مقدمه
پرورش اخلاقی درست، انسان را از تنگناهای بزرگ می رهاند و نیرویی است که به انسان، به منظور کنترل خود از وارد شدن در تباهی ها و لغزش ها کمک می کند. بدیهی است، وقتی کاری در شرایطی ویژه و در زمان خود انجام می گیرد، آثار دلخواه را به دست می دهد. دوران کودکی نیز بهترین زمان برای سازندگی است. کودک برای تربیت، آمادگی کامل را دارد و هر تدبیری در تربیت او به کار گرفته شود، در دل و جان او نقش می بندد و به راحتی از میان نمی رود. اخلاق و ویژگی های ناشایست را که در بزرگسالی جزو شخصیت فرد شده، نمی توان به آسانی تغییر داد. حال آنکه یک نهال کوچک را می توان از حالت انحراف به راستی درآورد. بنابراین، دوران کودکی، بهترین دوره سازندگی و تربیت اخلاقی است.
پیام متن:
از سال های نخستین کودکی که رشد ساختمان مغزی کودک سریع است، باید در تربیت همه جانبه مادی و معنوی کودکان همت کرد تا فرزندانی را با سرمایه های ایمانی و سجایای اخلاقی پرورش داد و آنها را برای یک زندگی پاک و شایسته آماده ساخت.
عوامل مؤثر در تربیت اخلاقی کودکان
1. وراثت
یکی از عوامل مهم و مؤثر در تربیت اخلاقی کودکان، وراثت است. سجایا یا بدی های اخلاقی پدران و مادران، در فرزندان زمینه هایی را ایجاد می کند و فرزندان وارث آن ویژگی های پسندیده یا ناپسند می شوند. به هر حال، بخشی از اخلاق، موروثی است، اگرچه ممکن است از محیط نیز تأثیر بگیرد و افزون بر ارثی بودن، کسی هم باشد. بنابراین، وراثت، تنها عامل رشد و تکوین فرد نیست، بلکه با مشارکت محیط، در رشد انسان مؤثر است.
از این رهگذر، آغاز کار تربیت اخلاقی، پیش از تولد کودک و حتی پیش از ازدواج است. به این معنا که چون ویژگی های اخلاقی به فرزندان به ارث می رسد، باید سال ها پیش از ازدواج، ویژگی های ناپسند از صفحه جان پدر و مادر آینده زدوده شود، تا فرزندان، تنها، وارث ویژگی های خوب پدر و مادر باشند.
در حدیثی از رسول خاتم صلی الله علیه و آله می خوانیم:
ببینید نطفه خودتان را در چه محلی قرار می دهید. توجه کنید زمینه پاکی باشد تا فرزندان شما وارث ویژگی های ناپسند نشوند.
در این حدیث با صراحت به قانون وراثت اشاره و از عامل آن به کلمه «عِرق» تعبیر می شود و پیامبر چنین سفارش می کند که از قانون وراثت غافل نباشید، به گونه ای که سجایای اخلاقی، دلیل پاکی وراثت و فضیلتِ ریشه خانوادگی است. بدیهی است، پدران و مادران دین دار، شجاع، سخاوتمند و فداکار، فرزندانی پر مایه و با فضیلت بار می آورند و بر عکس، خانواده های بخیل و زبون، فرزندانی فرومایه به وجود می آورند.
به سبب نقش بزرگ وراثت، آئین اسلام تأکید می کند که جوانان با خانواده های نجیب و اصیل و با همسرانی دین دار و با اخلاق ازدواج کنند. بنابراین، شرط نخست سازندگی و تربیت اخلاقی، آن است که پدر و مادر برای پذیرش مسئولیت تربیت کودک، شایستگی لازم را داشته و از نظر اخلاقی انسان های وارسته ای باشند. ناگفته نماند که همه تأثیرهایی که وراثت در شکل دهی شخصیت آدمیان دارد، بر اثر تربیت و پرورش انسان تغییرپذیر است. بدین ترتیب می توان، از راه تربیتی درست، از افرادی که وراثتی نادرست دارند، انسان های شایسته و نیک پرورش داد.
پیام متن:
وراثت در حالات روحی افراد در هر مرحله ای از زندگی مؤثر است و وجود فرد به توانایی ها و گرایش های شکل یافته شده و شرایط دیگر چون محیط به رشد یا توقف آنها کمک می کند. بنابراین، عامل وراثت، نقش ویژه ای در بهره مندی یا نگون بختی فرد دارد.
