در بسیاری از گفتار و نوشتار علمای اخلاق و بزرگان اسلام، «صبر» به سه شاخه تقسیم شده است
1- صبر بر اطاعت.
2- صبر بر معصیت.
3- صبر بر مصیبت.
منظور از «صبر بر اطاعت»، ایستادگی در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست.
اطاعت فرمان الهی در نماز و روزه و حج و جهاد و ادای واجبات مالی، همانند خمس وزکات و هم چنین صبر و شکیبایی در برابر مشکلات اطاعت اوامر استحبابی که دامنه گسترده ای دارد.
منظور از «صبر بر معصیت»، ایستادگی در برابر شعله های سرکش شهوات وهیجان های برخاسته از هوا و هوس است که اگر چنین نباشد، طوفان شهوات و هوس هاتمام ایمان و تقوا و پاکی و صدق و صفا و. . . را از بین می برد.
و منظور از «صبر بر مصیبت»، آن است که انسان در طول زندگی، در برابر حوادث دردناکی، مانند از دست دادن عزیزان، خسارت های عظیم مالی، به خطر افتادن آبرو وحیثیت اجتماعی، گرفتاری در چنگال بیماری های صعب العلاج و افتادن در دام دوستان ناباب و شرکای خائن و حکومت ظالم و گاه همسران فاسد و. . . صبر و شکیبایی را ازدست ندهد.
بزرگان اخلاق، این تقسیم سه گانه را از روایات اسلامی گرفته اند، همانند روایتی که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله نقل شده است: «الصبر ثلاثة، صبر علی المصیبة و صبر علی الطاعة و صبر علی المعصیة فمن صبر علی المصیبة حتی یردها بحسن عزائها، کتب الله له ثلاث ماة درجة ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین السماء الی الارض و من صبر علی الطاعة کتب الله له ست ماة درجة، ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین تخوم الارض الی العرش و من صبر علی المعصیة کتب الله له تسع ماة درجة ما بین الدرجة الی الدرجة کما بین تخوم الارض الی منتهی العرش، صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت، کسی که صبربر مصیبت کند و آن را با شکیبایی و صبر جمیل تحمل نماید، خداوند سیصد درجه برایش می نویسدکه فاصله میان هر درجه همانند فاصله آسمان و زمین است و هر کس صبر بر اطاعت کند، خداوندششصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر یک با دیگری همانند فاصله انتهای زمین تا عرش خداست. و هر کس صبر بر معصیت کند، خداوند نهصد درجه برایش می نویسد که فاصله هر یک بادیگری، همانند فاصله منتهای زمین تا منتهای عرش خداست.»
(46) از تعبیرات این حدیث، استفاده می شود که صبر بر معصیت مهمتر از همه است و صبربر اطاعت در مرحله دوم و صبر مصیبت در مرحله سوم قرار دارد.
امیر مؤمنان علی علیه السلام در حدیثی دیگر، بعد از آن که ایمان را بر چهار ستون قرار داده که رکن اول آن صبر، رکن دوم آن یقین و رکن سوم آن، عقل و رکن چهارم آن جهاداست، می فرماید: «و الصبر منها علی اربع شعب، علی الشوق و الشفق و الزهد و الترقب، صبر چهار شعبه دارد، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار و سپس در شرح آن می فرمایند: کسی که اشتیاق بهشت داشته باشد، از شهوات و هوس های سرکش به کنار می رود، و آن کسی که از آتش دوزخ بترسد، از محرمات دوری می گزیند و کسی که زهد بر دنیا داشته باشد، برای انجام نیک سرعت می گیرد»
(47) با اندکی دقت روشن می شود که هدف امام علیه السلام، شرح انگیزه های صبر و استقامت است، نه شاخه های آن.
نظیر این حدیث، از پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله نیز نقل شده است.
46- بحار الانوار، ج 68، ص 77- در اصول کافی، ج 2، ص 91 نیز همین معنی نقل شده است.
47- نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 31.