رسول خدا (ص) می‌فرمایند: هر امتی گوساله‌ای دارد (که آن را منحرف می‌کند) و گوساله این امت، دینار و درهم است.
معامله به معنای نقل و انتقال سرمایه و منابع بین افراد حاضر در نظام اقتصادی بر مبنای توافقات دو طرفه بوده و یکی از مهم‌ترین حوزه‌های موجود در هر کسب و کاری است. هرگاه از معامله سخن به میان آید، مفاهیمی مانند مالکیت، مال حلال و حرام، احکام اسلام برای معامله و توصیه‌های اسلام برای کاسب در امر ورود به کسب و معامله مهم خواهند بود. در این نوشتار در گام نخست نگاهی به مالکیت شده، مال حلال و حرام از نگاه اسلام بررسی می‌شود، سپس توصیه‌های اسلام به کاسب مسلمان، نوع کار، نوع شراکت بیان می‌شود.
اسلام که برای هر جزء زندگی انسان برنامه‌ریزی دقیق ارائه کرده، از کسب روزی و تامین معاش وی نیز غافل نشده و فقه اسلامی توجه ویژه‌ای به کسب اسلامی و آداب آن دارد. نکته جالب آنکه در بازارهای قدیم ایران، کسبه سنتی، دانستن شرعیات کسب از جمله مطالعه کتبی مثل المکاسب را یکی از شرایط مهم برای ورود افراد جوان‌تر به کسب و کار بر می‌شمرده‌اند.
حضرت علی(ع) در این خصوص می‌فرمایند: «یا معشر التجّار الفقه ثم المتجر...؛ ای جامعه تجار و معامله‌گر! اول یادگیری مسائل شرعی تجارت، بعد تجارت» و این جمله را سه بار تکرار کردند که نشان دهنده اهمیت آموختن فقه کسب پیش از دست زدن به کسب و کار است.
مسلمان و مال دنیا
هنگامی که سخن از کسب و کار است، بحثی به نام مالکیت مطرح می‌شود. اسلام با آنکه سود کار را ملک کاسب می‌داند و مالکیت فردی را امضا کرده است، در عین حال کار و کاسب و سود کار، همه و همه را ملک خدای متعال می‌داند؛ آن هم به صورت مالک حقیقی نه اعتباری.
اعتقاد به اینکه همه چیز از آن خداست و روزی از آن خداست باعث می‌شود نگاه فرد به کار و کسب اسلامی عوض شده و آزمندی و حب مال دنیا کم شود. با همین نگاه، اسلام، دنیا پرستی یا وابسته شدن به مال دنیا را به شدت مذمت کرده است. حضرت علی (ع) از سویی در حوزه کار و تلاش سرآمد دوران خود بوده؛ اما از سوی دیگر در بخشندگی و انفاق نیز بی‌همتا بوده و هیچ‌گاه حب مال دنیا در دل نداشته‌اند.
آیات و روایات زیادی در مذمت وابسته شدن به مال دنیا وجود دارند که از آن جمله‌اند: رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «ان الدینار و الدرهم اهلکا من کان قبلکم و هما مهلکاکم؛ دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند، نابود کرد و آن دو شما را هم به نابودی می‌کشند.»
یا می‌فرمایند: «ان لکل اُمه عِجْل و عجل هذه الاُمّه الدینار و الدرهم؛ هر امتی گوساله‌ای دارد (که آن را منحرف می‌کند) و گوساله این امت، دینار و درهم است.»
امام صادق (ع) نیز می‌فرمایند: «ابلیس ملعون می‌گوید در مورد بنی آدم، هر چه مرا خسته و ناتوان کند، یکی از این سه چیز مرا در برابر آدمیزاد ناتوان نمی‌کند؛ یکی به دست آوردن مال از راه غیرحلال و دیگری جلوگیری کردن او از پرداخت واجب مالی، و سوم، مصرف کردن آن در راه ناروا و حرام.»
مفهوم مال حلال و مال حرام
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های نگاه اقتصادی اسلام با نگاه غرب، آن است که در اسلام خوردن هر نوع مالی درست نیست و اگر کسب درآمد طبق اصول و قواعد خاصی نباشد مال به دست آمده از آن حرام بوده و مورد مذمت است. در این خصوص روایات بسیاری بر پرهیز از حرام خواری و تلاش برای کسب روزی حلال وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: پیامبر گرامی اسلام در تشویق به کسب حلال می‌فرمایند: «من اکل الحلال اربعین یوما نوَّرالله قلبه؛ کسی که 40 روز مال حلال بخورد، خداوند قلب او را نورانی می‌کند.»
ایشان در مذمت کسب حرام نیز می‌فرمایند: «من اکتسب مالا من غیرحلّة کان زاده إلی النار؛ هر کس مالی را از غیر راه حلالش به دست آورد، توشه‌اش در آتش است.»
یا می‌فرمایند: «لا یدخل الجنّه جسد غُذّی بحرام؛ پیکری که از حرام تغذیه شده باشد وارد بهشت نمی‌شود.»
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کسی که لقمه حرام بخورد تا 40 شب نمازش قبول نمی‌شود و دعایش تا 40 روز مستجاب نمی‌شود، و گوشتی که آن لقمه حرام می‌رویاند، به آتش سزاوارتر است. آری، یک لقمه هم گوشت می‌رویاند.»
