اشاره:
بسیارند پژوهشگران، نویسندگان، ادیبان، شاعران، سخنوران و هنرمندانی که خاموش و گمنام اما عاشق و دلباخته، عمر خود را وقف برافروختن چراغ انتظار در شبستان «غیبت » نموده اند . اگر چه این گروه در نزد مولا و صاحبشان شناخته شده اند، اما حیف است که جامعه مهدوی ما کسانی را که سالها به عشق امام مهدی (ع) قلم زده و یا اثری را خلق نموده اند، نشناسد . از این رو بر آن شدیم که در هر شماره موعود، گفت وگویی داشته باشیم با یکی از این عزیزان . امید که مقبول حضرتش واقع شود .
این بار به سراغ شاعر خوب مهدوی استاد محمدعلی مجاهدی متخلص به «پروانه » رفتیم; کسی که هم شعرهای زیبایی را در غم فراق و شوق و حال مولایش سروده و هم مجموعه شعرهای ارزشمندی را در این زمینه گردآورده است .
استاد مجاهدی در سال 1322 در قم به دنیا آمدند، پدر ایشان علامه نستوه مرحوم آیت الله میرزا محمد مجاهدی تبریزی است . وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان برد و پس از اخذ مدرک کارشناسی حقوق قضایی چند سالی به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و سپس به بررسی متون منظوم پارسی و تحقیق درباره شعر آیینی و تجزیه و تحلیل مؤلفه های آن سرگرم شد و هم اکنون نیز در همین وادی قلم می زند .
از آقای مجاهدی که در حال حاضر به عنوان مدیر «انجمن شعر و قصه استان قم » فعالیت می کنند تاکنون قریب به 25 اثر تالیفی و گردآوری در قلمرو شعر و ادب فارسی عرضه شده که از آن میان فغان دل (مجموعه اشعار حسینعلی بیک شرر فرزند آذربیگدلی)، تذکره سخنوران قم، محفل روحانیان (تذکره علمای شاعر) گنجینه اسرار عمال سامانی، شکوه شعر عاشورا، سیمای مهدی موعود (ع) در آئینه شعر فارسی و تذکره شعرای مرثیه سرا در زبان فارسی قابل ذکر است .
تدارک مجموعه های شعری در موضوعات مختلف آئینی از جمله فعالیتهای خوب پژوهشی ایشان است .
با آرزوی موفقیت روزافزون برای ایشان گفت وگوی زیر را با هم می خوانیم:
یکی از کارهای خوب شما تهیه مجموعه های شعری در موضوعات مختلف آیینی بوده است، بفرمائید تا کنون در این زمینه چه مجموعه هایی به انتخاب شما چاپ و منتشر شده است؟
مجموعه شعر بقیع، گنجینه نور، یک قطره از دریا، یاس کبود، دریای شعله ور، آه عاشقان در فراق موعود (ع)، خوشه های طلایی، گریه اشک، بال سرخ قنوت و . . .
به قرار اطلاع در دو ساله اخیر دو اثر از شما به عنوان کتاب سال و اثر ممتاز برگزیده و معرفی شده است، لطفا در این باره توضیح دهید .
کتاب شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی در سال 1380 به اتفاق آرای داوران کنگره سراسری شعر عاشورا در شیراز به عنوان کتاب عاشورایی سال برگزیده شد و کتاب سیمای مهدی موعود در آیینه شعر فارسی در سال 81 توسط گروه داوران چهارمین جشنواره کتاب سال ولایت، به عنوان اثر ممتاز در زمینه شعر مهدوی معرفی گردید .
