شرح اشارات و تنبیهات شیخ الرئیس

ابوعلی حسین بن عبدا.

کتاب الاشارات و التنبیهات بوعلی به تصحیح مجتبی زارعی

قم: اجمالی انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه

⁽¹⁾

معرفی اجمال اشارات و تنبیهات بوعلی:

ابوعلی حسین بن عبدا... بن سینا معروف به «شیخ الرئیس» از فیلسوفان بزرگ جهان اسلام آثار متعددی در زمینه های مختلف علمی است که از جمله آثار او در فلسفه می توان به شفا، مبدأ و معاد، نجات، اشارات و تنبیهات و... اشاره نمود. یکی از مهم ترین کتب وی، کتاب اشارات و تنبیهات است که در سه حوزه منطق، علم طبیعی و فلسفه به طرح مطالب می پردازد، این کتاب دارای مباحث عرفانی هست که در فصول پایانی بخش فلسفه (نمط 8، 9 و 10) مطرح شده اند و بیانات پر مغز و عرش شیخ الرئیس در این مباحث مأدبه ای گسترده و پربار برای صاحبان ذوق و فهم فراهم کرده است. در سراسر این اثر شریف اصولی و امهاتی بیان شده اند که با تدبّر در آن می توان فروع بسیاری استخراج نمود.

بخش اول اشارات مربوط به مباحث منطقی است و مشتمل برده باب که هر یک از ابواب معنون به «نهج» است. بخش دوم آن مباحث طبیعیات را مطرح می کند که در سه باب تبویب شده است و باب سوم آن راجع به نفس است، اگر چه نفس و مباحث آن در علم طبیعی جای ندارد اما به لحاظ تدبیر قوای جسمانی در طبیعیات از آن سخن گفته می شود، به دیگر سخن حقیقت الهی که در انسان به ودیعت نهاده شده بدان لحاظ که با جسم و قوای جسمانی سرو کار دارد نفس نام می گیرد و از آن در علم طبیعی بحث می شود، و بدان اعتبار که با عالم مجردات و کلیات مرتبط است روح نامیده می شود که از آن در مباحث الهی و فلسفی بحث می شود. و از آن جهت که نفس حلقه میانی طبیعت و ما بعد طبیعت است، شیخ الرئیس آن را قبل از مابعد الطبیعة و در پایان مباحث طبیعت مطرح می کند.

بخش سوم اشارات به ما بعدالطبیعة تعلق دارد که دارای هفت باب است و همانطور که قبلاً بیان شد ابواب 8 و 9 و 10 آن به طرح مباحث عرفانی می پردازد ابواب بخشهای دوم و سوم اشارات تحت عنوان «نمط» مطرح می شوند و هر یک از ابواب (منهج و نمط) فصولی دارند که با اسامی اشاره، تنبیه، و هم و تنبیه، مقدمه و... مشخص شده اند. در فصول موسوم به اشاره استدلال و برهان اقامه می شود و در تنبیه استدلالی مطرح نمی شود بلکه در آن تذکر به مطالب و بیان نکاتی که در فهم سودمندند اشاره می شود.

اگر چه در دسته بندی مشربهای فلسفی بوعلی در زمره فلاسفه مشاء قرار می گیرد اما حقیقت آن است که محتوالی فلسفی در بیانات شیخ در پاره ای از موارد قضاوت بنیادی با فلسفه مشایی دارد. اما وی مسائل فلسفی را به زبان رایج آن روز یعنی زبان مشایی مطرح می کند تا پذیرش آن آسانتر صورت گیرد ودر همان ابتدا با موضع خصمانه روبرو نشود. البته شایسته ذکر است که در کتاب اشارات در مواردی که نظر شیخ غیر از نظر مشایین است عبارت «تحت هذا سرٌّ» به چشم می خورد. (ر. ک ص 258)

شروح اشارات

اشارات بوعلی به عنوان یکی از مهم ترین متون درسی حوزه های فلسفی مورد توجه بزرگان این علم و همه دوستداران فلسفه بوده است و تا به امروز نیز همچنان جایگاه خویش را در متون فلسفی کلاسیک حفظ کرده است. به سبب اهمیت این اثر حکما و متکلمان شروح متعددی بر کتاب اشارات نوشته اند تا رموز کلمات شیخ را بر طالبین حکمت آشکار نموده و از دشواری فهم آن بکاهند. مصحح محترم کتاب حاضر نیز به برخی از شروح آن اشاره نموده اند.

اما مهم ترین شرح و ماندگارترین آن شرح حکیم خواجه نصیر طوسی با عنوان حل مشکلات الأشارات است که سرّ تدوین آن، پاسخ و دفع اشکالات و اعتراضات امام فخررازی و ابوالبرکات بغدادی بر اشارات بوعلی بوده است، زیرا به نظر وی، شرح آنها در واقع جرح بوده است نه شرح، چنانکه خواجه در فانّ التقریر غیر الرد، والتفسیر غیر النقد (اشارات ج 2، ص 1 نشر البلاغة قم)، بدین امر اشاره کرده است.

بررسی تصحیح حاضر

این کتاب برخلاف سایر کتب منتشر شده از اشارات بوعلی، تنها شامل متن می باشد و شرح هیچیک از شارحان را به همراه ندارد و مصحّح با توجه به سه جنبه ادبی، محتوایی و بررسی نسخ متعدد به امر تصحیح پرداخته و برای تاکید بر جنبه سوم، شرح اشارات دکتر سلیمان دنیا (چاپ مصر) و اشارات (چاپ دانشگاه تهران) و ترجمه فارسی اشارات توسط عبدالسلام فارسی را مورد توجه قرار داده است.

