اولین دختر حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در پنجم جمادی الاولی سال پنجم هجری در مدینه منوره به دنیا آمد . این دختر شایسته آنچنان به صفات و خصلتهای پسندیده پدر گرامی اش شباهت داشت که زینب (زینت پدر) نام گرفت . او در 5 سالگی در مصیبت از دست دادن جد گرامی اش حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله به سوگ نشست و با چند ماه فاصله مظلومیت و شهادت مادرش زهرا علیها السلام را لمس نمود . مشاهده 25 سال غربت و تنهایی پدر و سپس دیدن فرق شکافته او در محراب مسجد کوفه زینب کبری علیها السلام را در کوران حوادث روزگار قرار داد . مسمومیت و غربت برادرش امام حسن علیه السلام جلوه دیگری از بی مهریهای نامردمان در مقابل این دخت رسالت و میوه امامت بود . او با کوله باری از این تجربه های آموزنده و تلخ، کمر همت بسته و برای پاسداری از خونین ترین حماسه تاریخ و رساندن پیام اسلام و حقیقت به گوش جهانیان با برادرش امام حسین علیه السلام هجرتی تاریخی و سرنوشت ساز را آغاز نمود که کمترین مصیبتهای آن، نظاره گر بودن شهادت برادران، فرزندان و برادر زاده های عزیز و گرامی اش بود .
این مقال می کوشد به مناسبت تقارن روز پرستار با تولد حضرت زینب علیها السلام دو موضوع را بررسی کرده و به هم پیوند دهد .
نخست به جلوه هایی از هنر حیاتبخش پرستاری در سیره حضرت زینب علیها السلام نظری افکنده و ره توشه هایی را از زندگی آن بانوی گرامی به خوانندگان گرامی تقدیم کند و آنگاه به جایگاه ارزشمند شغل پرستاری در فرهنگ اهل بیت علیهم السلام اشاراتی داشته باشد .
سرمشق پرستاران
زینب کبری علیها السلام از همان دوران طفولیت به پرستاری از بیمار، مصدوم و مجروح پرداخت . پرستاری از مادرش حضرت زهرا علیها السلام، در ایام بیماری، نقطه آغاز این زندگی است . بعد از ارتحال جانگداز رسول خدا صلی الله علیه و آله حضرت فاطمه علیها السلام در اثر فراق پدر و مصیبتهای بعد از آن، در بستر بیماری افتاد . حضرت زینب - که شاهد ناجوانمردانه ترین حوادث تاریخ بود - از مادرش پرستاری و پذیرایی می کرد . او در 6 سالگی ضمن پرستاری از مادر، وی را برای ایراد خطبه تاریخی تا مسجد همراهی کرد، و آنگاه تمام خطبه را حفظ نموده و به آیندگان منتقل نمود .
پرستاری از پدر بزرگوارش هنگام مجروح شدن در جنگهای مختلف و هنگام ضربت خوردن، از دیگر موارد خدمات حضرت زینب علیها السلام است . همچنین روزهایی که امام حسن مجتبی علیه السلام در اثر خیانت همسرش در بستر بیماری افتاده بود بهترین یاور و خدمتگزار آن بزرگوار خواهر گرامی اش حضرت زینب علیها السلام بود . و بالاخره در صحنه دردناک کربلا، زینب کبری علیها السلام وظیفه پرستاری خود را به اوج رساند .