در اثر تحقیقی سیمای مهدی موعود در آیینه شعر فارسی به چه موضوعاتی پرداخته اید؟
این اثر در هفت بخش سامان یافته است . در بخش اول ضمن سیرگذرایی در قلمرو شعر آیینی، نمونه هایی از آثار ارزشی طلایه داران شعر فارسی معرفی شده است . در بخش دوم با گلگشتی در آفاق شعر مناقبی، ضمن بررسی پیشینه شعر مناقبی در زبان فارسی و معرفی چهره های مطرح در این مقوله شعری، نمونه هایی از آثار ضد ارزشی شاعران ستایشگر درباری و آثار ارزشی ستایشگران آیینی ارایه شده است . بخش سوم به موضوع مهدویت در پیشینه شعر فارسی پرداخته است . در بخش چهارم با سیری در گستره شعر مهدوی موضوعاتی که در این نوع از شعر آیینی مطرح بوده و هست مورد بررسی قرار گرفته اند از قبیل: معرفی مهدی موعود (ع) به عنوان تنها مصلح جهانی، به تصویر کشیدن ولایت تکوینی حضرت ولی عصر (ع)، و تبیین رسالتهای جهانی حضرت ولی عصر (ع) که در هفت موضوع جداگانه و در عین حال مرتبط با یکدیگر نشان داده شده است . این موضوعات عبارتند از: مبارزه بنیادی و فراگیر با بیداد و بیدادگران در عرصه جهانی، رویارویی تمام عیار باکفر جهانی و ایادی آنها، برقراری نظام قسط و عدل واقعی در گستره جهان، تحقق جهان شمولی دین مقدس اسلام و احیای ارزشهای دینی، برقراری حکومت جهانی اسلام و حاکمیت فرهنگ اسلامی و رسوایی متمهدیان و داعیه داران مهدویت نوعی و معرفی دجالان . در بخش پنجم به انواع شعر مهدوی در زبان فارسی پرداخته ایم و آنها را هم از نظر درونی و محتوایی و هم از جهت شاکله بیرونی و ساختاری بررسی کرده ایم . در پایان این بخش هم در مورد هر یک از انواع شعر مهدوی نمونه هایی ارایه شده است . در بخش ششم (بایدها و نبایدهای شعر مهدوی) در زبان فارسی مورد بررسی قرار گرفته و بخش پایانی کتاب با نمونه هایی از شعر مهدوی معاصر سامان یافته است .
لطفا درباره «بایدها» و «نبایدها» ی شعر مهدوی توضیح بیشتری ارایه دهید:
اگر بخواهیم به صورت گذرا و فهرست وار، از «بایدهای شعر مهدوی » نام ببریم ناگزیریم از مؤلفه هایی همانند: بیان حسی و عینی، زبان ساده و صمیمی، تصویرگرایی، استفاده از اوزان جدید عروضی، بهره گرفتن از قالبهای نو، استفاده از ردیفهای پیامدار و گویا، رویکرد جدی به آرایه های لفظی و معنوی نوینی که در شعر امروز مطرح است، روایت جزء به جزء احیای ارزشها، غنای محتوایی، رعایت ادب کلامی، طبقه بندی موضوعی و بالاخره آشنایی با فنون نقد شعر آیینی یاد کنیم و مقوله های بسیاری نیز در (نبایدهای شعر مهدوی) مطرح است که از مهم ترین آنهاست: رسالت مخاطبان را به دست فراموشی نسپردن و آنان را در تکمیل معنوی شعر سهیم دانستن، پرهیز از القای مستقیم پیام شعر، پرهیز از تقلید و تکرار مقوله های نخ نما شده، پرهیز از گذشته گرایی و احیای سنتهای غیر کارآمد قدیمی، پرهیز از دشوارگویی و فضل فروشی، پرهیز از روی آوردن به مقوله های ضد ارزشی که بار منفی و جنبه بدآموزی دارند، پرهیز از واگویی مطالب واهی و خرافی و غیر مستند، پرهیز از غوطه ور شدن در مقوله های باستانی و بازآفرینی نمادهای تاریخی، پرهیز از به کارگیری برخی از اوزان عروضی شعری که بدآهنگ اند، پرهیز از انتخاب ردیفهای شعری که جنبه ویترینی دارند; ردیفهایی که اگر چه در بادی امر نظرها را به طرف خود جلب می کنند ولی حرفی برای گفتن ندارند و نمی توان بار محتوایی و معنوی شعر را بر دوش آنها گذاشت و بالاخره پرهیز از به کارگیری آهنگها یا تصنیفهای مبتذل در تدوین و ارایه سروده های مهدوی .
انگیزه شما از پرداختن ریشه ای به مقوله های مطرح در شعر آیینی، خصوصا شعر مهدوی چیست؟
تا کنون تحقیق بایسته و جامعی پیرامون شعر آیینی در زبان فارسی و زیر مجموعه های آن صورت نگرفته است و ستمی که خواسته و یا ناخواسته در طول سده های گذشته تا کنون در مورد شعرای آیینی و آثار آنان اعمال شده نیاز به توضیح ندارد و شاید مهم ترین عاملی که موجبات این غفلت دیرپای و فراگیر را فراهم آورده است، عدم شناخت صحیح از مقوله های مطرح در شعر آیینی باشد .
