مقدمه
فرهنگ غنی اسلامی با برانگیختن انگیزه های معنوی درصدد تنظیم رفتارهای اقتصادی در جهت رفع نیازهای اجتماعی است . در این میان شاید قرض الحسنه تنها موردی است که در مقام پاداش از صدقه پیشی می گیرد; به گونه ای که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم، می فرمایند:
شب معراج بر درب بهشت، این نوشته را دیدم: صدقه به ده برابر و قرض به هجده برابر پاداش داده می شود . (1)
جالب این که این ترغیب یک طرفه نیست، شارع مقدس همان طور که جامعه را به قرض دادن تشویق کرده قرض گیرنده را نیز تشویق می کند که به موقع آن را برگرداند:
همه گناهان شهید مورد بخشش قرار می گیرد، غیر از دین او که تا زمان پرداخت هم چنان مانع از داخل شدن او به بهشت می گردد . (2)
تصحیح، تکمیل و توسعه قرض الحسنه در جامعه اسلامی به معنای قدم برداشتن در جهت تحقق مهم ترین هدف نظام اقتصاد اسلامی یعنی اعتلای معنویت در سطح کلان می باشد .
اهمیت قرض (بدون ربا) را باید در دو نکته اساسی جست وجو نمود: نخست این که حرمت ربا یکی از اصول ثابت نظام اقتصاد اسلامی است و قرض و مشارکت به عنوان دو بدیل جهت حذف ربا، در این نظام مطرح اند، پس قرض می تواند یکی از عناصری باشد که بستر مناسبی را جهت شکل گیری نظام اقتصاد اسلامی مهیا نماید . دیگر این که معمولا در دوران جوانی شرایط تهیه درآمد آسان نیست و قرض نقش اساسی در تثبیت و تنظیم رفتار مصرفی فرد دارد .
اکنون با در نظر گرفتن وضعیت کنونی اقتصاد ایران که با جمعیت کاملا جوان روبه روست، اهمیت قرض از جهت اقتصاد ملی نیز آشکار می گردد . البته در اقتصاد ایران نهادهایی وجود دارند که به این امر مهم پرداخته اند، اما با توجه به دلایلی مانند عدم هماهنگی لازم و عدم به کارگیری ابزارهای کارآمد، به استفاده کامل از ظرفیت های موجود موفق نشده اند . بنابراین دستیابی به یک طرح منسجم و منطقی که بتواند در جهت هماهنگی نهادهای مزبور با توجه به اهداف خاص هر یک گام بردارد، ضروری به نظر می رسد . به عبارت دیگر، معرفی ابزارهای مناسب که بتواند گردش پول را از جهت جمع آوری، تخصیص و بازپرداخت به موقع، تضمین نماید، به عنوان مهم ترین موضوع در گسترش این فعالیت اقتصادی باید مورد عنایت قرار گیرد .
الف - کلیات
1- قرض الحسنه، قرض غیرربوی و قرض ربوی
قرض از عقود معوضه است که در آن مال از ملک قرض دهنده منتقل می شود و در برابر آن ذمه قرض گیرنده مشغول می گردد . (3) به بیان دیگر، قرض دهنده به وسیله قرض، مالکیت یک امر عینی را به مالکیت یک امر اعتباری تبدیل می کند، و تضمین بازپرداخت اصل مال، ناشی از ماهیت عقد قرض یعنی معوضه بودن آن می باشد .
قرض ربوی قرضی است که در آن زیاده شرط شده باشد و در اسلام چنین قرضی جایز نیست . البته هر قرض غیرربوی نیز قرض الحسنه نیست; زیرا قرض الحسنه دو رکن اساسی دیگر دارد که عبارت اند از: «نیازمند بودن وام گیرنده » و «انگیزه های معنوی و اخروی قرض دهنده » . (4)
ویژگی های نهاد قرض الحسنه
به نظر می رسد «غیردولتی بودن نهاد قرض الحسنه » ، در پرهیز از تحمیل بار بر دوش دولت و ایجاد زمینه مساعد جهت شکل گیری انگیزه های معنوی و در نتیجه انعقاد بستر مناسبی برای تحقق این رفتار، نقش مهمی دارد . بنابراین در این نهاد، ابزارهایی می توانند کارآیی لازم داشته باشند که با چهار عنصر: «انگیزه معنوی و اخروی وام دهنده » ، «نیازمند بودن وام گیرنده » ، «تضمین بازپرداخت وام » و «غیردولتی بودن » بیش تر سازگار و هماهنگ باشند .
2- تشکیلات مرتبط با قرض الحسنه در اقتصاد ایران
برای آشنایی با وضعیت فعلی تشکیلات مرتبط با قرض الحسنه لازم است به اهداف، کیفیت جذب منابع (ابزارهای به کارگرفته شده در این رابطه)، کیفیت تخصیص منابع، محاسن و معایب هر یک از آن ها توجه گردد تا در آینده بتوان با توجه به امکانات هر یک، جایگاه مناسبی در طرح پیشنهادی در نظر گرفت .
1- 2- کمیته امداد امام خمینی
کمیته امداد امام خمینی، نهادی است که در خصوص گردآوری صدقات و تخصیص آن در موارد لازم فعالیت می کند . توجه به عملکرد این کمیته، از دو جهت، دارای اهمیت است:
1- آمار وجوه جمع آوری شده، نشان دهنده انگیزه های معنوی در جامعه است . با توجه به این که در صدقه گذشتن از اصل مال مطرح است، می توان پیش بینی کرد جامعه ای که صدقه در آن رواج دارد، قرض الحسنه که در آن تنها از سود مال چشم پوشی می گردد، بهتر قابل تحقق خواهد بود . بنابراین با فراهم نمودن شرایط و ابزارهای مناسب، می توان در جهت گردآوری وجوه و دادن قرض الحسنه به نیازمندان گام برداشت .
