گزارشی از: پایان نامه های کارشناسی ارشد گروه تاریخ

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله

1. آقا نوری، علی. روش برخورد ائمه اطهارعلیهم السلام با منحرفین. کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر آئینه وند، صادق. قم، 1375، 130 ص.

انحرافهای دوران ائمه علیهم السلام / مرجعیت علمی ائمه علیهم السلام / مبارزات ائمه علیهم السلام / اسرائیلیات / غلاة / صوفیه / زنادقه / ملحدان / مرجئه.

چکیده: اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام در طول حیات خود، با انواع انحرافها مواجه بودند. شیوه برخورد ائمه علیهم السلام با این انحرافها در خور توجه است. در این مجموعه، اثبات مرجعیت علمی اهل بیت علیهم السلام و حجیت اقوال و افعال آنان مورد بررسی قرار گرفته است. اهل بیت علیهم السلام در برابر هرگونه انحراف و کجروی با قاطعیت برخورد می کردند. این انحرافات معمولا فکری و عقیدتی بوده اند و جنبه سیاسی یا فقهی صرف نداشته اند. از جمله مهمترین این انحرافها، می توان انحرافهای کلامی اهل حدیث را، بویژه در زمینه اعتقاد به خدا و صفات، برشمرد. اسرائیلیات، غلاة و صوفیه نیز از دیگر مواردی بودند که ائمه علیهم السلام به شدت با آنها به مبارزه برخاستند. مبارزه ائمه علیهم السلام با زنادقه، ملحدان و مرجئه نیز بخش دیگری از این رساله را به خود اختصاص داده است. بیشترین منابع مورد استفاده در بررسی فرقه های منحرف کتب روایی و حدیثی فریقین، منابع تاریخی و تفسیری بوده است.

2. ابطحی، سید محمدتقی. شرح حال نگاری در فرهنگ شیعه (تا قرن چهارم ه .) کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکترآئینه وند، صادق. قم، 1375،99ص.

شیخ مفید / ابن ندیم / المرزبانی / البغدادی / ابی رافع / هشام کلبی / عمر واقدی / البلخی / العلوی / ابوبکر الصولی / الجلودی البصری / السمرقندی / الکشی.

چکیده: شرح حال نگاری را «بیوگرافی »، «تراجم احوال » و «علم رجال » نیز گفته اند. در جهان اسلام، به طور عمده، عوامل مذهبی و بعضی عوامل دیگر این فن را پدیدآورده و به اوج خود رسانده است. سیره نگاری پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به وسیله اصحاب آن حضرت، شاهدی بر این مدعاست. این سیره نگاری بعدها درباره خلفا و علما نیز رایج شد. با تحقیق و بررسی در تاریخ، می بینیم که شرح حال نگاری، خود شاخه های چندی پیدا کرده است; مانند شرح حال نگاری خاندانها، رجال سیاسی، رجال حدیث و جز آن. این فن تنها نزد علمای اهل سنت مرسوم نبوده، بلکه در فرهنگ شیعه نیز دارای جایگاه والایی است. بسیاری از علمای شیعه در این زمینه تالیفاتی داشته اند و در شاخه های گوناگون آن، کتابهایی تالیف نوشته اند.

3. امامی فر، علی. تشیع و تاریخ نگاری اسلامی. کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر آئینه وند، صادق. قم، 1375، 350 ص.

نگارش تاریخ / جایگاه تاریخ در اسلام / ضرورت مطالعه تاریخ / شیعه / سیره / مقتل / فتن و ملاحم / فتوح / فرق و کلام / انساب.

چکیده: هنگامی که تاریخ نگاری را در طول تاریخ - دست کم، تا قرن هشتم - بررسی می کنیم از سویی، به موانع و مشکلات شیعیان در این زمینه برمی خوریم و از سوی دیگر، آثار تاریخی آنان را در سیره نگاری، تاریخهای عمومی، مقتل نویسی، فتوح، فتن و ملاحم، رجال، انساب و فرق مشاهده می کنیم. در این مجموعه، شرح حال نویسندگان و مورخان شیعه و تالیفات آنان، با همه مشکلاتی که هم در شناخت خود شیعیان و هم در آثار تاریخی شان وجود دارد، مورد ارزیابی قرار گرفته است. همچنین به این پرسش، که آیا شیعیان نیز مانند مورخان و علمای عامه در نگارش تاریخ اسلام، نقشی داشته اند یا نه، نه تنهاپاسخ مثبت داده می شود، بلکه اگر از سر انصاف نگاه شود نقش آنان در این زمینه، بسیار اساسی، گسترده و سرنوشت ساز بوده است.