پرستاری از امام سجاد علیه السلام
حضرت زینب علیها السلام بارها به یاری امام سجاد علیه السلام شتافته و پرستاری و حفظ جان آن حضرت را سر لوحه برنامه هایش قرار داده بود که به عنوان نمونه دو مورد بیان می شود:
1 . امام سجاد علیه السلام می فرماید: شبی که فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه ام زینب نزد من بود و از من به نیکوترین صورت پرستاری می کرد . (1)
2 . در عصر عاشورا - هنگامی که به خیمه ها حمله کردند - دختر فداکار علی علیه السلام با از خود گذشتگی تمام امام سجاد علیه السلام را از میان آتش نجات داد . یکی از سربازان دشمن مشاهدات خود را چنین گزارش کرده است: در هنگام غارت خیام بانوی بلند قامتی را دیدم که مثل پروانه به گرد یک خیمه آتش گرفته دور می زند، گاهی به داخل خیمه می رود و گاهی بیرون می آید، با سرعت نزد او رفتم و گفتم: ای بانو! مگر شعله آتش را نمی بینی؟! چرا مانند سایر بانوان فرار نمی کنی؟ با صدایی بغض آلود گفت: «ای مرد! ما شخص بیماری در این خیمه داریم که توان نشستن و برخاستن را ندارد، چگونه او را رها کنم در حالی که آتش از هر سو به طرف او شعله می کشد؟!» (2)
اگر خونین، دل غمباورم بود
محبتهای زینب یاورم بود
میان خیمه آتش گرفته
به رافت سایه او بر سرم بود
غمخوار یتیمان
نه تنها زینب از دین یاوری کرد
به همت کاروان را رهبری کرد
به دوران اسارت با یتیمان
نوازشها به مهر مادری کرد
در عصر عاشورا حضرت زینب علیها السلام نه تنها از امام سجاد پرستاری می کرد، بلکه جمعی زن و کودک داغدار، گرسنه، تشنه، بی پناه و مجروح و کتک خورده را که شدیدا به سرپرستی، پرستاری و نوازشهای عاطفی نیاز داشتند، تحت حمایت معنوی خود قرار داد . او نه تنها از این گروه بی پناه حمایت می کرد بلکه خود را سپر بلای آنان قرار داده بود . تازیانه های دشمن را به جان می خرید و نمی گذاشت که بچه ها و اطفال یتیم در معرض بی مهریهای دشمن قرار گیرند . او تمام این مشکلات را در راز و نیازهایش با خداوند عالمیان در میان می نهاد و گاهی نیز در خطاب با پیکر مجروح برادر، درد دل نموده و می گفت: «یابن امی لقد کللت عن المدافعة لهؤلاء النساء والاطفال وهذا متنی قد اسود من الضرب; (3) ای پسر مادرم! در دفاع از این زنان و کودکان درمانده شده ام و این چهره سیلی خورده من است که از ضربات [دشمن] سیاه شده است .»
زینب کبری با فداکاریهای خویش در عرصه خدمت رسانی، به بالاترین درجه ایمان و برترین مرتبه احسان نائل گردید . او از همه چیز خود در راه احیای ارزشهای الهی گذشت، رفاه و آسایش و آرامش زندگی در منزل عبدالله جعفر را رها کرده، با اجازه همسرش در میدان مبارزه با مشکلات سرسخت زندگی گام نهاد . او برای تکمیل قیام امام حسین علیه السلام از هیچ کوششی فروگذاری نکرد و جهت اعتلای دین اسلام و تجدید حیات دوباره آن تمام زحمات و رنجهای مادی و معنوی را به جان خرید . او در این راه به نحو شایسته ای از بانوان و اطفال قافله پرستاری کرده و در تمام صحنه ها دیگران را بر خود مقدم داشت . زینب کبری علیها السلام به پیروی از برادرانش امام حسین علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام سهمیه آب خود را به کودکان می داد و در راه کوفه و شام با اینکه گرسنه و تشنه بود، همانند پدرش علی علیه السلام و مادرش فاطمه زهرا علیها السلام به واژه ایثار معنی بخشید .
امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: «کانت تقسم مایصیبها من الطعام علی الاطفال، لان القوم کانوا یدفعون لکل واحد منا رغیفا واحدا من الخبز فی الیوم واللیلة; (4) [عمه ام زینب در مدت اسارت،] غذائی را که به او می رسید میان بچه ها تقسیم می کرد [و خود رنج گرسنگی و تشنگی را تحمل می نمود] ; چرا که عوامل دشمن در هر شبانه روز یک قرص نان به ما می دادند .»
ارزش پرستاری
پرستاری از منظر اسلام آنچنان ارزشمند است که حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله پرستاران راستین را دوستان پیامبران الهی قلمداد کرده، می فرماید: «من قام علی مریض یوما ولیلة بعثه الله مع ابراهیم الخلیل فجاز علی الصراط کالبرق الخاطف اللامع; (5) کسی که یک شبانه روز از بیماری پرستاری کند، خداوند او را با ابراهیم خلیل علیه السلام محشور خواهد کرد و او همانند برق خیره کننده و درخشان از صراط عبور می کند .»
