گاه پژوهشگران و مسئولان فرهنگی دچار غفلت های بزرگی می شوند که علت آن، عدم رعایت اولویت ها در تحقیق است. یکی از این اولویت ها، اهتمام ویژه به پژوهش در اصول عقاید و مطالعه درباره زندگی و شخصیت امامان به ویژه برخی از این بزرگواران است. به عنوان نمونه، اطلاعات بسیاری از قشر های فرهیخته جامعه مانند دانشگاهی و حتی حوزویان درباره ائمه ای چون: امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) بسیار اندک است و شاید از چند صفحه تجاوز نکند. گمان نشود که از این امامان، اطلاعات کمی در دسترس است؛ زیرا وقتی به منابع رجوع می کنیم، از کثرت مباحث مربوط به آنان حیرت زده می شویم.
البته این به معنای نفی کوتاهی یا تعمد تاریخ نگاران و راویان در ثبت وقایع مربوط به این برگزیدگان الهی نیست. به حتم اگر فضای آن عصر توأم با خفقان حکّام ستمگر نبود، معلومات ما درباره آنان بسیار بیش از حالا بود. با این همه، در همین کتاب های موجود و در دسترس، مطالب بسیاری است که از آنها بی خبریم.
یکی از آثار در خور تقدیر که گام بلندی در جهت معرفی امام علی النقی(ع) است، «موسوعة الامام الهادی(ع)» است. این مجموعه چهار جلدی به همت حجج اسلام سید ابوالفضل طباطبایی، شیخ مهدی اسماعیلی، سید محمد موسوی، شیخ عبدالله صالحی و تحت اشراف جناب حضرت سید محمد حسینی قزوینی تهیه و تدوین و در سال 1424 در چهار مجلد منتشر شده است. در این مقاله، بعد از معرفی اجمالی کتاب و فصل ها و باب های آن، گزیده ای از مطالب این کتاب را ذکر می کنیم.
موسوعه الامام الهادی(ع)
در مقدمه کتاب درباره اسلوب تحقیق و نگارش کتاب آمده است:
1. از جمله اهداف ما در نگارش این دایرة المعارف، بررسی موضوعات کلامی، فقهی، تاریخی و خبر آن برحسب کلام امام(ع) بوده است. بر این اساس، هر حدیث را به طور کامل در باب مخصوص به آن گردآورده و در پاورقی به منابع آن اشاره کرده ایم.
2. احادیث را از قدیم ترین مأخذ گرفته و دامنه دارترین متن ها را برگزیده و در پاورقی به سایر طرق حدیث و مصادر و موارد اختلافش اشاره کرده ایم.
3. اغلاط و اشتباهات صورت گرفته در نقل متن یا سند حدیث را برطرف ساخته ایم.
4. برخی از عبارت های احادیث مبهم و واژه های مشکل آنها را با استفاده از کتب معتبر لغت، روشن کرده ایم.
5. با استفاده از قرائن رجالی و غیر آن، معصوم مورد نظر در احادیث مضمر را که در آنها نام معصوم مزبور یاد نشده، مشخص ساخته ایم.
6. در برخی از احادیث، نام معصومی که حدیث از او نقل شده، دقیقاً مشخص نیست؛ مثل ابوالحسن که مشترک میان امام کاظم و امام رضا و امام هادی(ع) است. ما در موسوعه به رفع این ابهام پرداخته ایم.
7. ما در این مجموعه متعرض تصحیح یا تضعیف سند احادیث نشده ایم.
این مجموعه چهار جلدی دارای نه باب است و هر باب شامل فصل هایی می شود. باب اول: درباره نسب و احوال امام است؛ مانند: تاریخ ولادت، اسامی، شمایل، مادر، همسران، فرزندان، اقوام، سنّ و مدت امامت و شهادت ایشان و... .
باب دوم: درباره فضایل امام هادی(ع) طی شش فصل ذیل است:
1. نصوص بر امامت؛ 2. نصوص بر امامت و مناقب؛ 3. فضایل و نشانه های امامت؛ 4. کرامات و معجزات و امور خارق العاده ای که از امام هادی ظاهر شد.
باب سوم: درباره سیره فردی و اجتماعی امام (اتمام جلد نخست).
باب چهارم: درباره عقاید که مشتمل بر چهار فصل است: فصل نخست: روایات مربوط به توحید؛ فصل دوم: روایات مربوط به نبوت؛ فصل سوم: روایات مربوط به امامت؛ فصل چهارم: روایات مربوط به معاد.
باب پنجم: درباره احکام فقهی در 23 فصل، به این قرار ترتیب یافته است: مقدمات فقه، طهارت، نماز، روزه، زکات، خمس، حج و زیارت، جهاد و تقیه، نکاح و احکام اولاد، طلاق، وقف ها و صدقه ها، دین و قرض و ضمان، وصیت، اجاره، شفعه و لقطه، بیع و تجارت، بندگان، ارث، خوردنی و آشامیدنی ها، زینت و تجمّل، قسم و نذر، قضاوت و شهادت، حدود و قصاص و دیات.
باب ششم: درباره قرآن و دعاها (پایان جلد دوم).
باب هفتم: مشتمل است بر روایات امام هادی(ع) در زمینه مواعظ اخلاقی، پزشکی، اشعار امام و ذکر پاره ای از اشعار درباره امام.
باب هشتم: مناظرات علمی و مکاتبه های امام و نامه های ایشان.
باب نهم: روایات امام هادی(ع) از پدران خود و دیگران.
بخش پایانی درباره احادیث مشتبه و کسانی است که امام هادی(ع) به گونه ای آنها را مدح یا مذمت کرده و نیز درباره کذّابان و افراد مورد وثوق امام، وکلا، نایبان امام و شعرای مورد توجه ایشان است. (پایان جلد سوم).
جلد چهارم درباره 395 تن از اصحاب و شاگردان امام هادی(ع) است. در آخر جلد چهارم، فهرست های فنی که برای محققان کارایی دارد، و مآخذ و مصادر کتاب آمده است که بالغ بر 265 مورد است.
زمان و مکان ولادت
امام هادی(ع) در سال 212 یا 213 یا 214 هجری[1]، در دومین یا سومین یا سیزدهمین روز از ماه رجب ولادت یافت[2] و برخی نیمه یا 27 یا آخرین روز ذیحجه را روز ولادت دانسته اند.[3]
ولادت هادی امت در محلی به نام «صربا» یا «صریا» در سه مایلی مدینه بوده است. این محل به دست شریف حضرت موسی بن جعفر(ع) احداث شده بود.[4]
حضرت هادی در سال 220 هجری، در حالی که فقط شش سال و چند ماه داشت، مسئولیت خطیر امامت را عهده دار شد.[5]
مدت امامت ایشان حدود 33 سال بود.[6]
مادر امام(ع)
مادر حضرت، کنیزی به نام سوسن بود.[7] امام هادی(ع) در توصیف مادر خود فرمودند: «مادرم به حق من عارف بود. او از بهشتیان است، و هیچ گاه شیطان رانده شده، گرداگردش نبود، و دست هیچ گردنکش معاندی به او نرسید. مادرم تحت نظر خداوندی بود که به خواب نمی رود و او از مادران صدیقین و صالحین کمتر نیست[8]».
دیگر نام هایی که برای مادر گرامی آن حضرت عنوان کرده اند، عبارت است: سمانه، سمانه مغربیه، سیده، غزاله مغربیه و ... .[9]