4. ذبیح زاده، علی نقی. ریشه های روابط علمای تشیع با صفویان. کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر شعبانی، رضا. قم، 1375، 218 ص.

فعالیتهای مذهبی علمای شیعه / فعالیتهای سیاسی علمای شیعه/ صفویان/ شبهات/ مجتهدان عصرصفوی.

چکیده: در دهه های اخیر، علی رغم خدمات جاودانه علمای تشیع، در محافل علمی، برخی شبهات برگرفته از القائات مستشرقان به وجود آمد و بهره گیری دانشمندان تشیع از فضای سیاسی مساعد در نشر و ترویج مذهب شیعه در زمان صفویان، به شدت زیر سؤال رفت. با مروری بر زندگی علمای شیعه، فعالیتهای سیاسی و مذهبی آنان بر ضد مخالفان تشیع به خوبی مشهود است. در این زمینه، فعالیتهای علمای بزرگواری چون علی بن یقطین، شیخ صدوق، شیخ مفید، عضدالدوله دیلمی، سید مرتضی، سید رضی، خواجه نصیرالدین طوسی و علامه حلی بسیار چشمگیر است. عثمانی ها و ازبکها، دو همسایه شمال غرب و شرق ایران، با نقشه ای که از سوی علمای متعصب طراحی شده بود، در پی سرنگونی اولین حکومت رسمی شیعه بودند. اما پادشاهان صفوی، صرف نظر از روحیه عیاشی چند تن از آنان، بقیه مجدانه در استقرار ارزشهای شیعی کوشا بودند. لذا، علمای شیعه در عصر صفوی، با احساس مسؤولیت الهی، خود را موظف می دیدند که برای نشر معارف شیعی، با پادشاهان همکاری کنند. اگر این همکاری وجود نداشت حکومت شیعی و شیعیان به سرعت نابود می شدند و امروزه حکومت مقتدر شیعی در ایران پابرجا نبود.

5. زحمتکش، ولی الله. تاریخ تشیع ایران در عصر سامانیان. کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله تاریخ. به راهنمایی: دکتر بیات، عزیزالله. قم 1375، 170 ص.

تشیع/ طاهریان / صفاریان/ قیام علویان/ پیدایش فرقه اسماعیلیه/ تاسیس دولت فاطمی مصر/ وضعیت فرهنگی عصر سامانی/ گرایشهای مذهبی سامانیان/ ظهور شخصیتهای علمی در عصر سامانی/ مراکز شیعی در عصر سامانی/ اسماعیلیان و سامانیان.