در جدول و نمودار شماره 1 رشد پیوسته و نسبتا هماهنگ مبالغ جمع آوری شده توسط صندوق های صدقات، از سال های 1374- 1378 نسبت به سال 1373 به نمایش گذاشته شده است:
جدول شماره 1: متوسط درآمد حاصل از صندوق های صدقات طی سال های 1374- 1378
ماخذ: گزارش آماری سال 1378 کمیته امداد امام خمینی (معاونت پژوهشی برنامه ریزی اداره کل آمار تحقیق و خدمات ماشینی)، ص 284 .
روند وجوه جمع آوری شده از طریق برنامه جشن نیکوکاری و جشن عاطفه ها در جدول و نمودار شماره 2 نشان دهنده این واقعیت است که این صندوق ها و برنامه ها ابزارهای مناسبی جهت بروز انگیزه معنوی مردم و با ثبات کردن صدقه هستند . اگر برای قرض الحسنه نیز ابزار مناسبی در دسترس همگان قرار گیرد، زمینه جمع آوری مبالغ قابل توجهی جهت رفع نیازهای اساسی مهیا می گردد .
جدول شماره 2: ارزش ریالی کمک های جمع آوری شده در جریان برنامه جشن عاطفه ها طی سال های 1378- 1373
ماخذ: گزارش آماری سال 1378 کمیته امداد امام خمینی، ص 286 .
2- کمیته امداد در جمع آوری وجوه از ابزار قرض الحسنه استفاده نمی کند، ولی در تخصیص منابع از این ابزار بهره می برد . مطالعه جدول شماره 3 نشان می دهد از سال 1374- 1378 به طور متوسط سالانه 8/23 درصد بر تعداد وام گیرندگان و 3/69 درصد بر مبالغ وام ها افزوده شده است .
جدول شماره 3: قرض الحسنه اعطایی کمیته امداد امام خمینی
سال - تعداد - درصد تغییرات - مبلغ - درصد تغییرات
1370 - 13536 - 6/2 -
1371 - 13723 - 4/1 - 9/2 - 5/11
1372 - 22435 - 5/63 - 7/5 - 6/96
1373 - 41935 - 9/86 - 9/11 - 8/108
1374 - 46087 - 9/9 - 4/17 - 2/46
1375 - 56983 - 5/23 - 5/25 - 8/44
1376 - 66579 - 9/16 - 7/39 - 5/57
1377 - 81030 - 7/21 - 7/65 - 5/65
1378 - 108214 - 5/33 - 9/142 - 5/117
ماخذ: گزارش آماری سال 1378 کمیته امداد امام خمینی، ص 262 .
علاوه بر تجارب چند ساله این نهاد در زمینه برانگیختن انگیزه های معنوی در سطح کلان، یکی دیگر از محاسن آن، وجهه مردمی همراه با جایگاه خاص نیمه دولتی اش می باشد . این نهاد توانسته است در سالیان گذشته اعتماد مردم را به خود جلب نماید . چنین جایگاهی می تواند در جلب اعتماد وام دهندگان و نیز تامین عنصر «تضمین بازپرداخت وام » تاثیر به سزایی داشته باشد .
2- 2 بانکداری بدون ربا
به موجب بند 8 ماده 1 و مفاد فصل دوم قانون عملیات بانکی بدون ربا، پس انداز قرض الحسنه مازاد وجوه افراد است که تحت عنوان قرض الحسنه در اختیار سیستم بانکی کشور قرار می گیرد . (5)
از جهت اعطای تسهیلات، بانک ها طبق قانون می توانند حداکثر ده درصد از کل تسهیلات اعطایی سالانه خود را در قالب قرض الحسنه وام دهند، مشروط به این که حجم ریالی آن از ده درصد مانده حساب های قرض الحسنه بیش تر نباشد . علاوه بر این، طبق قانون عملیات بانکی سی درصد از سپرده های قرض الحسنه به عنوان سپرده قانونی، از سوی بانک مرکزی جذب می شود . (6) بنابراین در سیستم بانکداری هم در جذب منابع و هم در تخصیص آن، از قرض به عنوان یک ابزار استفاده می شود .
مطابق جدول شماره 4، در بخش جذب منابع، هر چند در سال های 1363- 1379 مقدار مطلق قرض الحسنه پس انداز از رشد قابل توجهی برخوردار بود، ولی با توجه به رشد نقدینگی، نقش قرض الحسنه پس انداز در شبه پول از 9/22 درصد به 5/10 درصد کاهش یافته است . در مورد تخصیص منابع نیز با مشاهده ارقام مربوط به درصد تسهیلات اعطایی قرض الحسنه بانک ها نسبت به کل تسهیلات آن ها به بخش غیردولتی می توان نتیجه گرفت که نقش قرض الحسنه اعطایی در مقایسه با دیگر ابزارها به مرور زمان کاهش یافته و از 8/10 درصد در سال 1363 به 2/4 درصد در سال 1379 رسیده است . بنابراین، ارقام جدول، عدم کارآمدی قرض الحسنه پس انداز را در مقابل دیگر ابزارهای جذب منابع نشان می دهد . (7)
جدول شماره 4: مقایسه بررسی کیفیت کارکرد قرض الحسنه در بانکداری بدون ربا
(میلیارد ریال)
سال - پس انداز - قرض الحسنه - درصد تغییرات - نسبت سپرده های قرض الحسنه پس انداز بر شبه پول - تسهیلات اعطایی قرض الحسنه - کل تسهیلات اعطایی - نسبت قرض الحسنه به کل تسهیلات
1363 - 780 - - 9/22 - 4/78 - 8/728 - 8/10
1364 - 904 - 8/15 - 2/22 - 1/199 - 4/1851 - 8/10
1365 - 941 - 1/4 - 2/19 - 4/321 - 9/2773 - 6/11
1366 - 1046 - 2/11 - 8/17 - 9/411 - 8/3885 - 6/10
1367 - 1194 - 2/14 - 1/15 - 5/507 - 1/5206 - 7/9
1368 - 1281 - 3/7 - 1/13 - 5/564 - 4/7547 - 5/7
1369 - 1392 - 7/8 - 8/11 - 8/639 - 2/11159 - 7/5
1370 - 869 - 2/34 - 5/12 - 0/682 - 0/16311 - 2/4
1371 - 2441 - 6/30 - 5/12 - 8/775 - 5/21406 - 6/3
1372 - 2683 - 9/9 - 4/10 - 7/1288 - 3/37758 - 6/4
1373 - 3495 - 3/30 - 1/11 - 8/1561 - 4/35599 - 4/4
1374 - 461 - 1/32 - 5/10 - 1/2048 - 2/33652 - 7/4
1375 - 1/6039 - 8/30 - 10 - 3/2603 - 92787 - 5/4
1376 - 2/8693 - 9/43 - 3/12 - 1/3271 - 134048 - 6/4
1377 - 12420 - 9/41 - 5/14 - 5430 - 92787 - 9/5
1378 - 16296 - 2/31 - 4/15 - 6100 - 134048 - 6/4
1379 - 4/22014 - 1/35 - 5/7507 - 2/4
شامل آمار مؤسسات اعتباری غیربانکی می باشد . D از سال 1377 شامل آمار مؤسسات اعتباری غیربانکی می باشد .
