف می شوند و فقط سند آن ها باقی می ماند. این روش، تا پدیدار شدن اختلاف تعبیر ادامه می یابد.
روایاتی که درباره وقایع تاریخی هر یک از جنگ ها است، به تفصیل نقل نمی شوند؛ زیرا مسائلی از قبیل این که فلان جنگ در چه سالی واقع شده و چه مدت ادامه داشته، به موضوع موسوعه (اثبات حقانیت امیرالمؤمنین) ربط ندارند. با این حال، مختصری از این گونه روایات، با عنوان های مناسب و رعایت ترتیب وقایع تاریخی، در ابتدای هر جنگ آورده شده تا خوانندگان برای اطلاع از وقایع مزبور، مجبور نشوند مستقیما به مصادر مراجعه کنند.