بسیاری از پژوهشگران فارسی زبان بر این باور بوده و هستند که شعر آیینی ما از قلمرو چندان گسترده ای برخوردار نیست و در دو مقوله «مناقبی » و «ماتمی » خلاصه می شود; در حالی که بخش قابل توجهی از گنجینه ارزشمند شعر فارسی صبغه «آیینی » دارد .
دامنه شعر آیینی در زبان فارسی بسیار گسترده است . اگر مقوله های نیایشی، توحیدی، اخلاقی، پندی، حماسی، حکمی، عرفانی و اجتماعی اجازه ورود در عرصه شعر آیینی را داشته باشند - که دارند - و اگر این عناوین از جهات بسیاری ملهم از معارف اسلامی و آموزه های دینی باشد - که هست - کدام نقطه از گستره شعر فارسی را می توان نشان داد که درسیطره این مفاهیم ارزشی نباشد؟ ! و کدام محدوده از قلمرو شعر فارسی را می توان سراغ کرد که حضور شهروندان شعر آیینی را به رسمیت نشناسد؟ ! اگر مفاهیم کلیدی مطرح در شعر آیینی را - به معنای تعمیمی و نه اصلاحی آن - از شعر فارسی بگیریم; جز آثار معدودی صرفا عاطفی و عاشقانه و تغزل آمیز چه مطلب قابل ارایه ای باقی می ماند؟ ! و اگر این مفاهیم بلند و ارزشی موجود در شعر فارسی را برگرفته و متاثر از تعالیم اسلامی ندانیم; کدام ماخذ معتبری را در اختیار داریم تا در مقام اثبات مدعای خود به آن استناد کنیم؟ ! مگر آن که بر مفاهیم متعالی و مشترک در ادیان آسمانی اصرار ورزیم که در این صورت نیز بر صبغه دینی این مفاهیم ارزشی پای فشرده ایم و مفهوم تعمیمی شعر آیینی را پذیرفته ایم . اگر ما تاریخ شعر مکتوب فارسی را مرور کنیم; به دیر سالی شعر آیینی و گستره بی کران آن پی خواهیم برد و آن را در مقوله «مناقبی » و «ماتمی » محدود نخواهیم کرد .
با عنایت به مطالبی که عنوان شد، بایستی روزی این غبار غربت و مظلومیت از چهره شعر آیینی زدوده می شد و تعریف جامع و مانعی از شعر آیینی در زبان فارسی ارایه می گردید تا انگیزه های لازم را درشعرای جوان زمانه ما برای رویکرد جدی تر به مقوله های بسیاری که در قلمرو شعر آیینی مطرح بوده و هست، بیدار کند و من توفیق این خدمت را داشته ام که اولین گام را در این مسیر پر فراز و نشیب بردارم و تحقیقات خود را در زمینه شعر عاشورا و شعر مهدوی فقط در حد یک حرکت مشتاقانه و هدفمند در گشودن پنجره ای بر روی یک واقعیت تاریخی ارزیابی کنم; حرکتی که توانسته است تصویر سایه روشنی از پیشینه شعر آیینی را در زبان فارسی و تطور ساختاری و محتوایی و سیر تاریخی آن ارایه دهد و اگر توانسته باشم نیمرخی از این چهره مستور را به تصویر بکشم، توفیق بزرگی است که باید به شکرانه آن بکوشم .
