اسلام بهای بسیاری به تولید علم داده است؛ تا جایی که بعثت پیامبر اکرم (ص) که سرآغاز تابش نور اسلام بر قلب محمدی (ص) است، با سفارش به دانش اندوزی آغاز شده است:
اقرا باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربک الاکرم، الذی علم بالقلم، علم الانسان ما لم یعلم.
خداوند متعال در اولین آیه ای که پس از بعثت، بر قلب پیامبر نازل می کند، ابتدا انسان را به تفکر در جهان فراتر از ماده و طبیعت، و اندیشه درباره خدا فرا می خواند؛ سپس او را به اندیشه درباره آفرینش خودش دستور می دهد. پس از سفارش به دانش اندوزی نیز، به ابزار نشر دانش - قلم - اشاره می کند و در حقیقت از او می خواهد فراورده های علمی خود را با ابزار قلم نشر دهد و به نسل های آینده منتقل کند؛ پس اسلام انسان را هم به تولید علم و هم نشر آن به دیگران، سفارش کرده است.
در جاهای دیگری از قرآن هم بر علم تاکید شده است. در بسیاری از آیات، به کسب علم، و به دست آوردن دانش دستور داده شده است. آیاتی که با اعلموا شروع می شوند، از این دست اند. در برخی آیات، خداوند متعال، علم را به عنوان هدف معرفی کرده است؛ برای نمونه: لتعلموا ان الله علی کل شیء قدیر. لتعلموا یعنی «تا بدانید»؛ در این جا کشف مجهولات و تولید علم، هدف قرار داده شده است.
در برخی دیگر از آیات، خدا، پیامبران بزرگ را به شاگردی دیگران، و یادگیری علم و دانش از آن ها فراخوانده است. برای نمونه، خداوند به حضرت موسی(ع) دستور می دهد، برای کشف مجهولاتی، در پی خضر برود و از او چیزهای جدیدی یاد بگیرد.
آیا ارزشی که قرآن به دانش و علم می دهد، درباره همه علوم یکسان است؟ برای مثال، در روایات ما، علم به افضل و مفضول تقسیم شده و علم فقه در دسته افضل قرار داده شده است. به نظر شما این روایات، آن ارزش گذاری ابتدایی علم را مقید نمی سازد؟
فضیلت علم را از دو جهت می توان بررسی کرد: یکی از جهت خود علم و دیگری از جهت عالم. فضیلت علم از یک جهت بستگی به این دارد که صاحب آن، چه شرایطی داشته باشد و علم را برای چه هدفی بخواهد و نیتش چه اندازه خالص باشد. طبیعی است که هر چه علم و دانش به انگیزه های الهی و خالصانه تری فراگرفته شود و شائبه ریا و دنیاطلبی در آن راه پیدا نکند، با فضیلت تر خواهد بود.
اما صرف نظر از عالم، و از جهت خود علم باید گفت، علم فقه چون موضوعش احکام و دستورات الهی و راه رسیدن به کمال و سعادت است، از علوم دیگری که غایت آنها مادی است، بافضلیت تر است.
ولی باید دانست، آن جا که قرآن، انسان را به علم آموزی تشویق می کند، مراد، مطلق علم است، نه فقط این علم افضل.
................................................................................
تذکر: در خاتمه به نقل از مقاله «
فرهنگ ، سیاست و تولید علم» به تعدادی از روایات معصومین(ع) در باب اهمیت علم، تدبر و تفقه اشاره می گردد:
1- امام علی بن ابیطالب علیه السلام فرمود: «لیس الخیران تکثر مالک و ولدک ولکن الخیران تکثر علمک و ان یعظم حلمک»
(10) (خیر و خوشایند بودن این نیست که ثروت و فرزند را زیاد کنی، بلکه مطلوب تر و خوشایندتر این است که بر علمت بیافزایی و حلمت را زیاد کنی.)
2- امام صادق علیه السلام فرمود: «لوددت ان اصحابی ضربت رؤوسهم بالسیاط حتی یتفقهو
(15) مسلما دوست دارم که با تازیانه بر سر یارانم بکوبند تا به خوبی و عمیقا بیاموزند.
3- امام علی علیه السلام می فرماید:
«تعلمواالعلم، فان تعلمه حسنه و مدارسته تسبیح، والبحث عنه جهاد، و تعلیمه لمن لا یعلمه صدقه و هوانیس فی الوحشه، و صاحب فی الوحده و سلاح علی الاعداء و زین الاخلاء یرفع اللّه به اقواما یجعلهم فی الخیر ائمه یقتدی بهم. لان العلم حیاة القلوب، و قوة الابدان من الضعف،... بالعلم یطاع اللّه و یعبد...»
(24) دانش را فراگیرند، زیرا آموختن آن حسنه و تمرین و گفتگوی علمی عبادت و تحقیق علمی جهاد و آموزش آن به کسی که نمی داند صدقه است. علم در تنهایی همراه و مونس انسان و ابزار علیه دشمنان و زینت در میان دوستان، خداوند اقوامی را با علم بالا برد که دیگران به آنان اقتدا کردند. زیرا که علم، زندگی قلبها و نیروی بدنها برای جلوگیری از ضعف است، و با علم، خداوند اطاعت و عبادت می شود.
4- همچنین امام باقر علیه السلام فرمود:
«العالم کمن معه شمعه تضیء للناس، فکل من ابصر شمعته دعاله بالخیر، کذلک العالم معه شمعة تزیل ظلمه الجهل و الحیره
(25)»
(عالم مانند کسی است که شمعی به دست دارد و راه را به مردم می نماید. پس هر که پرتو شمع او را ببیند برایش دعای خیر کند. بدین سان عالم با شمعی که در دست دارد، تاریکیهای جهل و سرگردانی را از میان می برد.)