ماخذ: ویژه نامه یازدهمین سمینار بانکداری سالامی، مؤسسه بانکداری ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی، ص 361، 363 و 365 و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران [بخش نقدینگی]، گزارش اقتصادی و ترازنامه سال های 1363- 1378 .
یکی از راه های مرسوم جذب منابع در بانکداری بدون ربا اعطای جوایز و تسهیلات ویژه است، در حالی که در قرض الحسنه ابزارهایی مطلوب است که بتواند برانگیزه های معنوی و اخروی صاحبان وجوه تاثیر گذارد .
در مورد هزینه یابی نیز نتیجه مطالعات انجام شده در بانک کشاورزی نشان می دهد که زمان لازم برای عقد قرض الحسنه به درجه و تعداد دوایر هر شعبه بستگی دارد و به طور میانگین زمان لازم برای هر عقد 926 دقیقه است . (8) بانک به سبب عایت بخش نامه های بانک مرکزی، هیئت دولت و مجلس، باید هزینه زیادی برای کسب اطلاعات و شناسایی متقاضیان وام صرف کند و از این نظر، برای وساطت میان سپرده گذاران و وام گیرندگان کارآمدی لازم را ندارد; برعکس، صندوق های قرض الحسنه محلی یا مستقر در مساجد، به علت این که به گروه کوچکی خدمت می دهند، می توانند با هزینه ای بسیار اندک اطلاعات به دست آورند و متقاضیان وام را شناسایی کنند . از سوی دیگر، یکی از محاسن نظام بانکداری بدون ربا، گستردگی شعب بانک ها در سراسر کشور است . این ویژگی می تواند عامل بسیار مؤثری برای بالابردن کارآمدی در جذب منابع مالی قرض الحسنه و نیز تسهیل در جمع آوری اقساط آن باشد . به همین جهت در طرح پیشنهادی برای بانکداری بدون ربا جایگاهی متناسب با محاسنش در نظر گرفته خواهد شد .
3- 2- صندوق های قرض الحسنه
این صندوق ها از عناصر بازار پول و سرمایه اند که اعتبارهای مصرفی را به صورت قرض الحسنه، در اختیار متقاضیان قرار می دهند . شکل سازمان یافته قرض الحسنه اولین بار در سال 1348 در یکی از مساجد تهران و با سرمایه اولیه چهارده هزار تومان که به عنوان تبرع جمع آوری شده بود به وجود آمد و با توجه به اهداف اسلامی و معنوی آن «صندوق ذخیره جاوید» نامیده شد . (9)
تا زمان پیروزی انقلاب دویست صندوق قرض الحسنه در کشور فعال بود و بعد از پیروزی تا سال 1365 به بیش از 2500 صندوق رشد یافت . (10) بروز برخی مسائل سیاسی - اقتصادی در سال 1367 موجب رکود قابل توجهی در فعالیت ظاهری این صندوق ها شد .
از جهت روند قانونی نیز، بر اساس ماده 584 قانون تجارت، تشکیلات و مؤسسه هایی که برای مقاصد غیرتجاری تاسیس شده یا بشوند، از تاریخ ثبت در دفتر مخصوص که وزارت دادگستری معین خواهد کرد، شخصیت حقوقی پیدا می کنند . (11) بدین ترتیب، از آن جا که صندوق های قرض الحسنه نیز به نوعی از امور خیریه به شمار می آیند، در گروه تشکیلات غیرتجاری ثبت می شوند . در سال 1367 شورای پول و اعتبار با صدور اعلامیه ای صندوق های قرض الحسنه را جزء مؤسسات اعتباری غیربانکی شناخت و آن ها را به رعایت مقررات موجود ملزم ساخت . (12) در تاریخ 24/10/1367 مقررات مربوط به فعالیت صندوق های قرض الحسنه در دستور کار شورای پول و اعتبار قرار گرفت و در 29 ماده به تصویب رسید . (13)
اگرچه وضع چنین مقرراتی به خاطر ایجاد نظم در سیستم پولی و بانکی و جلوگیری از سوء استفاده ها و حراست از صندوق های سالم و فعالیت مشروع آن ها لازم به نظر می رسد، اما با توجه به این که این صندوق ها حالت خودجوش دارند، بهتر است نهاد هماهنگ کننده آن ها نیز چنین باشد و دولت در این زمینه کم تر دخالت کند . مناسب ترین روش جهت نظارت بر فعالیت صندوق ها، استفاده از ابزارهایی چون ارائه خدمات بانکی در جهت جمع آوری یا پرداخت اقساط و آموزش یا تضمین تسهیلات بانکی جهت وام دهی به آن هاست .