قدری هم درباره آسیب شناسی شعر مهدوی صحبت کنید:
وقتی که ما در مقام تعریف از ذوات مقدسی همانند حضرت فاطمه زهرا و حضرت زینب (س)، فارغ از کمالات وجودی آنان به توصیف جمال صوری شان می پردازیم و این پرده نشینان حریم عفاف را همانند یک الهه زیبایی به تصویر می کشیم، هم به حریم حرمت آنان تجاوز کرده ایم و هم با این شیوه بیانی ناپسند، نظر مخاطبان شعر خود را از مقوله های معنوی و روحانی به مسایل غیر اخلاقی معطوف ساخته ایم . اگر زیبایی ظاهری ملاک تعریف و توصیف ما باشد; پس وجه تمایز و افتراق این وجودهای پاک و مطهر با کسانی است که همه حسن آنها در زیبایی ظاهرشان خلاصه می شود؟ ! و یا هنگامی که می خواهیم زیباییهای وجودی حضرت ولی عصر، ارواحنافداه، را به تصویر بکشیم; چرا آنها را در جمال صوری آن حضرت به تماشا می نشینیم و با سخن گفتن از خط و خال آن وجود نازنین، مخاطبان خود را از گلگشت در آفاق جمال معنوی باز می داریم؟ ! اگر هدف یک شاعر آیینی در توصیف جمال ظاهری این عزیزان عالم وجود خلاصه شود; پس وجه تمایز او را با یک شاعر غزلسرا و مغازله گو در کجا باید جست وجو کرد؟ کاش این توصیفهای ظاهری در قالبی عرضه شود که ترک ادب را به همراه نداشته باشد ولی متاسفانه چنین نبوده و نیست و غالبا در مقام اجرای آنها از آهنگهای مبتذلی استفاده می شود که تصنیفهای رایج زمان طاغوت را در ذهن انسان تداعی می کند، و این ستمی است که ناخواسته در حق ذوات مقدس معصومین (س)، اعمال می شود ریشه در فقر معرفتی و عدم آگاهی ما از عظمت وجودی این بزرگواران دارد . به هر حال در قلمرو شعر آیینی نقاط ممنوعه ای وجود دارد که باید از ورود در آن حیطه ها جدا پرهیز کرد و آفاق بسیار گسترده ای نیز وجود دارد که هنوز در زاویه دید ما قرار نگرفته است .
خوشبختانه در شعر مهدوی پس از انقلاب شاهد رویکرد جدی شعرای جوان آیینی به مسایل ارزشی و مقوله های معرفتی و احیای فرهنگ بالنده مهدوی هستیم که آثار مبارک خود را در آینده ای نه چندان دور نشان خواهد داد و شعر مهدوی معاصر را در مسیر دلخواه رهنمون خواهد شد . ان شاءالله
چه انگیزه ای باعث روی آوردن شما به حوزه معارف مهدوی شد؟
پرورش من در خانواده ای به معنای اخص کلمه مذهبی و روحانی بوده و ملکات اخلاقی پدر بزرگوارم و شیفتگیهای آن بزرگوار نسبت به ساحت مقدس حضرات معصومین خصوصا حضرت ولی عصر، ارواحنافداه، بزرگ ترین انگیزه من در ورود به حوزه معارف مهدوی بوده و هست . پس از درگذشت پدرم حشر و نشری که با علمای ربانی و تنی چند از مردان وارسته و راه رفته داشته ام موجبات ادامه این حرکت را فراهم آورد . شخصا نیز از کودکی علاقه زایدالوصفی نسبت به آن حضرت داشته ام و خاطرات ماندگاری از عنایت ملموس حضرت مهدی (ع) در زندگی معنوی من وجود دارد که از بازگو کردن آنها به جهاتی معذورم .
آیا در طول سالیان فعالیت خود شاهد الطاف و عنایاتی از امام عصر (ع) بوده اید؟
همانگونه که اشاره کردم زندگی معنوی خود را مدیون الطاف کریمانه آن حضرت هستم و عنایات آن بزرگوار بیشتر در سرودن اشعار آیینی رفیق راهم بوده است .
به نظر شما اشعار مهدوی چه نقشی در ایجاد و تقویت روحیه انتظار در مخاطبان دارد؟
اصولا در تبیین مقوله های اعتقادی و باورهای مذهبی می توان از هنر با دامنه تاثیر فراگیری که دارد به عنوان یک ابزار مطمئن و کارآمد بهره گرفت . شعر هم یکی از جلوه های بدیع هنری است که در تهییج عواطف دینی نقش اساسی دارد . یکی از مقوله های مهمی که از دیرباز در شعر مهدوی مطرح بوده، مساله انتظار است و یکی از زیر مجموعه های شعر مهدوی که مورد عنایت شعرای آیینی قرار داشته «شعر انتظار» است . با وجود تکثری که در انواع شعر مهدوی از نظر موضوعی وجود دارد شعر انتظار از جایگاه بایسته و شایسته ای برخوردار بوده و هست و از مهم ترین شاخه های شعر مهدوی در زبان فارسی است . شور و حالی که در شعر انتظار موج می زند روایتگر انقلاب درونی شاعران دل افروخته ای است که ظهور مهدی موعود (ع) را لحظه شماری می کنند و هر کدام از منظری به این مساله می نگرند و اشتیاق درونی خود را به تصویر می کشند . مرور اینگونه آثار شورانگیز - که از عاطفه و احساس و نیاز مایه می گیرد - تاثیر شگرفی را به همراه دارد که آدمی آن را در ژرفای وجود خود احساس می کند و او را در مسیر انتظار ثابت قدم نگه می دارد .
