اینجا می خواهم به نکته ای اشاره کنم. ما به عنوان جمهوری اسلامی ایران، توفیق برخورداری از یک نظام دینی را یافته ایم. ولی این هم واقعیتی انکارناپذیر است که ما ایرانی هستیم. فرهنگ ایران در طول قرون و اعصار ویژگی هایی را برخوردار شده است که برای سامان دادن به جنبش نرم افزاری علمی و دینی، باید به آنها توجه کنیم. در غیر این صورت، جنبش نرم افزاری علمی و دینی ما با بحران ها و لغزش ها و محدودیت های جدی مواجه می شود. ما فرهنگی داریم که به نوعی استبدادزده است. در نتیجه، مهندسی آزادی را نمی توانیم به خوبی در جامعه خودمان انجام دهیم؛ زیرا با صرف اعتقاد به آزادی نمی توانیم آزادی را در جامعه مان جاری کنیم. ما یک مشکل جدی داریم و آن مهندسی آزادی است؛ اینکه چگونه آزادی را به جریان درآوریم. این کار هم موجب شکوفایی تکاملی جامعه ما می شود و هم از طرف دیگر، انسجام ملی ما را حفظ می کند. این فقط در مقیاس جامعه نیست؛ در مقیاس سازمان ها هم هست. به بیان دیگر، ما روان شناسی اجتماعی خودمان را باید خوب بررسی کنیم. اگر به روان شناسی خودمان توجه نکنیم و بخواهیم به صرف علاقه مندی و اشتیاق به ایجاد تحرک، در جنبش نرم افزاری علمی و دینی وارد شویم، موانع جدی دیده نشده ای را مقابل خود خواهیم یافت که بر این حرکت تاثیر می گذارد و خدای ناکرده ممکن است این بار تاثیرش به حساب دین گذاشته شود و قبل از آنکه به خطا در رفتار ما برگردد به ناکارآمدی دین در اداره جامعه تعبیر شود. همچنین ما همکاری علمی را بلد نیستیم؛ ما هم فکری علمی را بلد نیستیم؛ ما جریان تقسیم کار علمی را بلد نیستیم؛ ما استفاده از دستاوردهای دیگران را بلد نیستیم. اگر حتی انسان ها تک تک از این خصوصیت برخوردار باشند، تصور غلطی است اینکه اگر این انسان ها را در کنار یکدیگر قرار دهیم، نظامی با رفتار آزادمنشانه برای توسعه اندیشه، خواهیم داشت.
ما در جامعه ای هستیم که چند صد سال است در تولید علم در خانواده بشری حضور فعال نداشته است. شاید بتوان گفت که خود را با حساسیت های تولید علم پرورش نداده ایم. امروز در دنیای غرب، وقتی یک نرم افزار علمی را ناکارآمد می بینند به راحتی مهیای تغییر و دگرگونی آن می شوند. چرا؟ چون همان طور که جامعه در حال کارکردن و زیستن است، تولید علم نیز می کند. بنابراین تولید علم و توسعه مفاهیم علمی در آن جوامع یک سرشت رفتاری است. این مطلب برای جامعه ما به سرشت رفتاری تبدیل نشده است. در نتیجه، ما با وجود برخورداری از بنیان های عمیق مکتب و این همه آموزه های اعتقادی درباب توسعه علم، وقتی می خواهیم آنها را به جریان بیاندازیم، چون رفتارمان مهیای آن نشده است، خود آن برخورداری ها، در یک ابعادی، به عنوان مانع عمل می کنند. اگر به این مانع های رفتاری توجه نکنیم و برای آنها تدبیری نیندیشیم، ممکن است حرکتی را که انجام می دهیم و با اشتیاق و اعتقاد هم انجام می دهیم، باز هم از جای دیگری لطمه بخورد.
برای اینکه بتوانیم این توافق و تفاهم را در جنبش نرم افزاری علمی و دینی بالا ببریم، نیاز به روش داریم. ضرورتا باید به عنوان پیش نیازها و مقدمات اولیه، نسبت هایی از آن موضوعی که اشاره کردیم، یعنی اخلاق، آزادی و منطق، را پذیرا باشیم. بنابراین اجازه و فرصت بدهیم برای متفاوت اندیشیدن. باید اجازه و فرصت بدهیم برای تنوع اندیشه. ما نمی توانیم توقع داشته باشیم که در دانشگاه ها و حوزه های ما، حرکت عمیق نرم افزاری (وقتی می گوییم جنبش یعنی یک حرکت همه جانبه و گسترده و عمیق که پیش می رود) ایجاد شود بدون اینکه متفاوت و متنوع اندیشیدن در جامعه را پذیرفته باشیم. باید مواضع حکومت و قدرت جامعه صادقانه، صمیمانه و صحیح باشد و حداقلی از امنیت برای آزاد اندیشیدن وجود داشته باشد. ما نمی توانیم بگوییم که به فرموده بیندیش. نمی توانیم بگوییم در چارچوبی این چنین اگر ما طالب توسعه اندیشه هستیم اینجا آن نقطه ای است که اشاره کردم و اسمش آزادمنشی است. این تنوع ها می تواند زمینه لازم را برای تفاهم فراهم کند.
تفاوت روحیه و سرشت تولید علم در ایران و جهان چیست؟
در سطح جهانی مطلب راحت تر است چون برای آنها قضیه جا افتاده است. در سطح جهانی، توسعه علم تجربه شده است و در آنجا هم وقتی به این نکته می رسند که مشکلاتی در علم وجود دارد، سعی می کنند خود علم و حوزه هایش را توسعه دهند؛ وقتی به این نتیجه می رسند که متدولوژی علم دچار مشکل است، در زمینه توسعه متدولوژی علم تلاش می کنند. اما آن گاه که دیدند این مطلب ریشه ای تر است و به فلسفه ای بازمی گردد که متدولوژی از آن برخاسته است، آن فلسفه را مشمول بازنگری قرار می دهند. چون این مطلب در آنجا تجربه شده است و چند صد سال با آن زندگی شده است، بنابراین احساس نمی کنند که یک کار ویژه ای انجام می دهند. اما در جامعه ما این حرکت سرشته نشده است.