دومین تلاش در جهت هماهنگی فعالیت قرض الحسنه در کشور، مربوط به سازمان اقتصاد اسلامی ایران است . این سازمان در بهمن 1358 به عنوان شرکت سهامی عام، به طور رسمی کار خود را آغاز کرد . اوایل سال 1359، در سمیناری که به وسیله این سازمان برای ایجاد همکاری بین صندوق های قرض الحسنه در محل اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران تشکیل شد، سازمان، هماهنگی صندوق های قرض الحسنه سراسر کشور را به عهده گرفت و برای این منظور ابزارهایی چون تهیه فرم های مورد نیاز و لوازم اداری و آموزشی کارمندان صندوق ها و پرداخت وام های بدون بهره و بدون کارمزد را در نظر گرفت . در مقررات سازمان جهت ارائه خدمات و وام پرداختی به صندوق ها، برخلاف مصوبه شورای پول و اعتبار، به الزام های کم تری اشاره شد . علاوه بر این، غیردولتی بودن این سازمان را می توان از علل موفقیت نسبی آن در امر نظارت بر فعالیت صندوق ها دانست; زیرا با صلت خودجوش بودن صندوق ها سازگاری بیش تری دارد .
از محاسن صندوق های قرض الحسنه می توان به جذب سپرده ها و پس اندازهای کوچک مردم، پرداخت وام به نیازمندان، کاستن فشار متقاضیان قرض الحسنه به بانک ها، افزایش روحیه تعاون مالی و خودگرایی، نبود مشکلات بروکراسی، ارائه خدمات در ساعاتی از روز که بانک ها تعطیل می باشند، دستیابی به اطلاعات لازم با حداقل هزینه، و محلی یا صنفی بودن آن ها اشاره کرد .
یکی دیگر از ویژگی های تجربه قرض الحسنه در صندوق ها مربوط به سرمایه اولیه آن ها می باشد . این سرمایه توسط مؤسسین تا زمان انحلال در اختیار صندوق قرار می گیرد و نیز اندکی از سپرده ها به شکل وجوه مسدود شده تا مدت معینی به صندوق واگذار می گردد . واگذاری این وجوه که تا زمان معین یا به صورت نامحدود صورت می گیرد، به ماهیت قرض الحسنه که تخصیص وجوه برای مدت معلوم جهت رفع نیازهای نیازمندان است، نزدیک تر می نماید . این اسلوب، مناسب ترین روش برای شکل دهی انگیزه های معنوی و اخروی صاحبان وجوه است که در میان سه سیستم مطرح شده در خصوص قرض تنها در صندوق ها آن هم به صورت محدود، به تجربه گذاشته شده است .
3- ویژگی های یک ابزار مناسب پولی - مالی
1- 3- شفافیت
ابزارها باید به گونه ای طراحی شوند که معرفی آن ها در سطح کلان آسان بوده و نیاز به آموزش های پیچیده برای مردم یا کارمندان سازمان مربوطه نداشته باشند . در این راستا باید به دو مطلب توجه گردد:
اولا: قرض الحسنه در فرهنگ کنونی جامعه دارای جایگاه خاصی است و نهادهای مختلفی در این رابطه فعالیت می کنند . بنابراین شفافیت در این زمینه باید با فرهنگ موجود و نهادهای مزبور متناسب باشد .
ثانیا: از آن جا که پرداخت قرض الحسنه برخاسته از تعالیم اسلام است، باید ابزاری مورد استفاده قرار گیرد که با تعالیم فقهی - اخلاقی اسلام سازگار بوده و با عناصری چون: «انگیزه معنوی و اخروی قرض دهنده » ، «نیازمند بودن وام گیرنده » ، «تضمین بازپرداخت وام » و «غیردولتی بودن » تطابق داشته باشد .
2- 3- انعطاف پذیری
از آن جا که سپرده های قرض الحسنه از وجوه مازاد مردم تامین می گردد، از نظر مقدار و زمان دارای انعطاف فراوانی است در نتیجه ابزارهای آن نیز باید از جهت مقدار و زمان در حد امکان انعطاف پذیر باشد .
ب - طرح پیشنهادی
این طرح با هدف تصحیح، تکمیل و گسترش امکانات بالفعل اقتصاد ایران در رابطه با رفتار قرض الحسنه و برای کارآمدتر کردن فعالیت صندوق های قرض الحسنه محلی با مدیریت و برنامه ریزی کمیته امداد امام خمینی طراحی گردیده است . برای آشنایی با طرح پیشنهادی لازم است ابزارهای پولی به کار رفته در طرح و نیز چگونگی گردش پول در فرآیند قرض الحسنه معرفی گردد .
1- ابزارها
1- 1- اوراق قرض الحسنه
در طرح پیشنهادی اوراق مذکور جهت جذب منابع راکد از سطح جامعه در نظر گرفته شده است . این اوراق از ویژگی های ذیل برخوردارند:
- عنوان: از آن جا که هدف مهم نهاد قرض الحسنه، رفع نیازهای اساسی افراد همچون ازدواج، مسکن، اشتغال، تامین کالاهای بادوام مصرفی می باشد، جهت برانگیختن انگیزه های معنوی یا اخروی صاحبان وجوه می توان یکی از این موارد را انتخاب و در اوراق منتشره درج کرد . استفاده از عنوان کلی «قرض الحسنه » نیز ممکن است .
- نام وام دهنده: در این قسمت مشخصات کامل وام دهنده درج می شود . البته اوراق می تواند بدون نام باشد . در این صورت واگذاری آن به شخص دیگر نیاز به ظهرنویسی نداشته و به همین خاطر از نقدینگی بالاتری برخوردار خواهد بود .
- مدت: حداقل مدتی که وام دهنده وجوه خود را به قرض الحسنه اختصاص می دهد باید مشخص گردد . اوراق مذکور می تواند با مدت های ثابت و معین (ولی متفاوت) از پیش نوشته شده باشد و یا هنگام خرید اوراق، با توافق طرفین مکتوب گردد . انعطاف زیاد در جهت تعیین مدت، زمینه مناسبی را برای جذب وجوه راکد فراهم می آورد .