آیا در حال حاضر اثری در دست تالیف دارید، برنامه های آینده شما چیست؟
در محضر لاهوتیان آخرین اثری است که از بنده منتشر شده است× . در این اثر زندگی نامه، شیوه سلوکی، آرای معرفتی و خوارق عادات و کرامات یکی از شیفتگان جمال جمیل مهدوی که حدود 32 سال با آن نادره تاریخ سلوک ولایی، مصاحب و معاشر بوده ام به تصویر کشیده شده است و نشان داده ام که چگونه می توان با پای صدق و اخلاص و با ره توشه محبت و ارادت به حضرات معصومین (س)، مسیر دور و دراز کمالات معنوی را در فاصله زمانی بسیار کوتاهی طی کرد و به مقامات شامخ معنوی نایل آمد . این اثر که در 470 صفحه و در چندین بخش سامان یافته، توسط انتشارات لاهوت منتشر شده است .
حماسه عاشورا در نثر فارسی مراحل پایانی انتشار خود را سپری می کند . چند سالی است که تحقیق جامعی را در زمینه شعر آیینی در زبان فارسی شروع کرده ام و امیدوارم فارغ از مشغله هایی که دارم آن را به سامان برسانم و به پیشگاه شیفتگان ادب شیعی تقدیم کنم . تصحیح دیوان شاعر بزرگ آیینی دوره ناصری، شمس الفصحاء محیط قمی، نیز از کارهایی است که در دست دارم . درباره مفاهیم کلیدی غزلیات لسان الغیب حافظ شیرازی نیز تحقیقاتی انجام داده ام و فعلا سرگرم بازنویسی آن هستم . ترجمه ثواب الاعمال شیخ صدوق و ترجمه گونه ای از صحیفه سجادیه را نیز به دست چاپ سپرده ام .
آثار مکتوب حوزه مهدویت را چگونه ارزیابی می کنید و به نظر شما این آثار تا چه حد نیاز مخاطبان امروز جامعه ما، به ویژه نسل جوان را برآورده می سازد؟
در دو دهه اخیر حرکت بالنده و مبارکی در زمینه احیای فرهنگ مهدویت در جامعه اسلامی ما صورت گرفته که برکات بسیاری را به همراه داشته است . استمرار حرکتهایی از این دست با استظهار به عنایات حضرت ولی عصر (ع) و اهتمام فرهیختگان حوزه و دانشگاه بسیاری از نیاز شیفتگان فرهنگ مهدوی را برآورده خواهد ساخت و با تعامل و تفاهم متولیان امور فرهنگی کشور و اصحاب قلم و رویکرد جدی آنان به آفرینش آثاری گرانسنگ و ارزشمند در موضوعات مربوط به مهدویت، خلاء محسوسی را که فعلا در جامعه علمی و دانشگاه ما وجود دارد، از بین خواهد برد .
مجله موعود را چگونه می بینید و چه توصیه ای برای بهتر شدن این مجله دارید؟
مجله موعود از نشریات مفید و هدفمندی است که در راستای احیای فرهنگ مهدویت و تبیین مفاهیم کلیدی آن گامهای اساسی برداشته است و با شناخت نیازهای اساسی نسل جوان و ارایه مطالب وزین علمی توانسته است به برخی از این نیازها پاسخ مناسب دهد و با رویکرد علمی تر در معرفی فرهنگ مهدوی و مقوله های اساسی که در این رابطه مطرح بوده و هست می توان به غنای محتوایی مجله موعود افزود .
از این که وقت خود را در اختیار ما قرار دادید سپاسگزاریم .