چکیده: خراسان از دیرباز ملجا شیعیان بود. پس از ورود حضرت رضاعلیه السلام بدانجا، سادات علوی گرد شمع وجودش جمع شدند و بر فعالیت خود افزودند. اما پس از مدتی که ظلم و جور خلفای عباسی به اوج خود رسید، آنان به ناچار به منطقه دیلم، که تا آن زمان در برابر حکومت بغداد مقاومت کرده بود، رفتند. نکته قابل توجه آنکه تنها سادات علوی توانستند در این دیار نفوذ کنند و به تدریج، مردم را به اسلام و سپس به تشیع دعوت کنند و آنجا را بزرگترین پایگاه نشر افکار شیعی و مبارزه بر ضد خلافت عباسی و سامانی قرار دهند. مبارزات و مجاهدتهای پی در پی مردم به رهبری حسن بن زید(250-270 ه ق.)، محمد بن زید(270-287 ه ق.)، حسن بن علی(301-304 ه ق.) و حسن بن قاسم (304 -316 ه ق.) اولین دولت اسلامی مستقل و مخالف سلطه عباسیان را در آنجا به وجود آورد. نفوذ آنان در افکار جامعه تا حدی بود که در طبرستان عامه مردم را به تشیع متمایل کردند و سرانجام حکومت سامانی را نیز وادار ساختند تا با اظهار عجز، حکومت علویان را به رسمیت بشناسد. هرچند تمام حکمرانان سامانی به دلیل تعصبی که نسبت به مذهب تسنن داشتند و از خلفای عباسی اطاعت می کردند، با مخالفان شیعی خود در مبارزه بودند، لکن با پدید آمدن جنبش اسماعیلیه و فعالیتهای شیعیان اسماعیلی در خراسان، این مذهب به حدی گسترش پیدا کرد که نه تنها بیشتر مردم خراسان به تشیع گرویدند، بلکه تشیع در دربار سامانیان نیز نفوذ کرد و جمعی از سیاستمداران و سرداران سامانی و در راس آنها، امیر نصر سامانی به وسیله محمد بن احمد نخشبی، یکی از دعات اسماعیلی، به مذهب اسماعیلیه گرویدند. بدین ترتیب، بنیان تشیع اسماعیلی هرچه بیشتر مستحکم گردید، به طوری که قتل عام اسماعیلیان توسط نوح بن نصر پس از کناره گیری اجباری امیرنصر سامانی از حکومت نیز نتوانست تشیع را در خراسان براندازد. هر چند این مساله تا مدتی حرکتهای شیعی را متوقف نمود ولی پس از مدتی، بار دیگر، در زمان منصور بن نوح سامانی، فعالیتهای شیعه اسماعیلی به اوج خود رسید و دربار سامانی را فرا گرفت تا آنجا که سرانجام به تاسیس حکومت فاطمیان در مصر منجر گردید. بنابراین، هرچند تشیع از بدو پیدایش خود، مورد هجوم و بیداد ستمگران بنی امیه و بنی عباس بود، اما قرن سوم دوران پرباری برای شیعیان بود; زیرا کتب فلسفی و علمی متعددی از دیگر زبانها ترجمه شد و مردم به آموختن علوم عقلی روی آوردند. مامون نیز به اقتضای مذهب خود، به ترویج افکار می پرداخت. حکومتهای سامانی نیز مجالس مناظره ترتیب می دادند و ضمن تشویق همگان، دانشمندان را به بحثهای علمی و دینی دعوت می کردند. در نتیجه فراهم بودن این موقعیتها، بزرگانی همچون شیخ طوسی، صدوق، عیاشی، بوعلی سینا، رودکی، کسایی و مانند آنها تربیت یافتند و به تبلیغ مبانی تشیع پرداختند.

6. عبدالمحمدی، حسین. مواضع سیاسی ائمه علیهم السلام در قبال بنی امیه (سفیانیان). کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر آئینه وند، صادق. قم، 1375،193 ص.

ائمه علیهم السلام/ سفیانیان / حق حاکمیت / مبارزه با انحرافات.

چکیده: در این مجموعه، نخست دیدگاه اسلام نسبت به مواضع سیاسی سه تن از ائمه علیهم السلام، که در عصر امویان می زیسته اند، مورد بحث قرار گرفته و پیش از آن، حکومت و حق حاکمیت از دیدگاه اسلام بررسی شده است. حکومت از نظر اسلام یک امانت الهی است که باید به اهلش سپرده شود. لذا، اولیای الهی حکومت را برای ترویج دین و خدمت به خلق خدا حق مسلم خود می دانستند. از اینرو، لازم است روش برخورد ائمه علیهم السلام با کسانی که شایستگی احراز حکومت را نداشتند، تبیین شود. در این رساله، مواضع ائمه علیهم السلام در مقابل حکومت امویان (سفیانیان) و خلفای پیش از آنها بررسی شده است. ائمه علیهم السلام در مقاطع گوناگون تاریخی، به بهترین شیوه با انحرافهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی برخورد نموده اند و بقای مکتب اسلام ناب محمدی صلی الله علیه وآله وسلم به برکت تدابیر و سیاستهای حکیمانه و شجاعانه آن بزرگواران می باشد.

7. موسی پور، مرتضی. زندگانی سعد بن معاذ. کارشناسی ارشد، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر آئینه وند، صادق. قم، 1375، 110 ص.

پیش از اسلام آوردن / پس از اسلام آوردن / زندگانی / خدمات / شهادت.