- مبلغ: اوراق مذکور می تواند با مبالغ معین و متنوع منتشر گردد یا با توافق طرفین مبلغ آن معین شود . اوراق مذکور توسط بانک مرکزی به عنوان اوراق بهادار منتشر می گردد و تضمین بازپرداخت آن ها با کمیته امداد خواهد بود . وجوه حاصل از فروش این اوراق در حساب جاری خاصی که کمیته امداد در یکی از بانک های رسمی کشور دارد واریز می شود . اوراق مذکور دارای سه قسمت خواهد بود; یک قسمت نزد بانک می ماند، یک قسمت به وام دهنده ارائه می شود و قسمت دیگر را کمیته امداد دریافت می کند تا نسبت به چگونگی وجوهی که در اختیار دارد، اطلاعات کامل داشته باشد .
بدیهی است پس از انقضای مدت تعیین شده، صاحبان وجوه به یکی از بانک های رسمی کشور مراجعه نموده و بانک از حساب کمیته امداد، وجوه مزبور را بازپرداخت می نماید . مبلغی که در این رفت و برگشت در بانک ها باقی می ماند می تواند انگیزه مناسبی جهت همکاری آن ها در طرح پیشنهادی باشد .
شایان ذکر است انتشار اوراقی به نام قرض الحسنه از طرف بانک مرکزی در گذشته یک بار تجربه شده است، اما به دلیل عدم شفافیت و نبود تشکیلات متناسب، موفقیت آمیز نبوده است .
2- 2- دفتر اقساط
ابزار دوم جهت گردش پول، دفتر اقساط است که برای جمع آوری (وجوه قرض داده شده) در نظر گرفته شده است و باید متناسب با اهداف و انگیزه های کمیته امداد و توانایی های وام گیرنده و ضوابط مالی طراحی شود . استفاده از این ابزار از جهت سهولت باز پرداخت اقساط که یکی از مشکلات وام گیرندگان می باشد، به دلیل کثرت شعب بانکی، دارای اهمیت است . از طرف دیگر این ابزار باعث می شود که وجوه قرض الحسنه با نظام بانکداری رابطه تنگاتنگی پیدا نموده و از جهت سیاست های کلان کشور قابل کنترل باشد .
ممکن است دفترچه اقساط توسط کمیته امداد تهیه شده و همراه مجوز حق برداشت از حساب جاری خود، در اختیار صندوق معرف قرار گیرد . صندوق ها با توجه به نقشی که در طرح پیشنهادی دارند، هنگام ارائه مجوز استفاده از وام، دفترچه اقساط را نیز به وام گیرنده خواهند داد . کیفیت گردش کار با توجه به مطالبی که در آینده مورد بررسی قرار می گیرد کاملا روشن خواهد شد .
3- چگونگی گردش پول با توجه به طرح پیشنهادی
گردش منظم پول در کارآمدی یک نظام پولی نقش به سزایی دارد . بنابراین یک الگوی مناسب پولی باید به گونه ای طراحی شود که بتواند پول را همچون «گردش خون » به صورت منظم و روان و بدون خلل و توقف به حرکت درآورد .
این امر تنها با در نظر گرفتن جایگاه مناسب برای نهادهای شرکت کننده در یک فعالیت پولی میسر خواهد شد . در این جا کیفیت گردش پول در طرح پیشنهادی، در چهار مرحله مورد بررسی قرار می گیرد . جهت سهولت مطالعه ابتدا طی چهار نمودار، مراحل مزبور به تفکیک مطرح سپس با نموداری مراحل مزبور درهم ادغام شده، شکل کلی گردش پول به نمایش گذاشته می شود .
1- 3- جریان جذب وجوه
نمودار شماره 1
A :این جریان ها مربوط به خرید اوراق قرض الحسنه توسط وام دهندگان می باشد . شرکت بانک ها به دلیل کثرت شعب و کمیته امداد و صندوق ها به دلیل وجهه خاصی که در امور معنوی و اخروی در جامعه دارند، عامل مهمی در موفقیت جذب منابع می باشد . البته کمیته امداد به دلیل سابقه کارهای فرهنگی در سطح کلان درباره رفتارهای اقتصادی معنوی یعنی صدقات، بیش تر مسئولیت گسترش فرهنگ و تبلیغات را به عهده دارد .
B :این جریان ها نشان می دهد تمام وجوه جمع آوری شده از فروش اوراق قرض الحسنه همراه با ته برگ آن ها باید به حساب جاری کمیته امداد در بانک منتقل گردد . تمرکز این وجوه در کیفیت برنامه ریزی و سیاست گذاری کلان کمیته جهت تخصیص آن ها نقش اساسی دارد .
2- 3- جریان تخصیص منابع
نمودار شماره 2
C :وجوه جمع آوری شده در حساب کمیته امداد قرار دارد و کمیته در هنگام صدور مجوز وامدهی، از این وجوه استفاده می کند .
D :کمیته امداد با توجه به معیارهایی که در سیاست های کلان خود در نظر می گیرد، مجوز وامدهی را به صندوق قرض الحسنه متقاضی از طریق استفاده از وجوه جمع آوری شده می دهد . صدور مجوز می تواند همراه با ارائه دفتر اقساط که کیفیت بازپرداخت را نیز معین می کند، باشد . صدور این مجوز هم چنین می تواند با دریافت بعضی از ضمانت های مرسوم، از هیئت امنای صندوق قرض الحسنه، همراه گردد .
E :در اخذ وام، وام گیرندگان با صندوق های قرض الحسنه ارتباط مستقیم دارند و صندوق ها پس از دریافت مجوز پرداخت و دفتر اقساط از کمیته امداد، پس از اولویت بندی نیازهای مراجعین و اخذ ضمانت های مرسوم، به پرداخت وام اقدام می نمایند .