2. عامل محیط
محیط، به همه عوامل خارجی گفته می شود که از آغاز رشد، یعنی از آن لحظه ای که انسان به شکل نطفه ای در رحم قرار می گیرد، بر او اثر می گذارند. بنابراین، جنین نیز محیطی دارد که آن را در بر می گیرد و هر چه انسان رشد می کند، دایره محیط او گسترش می یابد. برخی از عوامل محیطی عبارتند از:
الف) محیط خانه و خانواده: محیط خانه، نخستین و بادوام ترین عاملی است که در رشد شخصیت اخلاقی کودکان مؤثر است. کودک، بسیاری از ویژگی ها را از والدین خود به ارث می برد و از این راه، پدر و مادر زمینه رشد و پیشرفت کودکان یا گمراهی آنان را فراهم می آورند. کودکان از شیوه کردار و رفتار والدین نیز بسیار می آموزند و این یادگیری، از راه دیداری و شنیداری و به شکل تقلیدی است، در حالی که والدین متوجه نیستند. والدین با به کارگیری تشویق و تنبیه و با الگو قرار دادن خود یا شرح دادن روش خودشان، به رفتار فرزندان شان شکل می دهند.
ب) دوستان و هم نشینان: دوستان نیز در تربیت اخلاقی مؤثرند. از نیازهای اساسی کودکان، وابستگی به گروه است و کودکانی که از گروه خودشان رانده می شوند، خود را نالایق می پندارند و نگرانی و عقده حقارت، آنها را به گوشه گیری می کشاند. از آن جا که کودک از هم سالان خود تقلید می کند، می کوشد خود را همانند آنها کند. بنابراین، والدین و مربیان باید دوستان کودک را هشیارانه بشناسند تا از پی آمدهای هم نشینی های زیان بار جلوگیری کنند.
پیام متن:
1. بر پدران و مادران است که بذر فضیلت ها و سجایای اخلاقی را در نهاد کودکان بپرورانند و آنان را برای یک زندگی اخلاقی و رو به رشد آماده کنند.
2. تأثیری که هم نشین و دوستان بر کودک می گذارند، در مقایسه با راهنمایی و پند و اندرزهای پدران و مادران بسیار بیشتر است، زیرا کودکان، در برابر گفته های بزرگ ترها مقاومت می کنند، ولی در برابر دوستان خود، ناخودآگاه رفتار و کردار آنها را بر می گیرند.
3. وسایل ارتباط جمعی: رادیو، تلویزیون، سینما، مجله ها و روزنامه ها، از عوامل مؤثر در ساختن یا ویران کردن بنای اخلاق انسان ها، به ویژه کودکان به شمار می آیند. این وسایل، در کانون خانوادگی راه دارند و شیوه فکرها، باورها و سلیقه ها و راه و روش های رفتاری انسان ها را در زندگی تغییر می دهند. از نقاط مثبت برنامه های تلویزیونی برای کودکان، بالا رفتن گنجینه واژه ها، تعلیم و تربیت آنان و جلوگیری از گسترش مفاسد اجتماعی است. البته باید به کودکان بیاموزیم که برای کشف دنیای پیرامون خود کسب دانش و اطلاعات و شناخت واقعیت ها، در کنار تلویزیون، راه های دیگری نیز وجود دارد، مانند نقاشی کردن و بازی های آموزنده. والدین نیز باید مراقب کودکان خود باشند تا مدت زمانی کودکان مدت زمان زیادی را در مقابل تلویزیون سپری نکنند و برنامه هایی که مناسب سن کودکان است تماشا کنند، زیرا کودکان، از آن چیزهایی که می بینند و می شنوند تقلید می کنند و این، موجب می شود بنای شخصیت اخلاقی آنان فرو ریزد.
پیام متن:
از تأثیر وسایل ارتباط جمعی بر شخصیت فرزندانمان غفلت نکنیم.
4. محیط جغرافیایی: محیط جغرافیایی، یعنی آب و هوا، نور، حرارت و گرما و سرما، در ساختار جسمی و روحی انسان و در خلق و خوی آدمی تأثیر دارد بخشی از تفاوت های فردی آدمیان، به محیط زندگی بر می گردد. زندگی در فضای آزاد و هوای پاک، در تندرستی و سلامت فکر و بدن تأثیر مثبت می گذارد. بنابراین نظر صحرانشینان، اهل سخاوت و شجاعت، کوه نشینان، اهل بزرگواری و استقلال طلبی و کشاورزان، اهل رضا و قناعت هستند. روان شناسان معتقدند، گاهی درمان روحی، روانی و جسمی انسان، در تغییر محیط جغرافیایی و انتخاب محیط مناسب آب و هوایی است.
پیام متن:
در پرورش کودکان، تأثیر محیط جغرافیایی بر شخصیت کودک را نباید از یاد برد.