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سخن دیگری می فرماید:
«من اعان ضعیفا فی بدنه علی امره اعانه الله علی امره ونصب له فی القیامة ملائکة یعینونه علی قطع تلک الاهوال وعبور تلک الخنادق من النار حتی لاتصیبه من دخانها ولاسمومها وعلی عبور الصراط الی الجنة سالما آمنا; (6) هر کس به یک ناتوان جسمی یاری کند، خداوند او را در کارهایش یاری خواهد کرد و در روز قیامت فرشتگانی را می گمارد تا او را در پیمودن اهوال قیامت و عبور از گودالهای آتش - بدون اینکه آسیبی از دودها و سموم آن به او برسد - و در گذشتن از صراط به سوی بهشت او را با سلامت کامل و امنیت یاری دهند .»
اساسا اگر پرستار به وظایف محوله خود به درستی اقدام نماید و در رفع نیازهای بیمار از کوششهای لازم فروگذاری نکند، مورد رحمت خداوند قرار می گیرد و با این خدمت پسندیده، گناهانش پاک می شود . رسول گرامی اسلام فرمودند: «من سعی لمریض فی حاجة قضاها، خرج من ذنوبه، کیوم ولدته امه; (7) هر کس در رفع نیازهای بیماری بکوشد، از گناهانش پاک می شود همانند روزی که مادرش او را به دنیا آورد .»
در اینجا به برخی از وظایف پرستاران اشاره می کنیم:
الف . تغذیه مناسب بیمار
شخص بیمار براساس روحیه آسیب پذیر خود، نیاز به رسیدگی و دلجویی و پذیرایی دارد، و ممکن است خوردنیهای متنوعی را بخواهد . از منظر رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرستار بیمار اگر غذاها و خوردنیهای دل خواه مریض را تهیه کرده و به وی بخوراند، در زمره بهشتیان خواهد بود . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «من اطعم مریضا شهوته اطعمه الله من ثمار الجنة; (8) هر کس غذای دلخواه مریض را به او بخوراند، خداوند از میوه های بهشت به او می خوراند .»
ب . شرح داروهای مریض
معمولا بیمار در اثر ناراحتی فکری و روحی نمی تواند داروهای خود را کاملا بشناسد و در وقت معین از آن استفاده کند . چه زیباست که پزشکان محترم و پرستاران بزرگوار به طور کامل چگونگی استفاده از داروها و منافع و عوارض آنرا به مریض شرح دهند . حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: «یلتذ المریض نعت الطبیب العالم بما یرجو فیه من الشفاء; (9) بیمار از شنیدن توصیفهای پزشک حاذق و شفابخش بودن داروها لذت می برد .»
ج . تقویت روحیه بیمار
رفع نگرانیها و احساسات منفی بیمار از جمله امور مهمی است که در سرعت بخشیدن به سلامتی و بهبودی او مؤثر است; همچنانکه تشدید احساسات منفی و از دست دادن امید به آینده ای بهتر، بیماری او را مضاعف خواهد کرد . پرستار موفق سعی می کند خود را غمخوار و محرم راز بیمار قرار دهد . او با برقراری ارتباطات عاطفی و کلامی مثبت و خدمات شایسته می تواند اعتماد بیمار را جلب کرده و مونس تنهاییهای وی باشد، و در آن لحظات حساس و بحرانی که زمینه و فضای مناسب فراهم است، با شیوه های مختلف بیمار را بنوازد و با لحن کلامی مهربان و عاطفی از انبوه ناراحتیهای وی بکاهد . ارشاد و هدایت بیمار، امیدوار کردن او به آینده ای بهتر و شنیدن درد دلهای وی، از جمله امور مثبتی است که یک پرستار و یا پزشک می تواند از آنها استفاده کرده و از آن نتیجه مطلوب دریافت دارد . پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «اذا دخلتم علی المریض فنفسوا له فی الاجل - فان ذلک لایرد شیئا - وهو یطیب النفس; (10) هنگامی که نزد بیمار می روید او را به زنده ماندن امیدوار کنید - هر چند این کار چیزی را برنمی گرداند - اما در شادمانی روح اش تاثیر دارد .»