3- 3- جریان جمع آوری اقساط
نمودار شماره 3
F :در زمان سررسید هر قسط، وام گیرنده به بانک مراجعه کرده و با ارائه برگه مربوط، آن را بازپرداخت می کند . بانک نیز وجوه مربوطه را به حساب جاری کمیته باز می گرداند . بازگرداندن برگه اقساط به کمیته امداد کمک می کند تا کمیته نسبت به یفیت بازپرداخت اقساط اطلاعات کافی داشته باشد . کمیته با دست یابی به اطلاعات مربوط به اقساط بازپرداخت نشده، آن ها را به صندوق مربوط منتقل می کند تا پی گیری لازم را به عمل آورد .
4- 3- جریان بازپرداخت وجوه به وام دهندگان
نمودار شماره 4
G :در زمان سررسید اوراق قرض الحسنه، وام دهنده به بانک مراجعه و با ارائه اوراق مربوطه، پول خود را (از حساب جاری کمیته) دریافت می کند . بانک اوراق قرض الحسنه بازپرداخت شده را به کمیته عودت می دهد تا کمیته نسبت به کیفیت و کمیت مراجعه وام دهندگان اطلاعات کافی داشته باشد .
نمودار شماره 5 گردش یکنواخت و کامل پول را در طرح پیشنهادی، نشان می دهد .
نمودار شماره 5
4- مدیریت ها
1- 4- مدیریت مالی
در طرح مزبور، مدیریت مالی، یعنی چگونگی جذب و تخصیص منابع مالی، به عهده کمیته امداد است . البته کمیته با توجه به سیاست گذاری های کلان دولت و نیز اطلاعات شفاف و کاملی که صندوق های قرض الحسنه توانایی کسب آن را دارند، اقدام به برنامه ریزی و اجرای آن در زمینه وامدهی به نیازمندان جامعه می نماید . دو انگیزه اساسی برای کمیته امداد امام خمینی هت شرکت در این طرح پیش بینی می شود: ابتدا آن که رسیدگی و رفع نیاز نیازمندان هدف اساسی آن کمیته می باشد و وجوه به دست آمده، می تواند کمیته را در رسیدن به این هدف یاری کند . دیگر این که، کمیته مزبور می تواند از صدقات که اکنون به وام دهی تخصیص داده می شود، به تدریج کاسته و از آن ها در زمینه های دیگر استفاده کند .
2- 4- مدیریت ریسک
ریسک ناشی از امکان سوخت وام های اعطا شده مهم ترین چالش در عرصه قرض الحسنه می باشد . در این طرح چهار ابزار مهم در نظر گرفته شده است که با استفاده بهینه از آن ها می توان ریسک را به حداقل ممکن رساند:
1- کمیته امداد هنگام تخصیص وجوه، علاوه بر اخذ وثیقه از هیئت امنای صندوق های قرض الحسنه باید میزان سرمایه اولیه و کارکرد صندوق ها را در اعطای قرض الحسنه در نظر بگیرد .
2- مطابق روال مرسوم، صندوق ها نیز هنگام اعطای وام، از وام گیرنده وثیقه اخذ می نمایند . این روند در طرح مزبور مطابق صلاح دید و دستورالعمل کمیته امداد قابل اجرا می باشد .
3- با توجه به ارتباط مستقیم وام گیرنده با صندوق محلی و نیز فرهنگ حاکم در قرض الحسنه، ضمانت معنوی در بازپرداخت وجوه قابل پیش بینی است . هم اکنون نیز طبق اظهارات صندوق ها، سوخت وام به ندرت مشاهده می شود .
4- اگر صندوق با انجام تحقیقات لازم مشاهده کند وام گیرنده توان بازپرداخت وام را ندارد، بعد از تایید، کمیته از طریق وجوهی که برای صدقات در نظر گرفته، مبلغ مزبور را جبران می نماید .
در هر صورت کیفیت به کارگیری هر یک از ابزارهای فوق برای کمیته امداد قابل برنامه ریزی، کنترل و هدایت می باشد .
3- 4- مدیریت اطلاعات
نبود اطلاعات کافی و شفاف، یکی از مشکلات عمده سیاست های حمایتی دولت در سطح کلان است . در قرض الحسنه نیز با توجه به عنصر «نیازمندبودن وام گیرنده » تشخیص فرد نیازمند در یک جامعه تاثیر به سزایی در کارآمدی سیستم قرض الحسنه دارد .
صندوق های قرض الحسنه به دلیل محلی و محدود بودن، توانایی لازم را برای کسب اطلاعات، بدون به کارگیری هزینه های گزاف، دارا می باشند . با توجه به این که مؤسسین این صندوق ها از افراد معتمدند و از انگیزه معنوی و اخروی لازم برخوردار می باشند، می توان به شفافیت نسبی این اطلاعات اعتماد نمود . (14) از طرف دیگر، صندوق های مزبور تمایل به گسترش فعالیت خود دارند بنابراین انتظار همکاری مفید و مؤثری می رود; چنان که تجربه محدود سازمان اقتصاد اسلامی در گذشته شاهد قوی بر این پیش بینی می باشد .
5- مزایای طرح پیشنهادی
با مروری کوتاه بر طرح می توان بعضی از مزایای آن را چنین برشمرد:
1- 5- هماهنگی با اهداف نهادهای شرکت کننده
در طرح پیشنهادی علاوه بر این که نهاد جدیدی بر سیستم کنونی قرض الحسنه تحمیل نشده، اهداف هر یک از نهادهای موجود نیز تقویت گردیده است . کمیته امداد و صندوق ها که در جهت رفع نیازهای اساسی نیازمندان فعالیت می کنند، اکنون توانایی بیش تری پیدا می کنند . بانک ها نیز که جمع آوری وجوه بیش تر را یکی از اهداف خود می دانند، با توجه به مانده وجوه، چه در هنگام فروش اوراق قرض الحسنه و چه در هنگام جمع آوری اقساط، به هدف خود خواهند رسید . هم چنین از اختصاص اجباری مقداری از وجوه خود در زمینه قرض الحسنه آزاد می شوند . کمیته امداد نیز که اکنون بخشی از صدقات را به وام اختصاص می دهد، در صورت کارآمدی طرح مزبور، می تواند آن ها را در جای مناسب خود به کار برد . در این طرح از طریق اتکا به نهادهای موجود و بدون تحمیل نهاد جدیدی بر اقتصاد کشور، دستیابی به گسترش کارآمدی قرض الحسنه هموار گردیده است .