توصیه‌هایی برای رزق طیب و کسب و کار مطلوب
الف. کار روزانه: از نظر قرآن روز برای کسب و کار و شب برای سکون و آرامش قرار داده شده است: «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکمُ الَّیلَ لِبَاسا وَ النَّوْمَ سُبَاتا وَ جَعَلَ النَّهَارَ نُشُورا؛ او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد و خواب را مایه استراحت و روز را وسیله حرکت و حیات.»
بنا به توصیه امام باقر علیه السلام: «إِذَا طَلَبْتُمُ الْحَوَائِجَ فَاطْلُبُوهَا بِالنَّهَارِ فَإِنَّ‌الله جَعَلَ الْحَیاءَ فِی الْعَینَینِ؛ برای برآوردن نیازهای [اقتصادی و اجتماعی] خود در روز اقدام کنید؛ چرا که خداوند حیا را در چشم‌ها قرار داده است.»
ب. کار از صبح زود: در روایات رسیده از ائمه، بیداری در بین الطلوعین بسیار توصیه شده است. امام صادق(ع) پس از ابلاغ سلام خود به همه شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام می‌فرمایند: إِنِّی وَاللهِ مَا آمُرُکمْ إِلاَّ بِمَا نَامُرُ بِهِ انْفُسَنَا فَعَلَیکمْ بِالْجِدِّ وَالاِْجْتِهَادِ وَإِذَا صَلَّیتُمُ الصُّبْحَ فَانْصَرَفْتُمْ فَبَکرُوا فِی‌طلب الرِّزْقِ وَاطْلُبُوا الْحَلاَلَ فَإِنَّ‌الله سَیرْزُقُکمْ وَیعِینُکمْ عَلَیهِ؛ به خدا سوگند من به شما امر نمی‌کنم، جز آنچه خود را نیز بدان امر می‌کنم. پس بر شما باد که جدیت و کوشش کنید و پس از نماز صبح برای‌طلب رزق خود حرکت کرده، رزق حلال به دست آورید. خداوند به شما روزی خواهد داد و شما را بر آن کمک خواهد کرد.»
ج) تخصص‌گرایی: حضرت یوسف علیه السلام، هنگامی که از پادشاه مصر می‌خواهد او را به منصب وزارت دارایی منصوب کند، دو ویژگی حفیظٌ علیم یا تعهد و تخصص را دلایل شایستگی خود برای احراز این پست معرفی می‌کند. این امر نشان‌دهنده اهمیت داشتن تخصص لازم در حیطه شغلی حرفه‌ای فرد است.
حضرت علی(ع) نیز ضمن توصیه به کار و تجارت و بی‌نیاز شدن از کمک مادی مردم، بر دو ویژگی «تعهد و تخصص» یا «حرفه‌مندی و امین بودن» تاکید می‌ورزد: «ان‌الله عَزَّوَجَلَّ یحِبُّ الْمُتَحَرِّفَ الاْءَمِینَ الْمَغْبُونُ غیرمَحْمُودٍ وَلاَمَاجُورٍ؛ خداوند حرفه مند امین را دوست دارد. فرد مغبون که در معاملات اقتصادی فریب می‌خورد] نه مورد ستایش است و نه در خور پاداش.»
د) شراکت: بنا به توصیه علی علیه السلام: «شَارِکوا الَّذِی قَدْ اقْبَلَ عَلَیهِ الرِّزْقُ فَإِنَّهُ اخْلَقُ لِلْغِنَی وَاجْدَرُ بِإِقْبَالِ الْحَظِّ عَلَیهِ؛ با کسی که روزی به او روی آورده شریک شوید که برای غنی شدن موثرتر و برای روی آوردن سود و منفعت، سزاوارتر است.»
ه) اشتغال به کارهای بزرگ: عزت و کرامت مومن موجب می‌شود که وی وقت و عمر خود را صرف امور کم اهمیت نکرده و به مسائل خرد و بی‌ارزش نپردازد. مصداق این سخن در حوزه کسب این می‌شود که کسب مطلوب کسبی است که از یک سو کرامت فرد را حفظ کند و از سوی دیگر وی را به سوی کمال و غایت مطلوب سوق دهد.
امام صادق(ع) در این خصوص می‌فرمایند: «لاَ تَکونَنَّ دَوَّارا فِی الاْءَسْوَاقِ وَلاتَلِ دَقَائِقَ الاْءَشْیاءِ بِنَفْسِک فَإِنَّهُ لاَ ینْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ ذِی الْحَسَبِ وَالدِّینِ ان یلِی شِرَاءَ دَقَائِقِ الاْءَشْیاءِ بِنَفْسِهِ مَا خَلاَ ثَلاَثَه اشْیاءَ... الْعَقَارَ وَالرَّقِیقَ وَالاْءِبِلَ؛ هرگز در بازارها پرسه مزن و [تهیه] اشیای کوچک را خودت پیگیری نکن؛ چرا که برای مسلمان دیندار و با شخصیت، شایسته نیست خودش اقدام به خرید اشیای جزئی کند؛ مگر نسبت به سه چیز:... خرید ملک (زمین و خانه)، اشیای ظریف و شتر.»