د . رعایت حال بیمار
پرستار وظیفه شناس همواره تلاش می کند تا بیمار خود را در راحتی و آسایش نگه دارد، او با سخنان نسنجیده و کارهای ناشایست، بیمار را نمی رنجاند . با رسیدگی به موقع، خورانیدن داروها، دادن غذاهای شفابخش، به بهبودی مریض سرعت می بخشد . او گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را نصب العین خود قرار می دهد که در این مورد فرموده است: «لا تؤذوه ولاتضجروه; (11) [بیمار را اذیت نکنید و دلتنگ و غمگین نسازید .»
شخص بیمار به جهت مشکلات خاصی که دارد ممکن است به بهانه های مختلف و با کوچک ترین ناراحتی خشمگین شود . پرستاران آگاه و با تجربه این نکته را در نظر داشته و به سخن امام صادق علیه السلام جامه عمل می پوشانند که فرمودند: «لاتغیضوه; (12) بیمار را خشمگین [و عصبانی] نکنید .»
نشستن طولانی نزد مریض، سؤالهای مکرر (به غیر از پرسشهای ضروری پزشکی)، اعتنا نکردن به خواسته ها و نیازهای وی، و او را به حال خود رها کردن، از جمله عوامل خشم بیمار است .
اگر بیمار را ناراحت کنیم ممکن است او وادار به نفرین شود و دعای بیمار از جمله دعاهایی است که سریعا مستجاب می شود . امام صادق علیه السلام فرمودند: «ثلاثة دعوتهم مستجابة; الحاج والغازی والمریض، فلا تغیظوه ولاتضجروه; دعای سه نفر مستجاب است; زائر خانه خدا، مجاهد در راه خدا و بیمار; مواظب باشید که او را عصبانی و دلتنگ نکنید .»
آرزو دارم که گر گل نیستم خاری نباشم
باربرداری زدوشی نیستم باری نباشم
ه . درخواست دعا از بیمار
پرستاران می توانند برای حل مشکلاتشان از بیماران تحت مراقبت خود، التماس دعا کنند و مطمئن باشند که آنان به خدا نزدیک ترند . امام صادق علیه السلام فرمود: «هرگاه یکی از شما از برادر بیمارتان عیادت نمود، از او التماس دعا نماید; چرا که دعای شخص با ایمانی که در حال بیماری است همانند دعای ملائکه پذیرفته می شود .» (13)
از منظر فرهنگ وحیانی اهل بیت علیهم السلام ایام بیماری فرصت مناسبی برای تصفیه باطن، توبه از گناهان و رسیدن به خواسته های مشروع، تفکر در زندگی گذشته و قدردانی از سلامتی و اندیشیدن به آفریدگار جهان و نعمتهای فراوان اوست . رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه و آله این حقیقت را این گونه به سلمان فارسی توضیح داد: «ای سلمان! بیماری تو آثار مثبت و خوبی برایت دارد، تو در حال بیماری همواره به یاد خدا هستی، دعای تو در آن حال پذیرفته است و بیماری، تو را از گناهان پاک می کند .» (14)
و . دعا برای شفای بیمار
پرستاران دلسوز، افزون بر کوششهای ظاهری و خدمات معمولی می توانند برای بهبودی و شفای بیمار دعا کنند و با این عمل رضایت خداوند را جلب کرده، دل بیمار را به دست آورده و در شفای او شریک باشند . پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در عرصه خدمت به بیماران پیشگام بود، از آنان دلجویی می کرد، گاهی پرستاری آنان را به عهده می گرفت و برای سلامتی شان دعا می کرد . امام علی علیه السلام نقل می کند: شبی بیمار شدم، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن شب از من مراقبت و پرستاری کرد و تا طلوع صبح مواظب حال من بود . آنگاه در مسجد با اصحاب نماز جماعت به جای آورد و در حق من دعا کرد: «اللهم اشف علیا وعافه فانه اسهرنی اللیلة مما به; (15)خدایا! علی را شفا ده و سلامتی بخش که به خاطربیماریش امشب تا صبح نخوابیده ام .»