2- 5- استفاده از محاسن نهادهای شرکت کننده در طرح
از محاسن صندوق ها، توانایی آن ها در دسترسی به اطلاعات صحیح با کم ترین هزینه ممکن است و در طرح پیشنهادی ارتباط با وام گیرندگان به عهده صندوق ها می باشد . از محاسن بانک ها نیز شعبه های فراوان و گسترده آن ها در سطح کشور است که از این قابلیت در طرح پیشنهادی، هم از جهت جمع آوری اقساط که سهولت لازم را برای وام گیرندگان به وجود می آورد و هم از جهت ارائه اوراق قرض الحسنه که امکان تخصیص وجوه را برای قرض دهندگان مهیا می کند، استفاده شده است; چنان که از وجهه مردمی کمیته امداد و تجربه چندین ساله آن در امور معنوی و قابلیت آن در فعالیت های کلان، استفاده مناسب به عمل آمده است .
3- 5- قابلیت انعطاف اوراق قرض الحسنه
انعطاف اوراق از جهت مبلغ، مدت، با نام و بی نام بودن، تاثیر زیادی در کارآیی آن ها دارد; زیرا می توان از کم ترین وجوه افراد که به صورت راکد نگه داری می شود در کم ترین زمانی که به امر قرض الحسنه اختصاص می یابد، استفاده کامل برد . این انعطاف به کمیته امداد امکان می دهد با توجه به طبقه بندی نیازمندان، وجوه را با اقساط کوتاه مدت و بلند مدت توزیع نماید . هم چنین انعطاف بالای اوراق قرض الحسنه و دفترچه اقساط، امکان کنترل وجوه و سیاست گذاری های کلان را برای دولت (با همکاری کمیته امداد) فراهم می کند .
4- 5- شفافیت و هماهنگی با ماهیت قرض الحسنه
اوراق قرض الحسنه و دفترچه اقساط، دارای ماهیتی ساده و روان و در اشکال مشابهی چون قبض های آب و برق در جامعه کنونی به کار گرفته می شود . از طرف دیگر، در طرح پیشنهادی استفاده از ابزارهایی همچون جایزه و هر گونه زیاده دیگری که با ماهیت قرض الحسنه ناسازگار است، وجود ندارد .
5- 5- تضمین بازپرداخت وام
تامین تضمین و اطمینان خاطر لازم نسبت به بازپرداخت قرض، نقش عمده ای در جذب وجوه و کارآمدی فعالیت قرض الحسنه در سطح کلان دارد و این تضمین در طرح پیشنهادی از سه طریق قابل عمل است:
- بانک مرکزی: اوراق قرض الحسنه که مانند اوراق بهاداری چون سفته توسط بانک مرکزی منتشر می شود، گرچه بار ضمانتی بر عهده بانک مرکزی تحمیل نمی کند، ولی اعتبار خاصی در دیدگاه مردم به وجود می آورد .
- کمیته امداد امام خمینی: ارتباط مستقیم وام دهندگان با کمیته امداد تضمین دیگری است برای بازپرداخت وام ها . این ارتباط به وسیله اوراق قرض الحسنه و حساب جاری کمیته در بانک صورت می گیرد . با توجه به جریان مداوم وجوه و برنامه ریزی کمیته امداد، می توان پیش بینی کرد که همیشه در حساب مذکور به اندازه لازم وجوهی باقی می ماند که صاحبان اوراق در سررسید از آن برداشت کنند .
- صندوق ها و هیئت امنای آن: در واقع بخش حقیقی تضمین بازپرداخت در رابطه با کمیته امداد و صندوق ها و نیز بین صندوق ها و وام گیرندگان شکل می گیرد . صندوق ها هنگام ارائه مجوز پرداخت صادر شده از طرف کمیته، ضمانت های لازم و رایج چون چک یا سفته را از وام گیرنده گرفته، تا تسویه کامل نزد خود نگهداری می کنند .
بنابراین طرح پیشنهادی می تواند تضمین نماید که صاحبان وجوه در سررسید مقرر به وجوه خود دسترسی خواهند یافت .
6- 5- قدرت نقدینگی اوراق قرض الحسنه
تضمین بازپرداخت اوراق در سررسید معین و قابلیت انتقال آن ها به شخص ثالث، قبل از سررسید، قدرت نقدینگی بالایی برای اوراق قرض الحسنه پدید می آورد، به طوری که صاحبان اوراق می توانند در مواقع نیاز آن ها را به دیگران بفروشند یا به عنوان دین مدت دار بپردازند .
7- 5- استفاده از وجوه راکد
وجوه قرض الحسنه از درآمد افراد می باشد که به دلایل مختلفی چون ذخایر احتیاطی یا معاملاتی، به صورت راکد نگهداری می شود . هدایت این وجوه به سمت جریان گردش درآمد، تاثیر به سزایی در حذف اختلال های اقتصادی و دستیابی به تثبیت اقتصادی دارد، به همین خاطر لازم است دولت بتواند اطمینان حاصل نماید که این وجوه از جریان گردش درآمد خارج نمی شود . به کارگیری اوراق قرض الحسنه با توجه به طرح پیشنهادی می تواند چنین اطمینانی را برای دولت فراهم نماید . این وجوه که در اختیار کمیته امداد است، می تواند با همکاری و هماهنگی دولت توزیع شود .