همانطور که مصحح در شیوه تصحیح بیان نموده در این کتاب سعی بر آن بوده که عبارات و لغات صحیح یا اصح در متن قرار گیرند و عبارات و واژه های صحیح (مقابل اصح) یا غلط در پاورقی ذکر شوند و از تصرّف در متن کتاب پرهیز شود. در تصحیح این اثر از یازده نسخه استفاده شده است، البته علاوه بر این مآخذ، منبع دیگری نیز به چشم می خورد که آن شرح حکیم طوسی بر اشارات است. دلیل استفاده از این منبع، تصریح به مواضع اختلاف نسخ در آن است در اثر حاضر هر یک از عناوین اشاره، تنبیه و... به عنوان یک فصل قلمداد گردیده است و نیز برای سهولت فهم مطالب کتاب عناوینی از سوی مصحّح برای متن ارائه شده که در بین دو قلاب ذکر شده اند.

در پاره ای از موارد توضیح بسیار کوتاهی برای فهم بهتر متن ارائه شده و گاهی به نشانی ارجاعاتی از قبیل: فیماسبق، ستعرف و... بیان شده است و برای تفکیک این دسته از پاورقیها با پاورقیهایی که بیانگر اختلاف نسخ است از علامت * استفاده شده است (ر. ک ص 63 و 195) البته در برخی موارد برای بیان شرح حکیم طوسی و منابع حدیثی نیز از این علامت استفاده می کند (ص 114 و 181).

نقاط قوت تصحیح

استفاده از نسخ متعدد باعث قوت این تصحیح شده است. مصحّح علاوه بر این جنبه مثبت از کتب دیگری چون شرح اشارات دکتر سلیمان دنیا، ترجمه فارسی اشارات عبدالسلام فارسی و شرح خواجه بر اشارات بهره می جوید.تصحیح حاضر دارای فهرست تفصیلی است که تحقیق و دستیابی به ابواب و فصول کتاب را سهولت می بخشد. همچنین مقدمه مصحح نیز حاوی نکاتی ارزشمند و حائز اهمیت است که در آن از زندگی بوعلی، فلسفه وی، اثر فلسفی مهم او اشارات و تنبیهات و شروح آن سخن گفته است. در پایان نیز مصحّح شیوه تصحیح خویش را بیان می کند.

ارائه فهرست الفاظ منطقی، فلسفی و عرفانی و عدم اشکالات ویرایشی و اغلاط مطبعی نیز از جمله نکات قوت این تصحیح است. نکته ای که در پایان می توان بدان اشاره کرد این است که بطور کلّی می توان اثر حاضر را در زمره آثار تحقیقی و تصحیحی ارزشمند بشمار آورد.

نقاط ضعف تصحیح

چنانکه مشهور است، اشارات بوعلی دارای پیچیدگیها و دشواریهای ویژه ای است که اکتفای صرف به متن آن بهره برداری از آن را به حداقل می رساند، لذا برای استفاده هر چه بیشتر از آن، استفاده از شرح مبسوط و دقیقی بر آن ضروری می نماید.

اگر چه انتشار متن اشارات با تصحیح دقیق و عالی قابل ستایش و تقدیر است و عدم همراهی آن با شرح خواجه یا سایر شروح از ارزش علمی این کتاب نمی کاهد، اما استفاده کلاسیک و آکادمیک از آن را دشوار می سازد.

ویژگی و مشخصات نسخ مورد استفاده بطور کامل ذکر نشده اند و تنها به بیان اجمالی آن اکتفا شده است.

چنانکه در شیوه تصحیح کتاب حاضر آمده آنچه بر متن اصلی افزوده یا کاسته شده مورد لحاظ قرار نمی گیرد.(ر. ک ص 17) که این نوع تصحیح بر این شیوه مبتنی است که یکی از نسخ به عنوان نسخه اساس (اصلی) قرار می گیرد تا افزودنیها و کاستیهای آن مورد توجه قرار نگیرد، در حالیکه در شیوه بازخوانی متن حاضر بطور دقیق بیان نشده که آیا اساسا یکی از نسخه ها نسخه اصلی واقع شده یا اینکه هیچ نسخه ای به عنوان اصل و اساس کار قرار نگرفته است؟!

چنانکه در شیوه تصحیح مطرح شده، سعی مصحح بر آن بوده است که لغات اصح یا صحیح در متن جای گیرند و واژه های صحیح (مقابل اصح) و غلط در پاورقی ذکر شوند. اما در برخی موارد، آنچه در پاورقی بیان شده است، اصل ترجیح اصح بر صحیح در ضبط متن رعایت نشده است به عنوان نمونه به برخی از آنها ذیلاً اشاره می شود؛

متن پاورقی

یقولون «الجسم هو المنقسم...» (ر ک ص 205)انّ الجسم

و لمثل هذا ما یتخّصص (ر ک ص 258)و بمثل

بل ربما کان شیّ ماعلة (ر ک ص 268)بلی

لانّ منه اومما (ر ک ص 296)لانّه منه

علی ترتیبه فی تفاصیله (ر ک ص 298) و تفاصیله

یناله ذاته و حال (ر ک ص 300)أو

فانّه سریع الی مثل هذا (ر ک ص 381)سریع الحرکة

در تصحیح حاضر، عبارات و کلماتی به چشم می خورند که از جهت ادبیات، محتوا و... استواری چندانی ندارند، در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:

فکل ما یعقل شیئا فله ان یعقل ذاته (ر ک ص 250)و کل ما...

لتصوّر عرض (ر ک ص 257)غرض

حرکة الجسم الاول (ر ک ص 257)جسم