چکیده: سعد بن معاذ یکی از اصحاب بزرگ پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم و از قبیله اوس بود. او در مدینه زندگی می کرد و رئیس قبیله بنی عبدالاشهل بود. دوره زندگانی او از پیش از هجرت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به مدینه آغاز می شود. وی، مانند سایر مردم مدینه، در جهل و تاریکی زندگی می کرد. با حضور پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در مدینه، سعد به عنوان یکی از انصار و صحابه رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم نقش بسیار مهمی در پیشبرد اسلام ایفا کرد و در جنگهای متعددی، در کنار رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم حاضر شد. خدمات سعد در طی دوران زندگی اش - پس از اسلام آوردن - مانند قضاوت تاریخی او در ماجرای بنی قریظه و شهادت او در راه دفاع از اسلام، همچنین تجلیل و تکریم پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم از وی پس از شهادت، همواره در تاریخ اسلام می درخشد. تحلیل و بررسی ابعاد گوناگون زندگی این بزرگان می تواند سرمشق و الگوی مناسبی برای همه مسلمانان در تمام اعصار و امصار باشد.

8. ناصری، عبدالمجید، تاریخ تشیع در خراسان (عصر تیموریان: 771 - 911 ه). کارشناسی ارشد، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، تاریخ. به راهنمایی: دکتر مایل هروی، نجیب. قم، 1375، 260 ص.

جغرافیای تاریخی خراسان / تشیع از آغاز تا عصر تیموریان / تیموریان و تشیع / اندیشمندان شیعه در عصر تیموریان / مناطق شیعه نشین در دوره تیموریان.

چکیده: خراسان در تاریخ اسلام، نامی آشنا و معروف است. در گذشته نه چندان دور، قلمرو پهناوری داشت; از شرق به پامیر و سرزمین هندوستان، از شمال به ماوراءالنهر، از غرب به بلاد قومس (دامغان) و از جنوب به کرمان محدود می شد. این سرزمین پهناور نقش مهمی در تحولات مذهبی، اجتماعی و سیاسی جهان اسلام داشته و همواره مهد تمدن و فرهنگ و محل زایش و خیزش مردان نام آور علم، ادب، مذهب و هنر بوده است. آیین تشیع نیز به قدمت نشر اسلام در این آب و خاک ریشه دارد. به گواهی تاریخ، خراسان از همان آغاز، دارای زمینه پیدایش و گسترش تشیع بوده است. برخی از نقاط آن، از جمله، بیهق، غور و غرجستان(هزارجات)، مفاهیم توحیدی و پیام اسلام را در قالب تشیع و قرآن مجید را از دست عترت طاهره علیهم السلام دریافت داشته اند. پس از خلافت حضرت علی علیه السلام با آنکه شیعیان وضعیتی سخت و طاقت فرسا داشتند، اما مشعل تشیع هیچگاه در این ناحیه خاموش نشد و مردم آن خطه با تمام توان، با ستمها و تعصبات سلاطین اموی و عباسی و فساد و تبلیغات سوء سلسله های غزنوی و سلجوقی دست و پنجه نرم کردند. مهاجرت سادات و علویان از جزیرة العرب و عراق به آنجا و بروز قیامهای متعدد رهایی بخش که بیشتر آنها صبغه شیعی داشت یکی از شواهد این مدعاست. شاهد دیگر آن، ظهور مردان نامی شیعه، بویژه بوعلی سینا، مسعود عیاشی، کسایی مروزی، ناصرخسرو قبادیانی بلخی، سنایی غزنوی و مهمتر از همه شیخ طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی و دهها اندیشمند شیعی دیگر از این سرزمین است. خراسان در زمان آغاز حکومت تیموریان، بیش از سایر مناطق دچار کشتار و ویرانی شد اما بزودی، پس از مرگ تیمور و به قدرت رسیدن شاهرخ میرزا، که پایتخت از سمرقند به هرات منتقل شد، از میان خون و خاکستر سر برآورد و نردبان ترقی و شکوفایی را به سرعت پیمود. تشیع نیز در سایه تساهل مذهبی این سلسله و ارادت آنان نسبت به ائمه اطهارعلیهم السلام و سادات بزرگوار گسترش پیدا کرد و در شهرهای مهم خراسان و سپس تمام ایران نفوذ فراوان یافت. این رونق و شکوفایی به حدی بود که در دوره آخر سلطان تیموری (سلطان حسین بایقرا)، تشیع به دربار سلطان راه یافت. سلطان نیز با شور و اشتیاق بدان ایمان آورد. در واقع، عصر تیموریان زمینه فعالیت ثمربخش شاه اسماعیل صفوی و حکومت صفویان را فراهم نمود.