8- 5- اجتناب از ربا
یکی از خصوصیات کلی و مهم یک ابزار پولی در نظام اقتصادی اسلام آن است که از تحقق هر گونه ربا اجتناب شود . چنان که ملاحظه گردید با توجه به این که اوراق مذکور فاقد بهره اسمی بوده و هیچ گونه زیاده ای در جریان انتقال وجوه نیست، می توان اطمینان داشت که فعالیت این سیستم از هر گونه ربایی منزه است .
9- 5- فقرزدایی
سیاست های فقرزدایی دولت معمولا با دو مشکل اساسی تحمل بودجه و نبود اطلاعات کافی و شفاف نسبت به نیاز و نیازمندان واقعی، مواجه است .
در طرح پیشنهادی دولت می تواند قرض الحسنه را به عنوان یک ابزار فقرزدایی در نظر گرفته، و در تخصیص وجوه و هدایت صحیح آن با توجه به سیاست های کلان خود (اشتغال زایی، تامین نیازهای اساسی و) . . . با کمیته امداد همکاری ثمربخشی داشته باشد . وجود اطلاعات شفاف و تامین وجوه از مازاد درآمد بخش خصوصی که در طرح آمده، این دو مشکل را برطرف می نماید . علاوه بر این، در صورت صلاح دید دولت می تواند با خرید اوراق قرض الحسنه قسمتی از درآمد خود را برای فقرزدایی تخصیص دهد .
10- 5- رفع نیاز نیازمندان و اطمینان نسبت به حصول آن
اطمینان وام دهندگان به رسیدن وجوهشان به دست نیازمندان واقعی، نقش مهمی در تحقق انگیزه های معنوی و اخروی در عرصه قرض الحسنه و کارآمدی آن دارد . در صورتی که قسمتی از وجوه آنان به این امر اختصاص نیابد (چنان که در مورد پس انداز قرض الحسنه بانک ها مشاهده می گردد) رفتار قرض الحسنه در سطح کلان رو به کاستی می گذارد .
11- 5- استفاده از اوراق قرض الحسنه به عنوان وثیقه
ممکن است خیرینی که به خرید اوراق قرض الحسنه اقدام می کنند، از تولیدکنندگان اقتصادی که گاه از مشتریان بانک ها نیز هستند، باشند . در این صورت اگر به تسهیلات بانکی نیاز پیدا کردند می توانند در مقابل اعطای تسهیلات، از اوراق قرض الحسنه به عنوان وثیقه معتبر استفاده کنند .
پی نوشت ها:
1) محمدباقر مجلسی، بحارالانوار (بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1403 ق/1362) ج 69 ، ص 368 .
2) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی (دارالکتب الاسلامیة، 1388 ق) ج 5، ص 94 .
3) امام خمینی، تحریرالوسیله (مکتبة الاسلامیة) ج 1، ص 652 .
4) علی اصغر هادوی نیا، قرض الحسنه و آثار اقتصادی آن (پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1378) ص 47- 52 .
5) بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، عملیات بانکی بدون ربا (اداره کل آموزش و مطالعات نیروی انسانی، مرداد 1363) ص 37 .
6) سپهر (نشریه بانک صادرات ایران)، شماره 36، ص 32 .
7) ر . ک: معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، سیاست های پولی انتخاب ابزاری به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامی (تهران، 1373) ص 65 .
8) سیدکاظم صدر، «آثار اقتصادی رفتار و عقد قرض الحسنه » ، مجموعه سخنرانی ها و مقالات شمشمین سمینار بانکداری اسلامی (بانک مرکزی، 1374) ص 135 .
9) سازمان اقتصاد اسلامی ایران، صندوق های قرض الحسنه در ایران (تهران، 1364) ص 9 .
10) مجموعه قوانین و مقررات بازرگانی و تجارتی با آخرین اصلاحات والحاقات (تهران کتابخانه گنج دانش، 1363) ص 295 .
11) جعفر عسگری، «بررسی عملکرد صندوق های قرض الحسنه در ایران » ، مجموعه مقالات دومین سمینار سیاست های پولی و ارزی (تهران، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، اردیبهشت 1371) ص 301 .
12) علی عسگری، بررسی نقش و اثرات صندوق های قرض الحسنه در سیستم پولی و بانکی کشور (پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد، 1369) ص 232 .
13) بر اساس لایحه قانونی انتشار اوراق قرضه (مصوب 12/9/1358)، به دولت اجازه داده نشده است که تا مبلغ 350 میلیارد ریال اوراق قرضه بدون بهره بابت مطالبات بانک مرکزی ناشی از اعتباراتی که به تضمین و یا تعهد سازمان برنامه و بودجه توسط بانک مرکزی اعطا شده است، منتشر نماید . اوراق مذکور که در اسفند سال 1358 منتشر گردیده، تماما نزد بانک مرکزی جمهوری اسلامی است و تا کنون هیچ گونه معامله ای طی سالیان گذشته روی آن ها انجام نشده است . علاوه بر این به مناسبت های مختلف از قبیل جنگ و زلزله و سیل که مقرر بوده است سیستم بانکی اعتباراتی در اختیار آسیب دیدگان قرار دهد، حساب های مخصوص قرض الحسنه توسط بانک ها گشایش یافته است که علی رغم ابراز احساسات شدید مردم نسبت به کمک به آسیب دیدگان و حتی اهدای کمک های فراوان جنسی و نقدی به آن ها، نوعا مبالغ قابل توجهی در این حساب ها سپرده گذاری نگردیده است (ر . ک: معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، سیاست های پولی انتخاب ابزاری به عنوان جایگزین سیاست انتشار خرید و فروش اوراق قرضه با توجه به موازین اسلامی، ص 64 .)
14) کمیته امداد می تواند با درنظر گرفتن بانک اطلاعاتی مناسب، از اطلاعات مزبور در اجرای سیاست گذاری های خود استفاده بهینه را به عمل آورد .