مقدمه
با وجود این که زمان مدیدی از ظهور پدیده ای به نام اینترنت نمی گذرد، جامعه شناسان، روان شناسان و کارشناسان هر یک با رهیافت خود به تحلیل پیامدهای آن پرداخته اند. آنچه تأثیر نمایان این فرآورده مدرن را بیش از پیش نمایان ساخت، جنبش های دو سال اخیر در کشورهای عربی موسوم به «بیداری اسلامی» است. درست است که مدت ها است که دانشمندان از تأثیر فضای مجازی سخن می گویند، اما این که این محیط زندگی دوم بتواند حجم عظمی از مردم را هم به خیابان ها بکشد، شاید قدری شگفت آور بود. شاید این ادعا گزاف نباشد که کسی حتی نمی توانست این تأثیر را پیش بینی کند. اما این رویداد اثبات کرد که فضای مجازی، گستره کارکردش نه تنها زندگی دوم، بلکه می تواند محیط زندگانی عینی فردی و اجتماعی ما را نیز متأثر و حتی متغیر سازد.
این نوشتار با گزارش توصیفی ـ آماری از میزان تأثیر فضای مجازی به ویژه شبکه های اجتماعی در جنبش های اخیر در جهان، موسوم به بیداری اسلامی سخن می راند و در پایان به دنبال اثبات در هم تندیدگی پیوند روابط اجتماعی در حیات عینی و زندگی مجازی، به این بایسته اصرار می ورزد که برای نشر آموزه های مکتب اهل بیت(ع) و نیز صدور انقلاب، ناگزیر از تشکیل «اتحاد سایبری جهان اسلام» هستیم.
مفهوم شبکه های اجتماعی ـ سایبری
شبکه اجتماعی ـ سایبری مجازی یا شبکه اجتماعی اینترنتی، پایگاه یا مجموعه ای از پایگاه هایی است که به کاربران امکان می دهد تا علاقه مندی ها، افکار و فعالیت های خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند؛ به عبارت دیگر، شبکه های اجتماعی پایگاه هایی هستند که با استفاده از یک موتور جستجوگر و افزودن امکاناتی مانند: چت، پیام رسانی الکترونیک، انتقال تصویر و صدا و...، امکان ارتباط بیشتر کاربران را در قالب شبکه ای از روابط فردی و گروهی فراهم می آورند. فیس بوک، توییتر، یتوب و پادکست، از جمله شبکه های اجتماعی مجازی هستند.
شبکه های اجتماعی ـ سایبری و بیداری اسلامی
در میزان تأثیر این شبکه ها در بیداری اسلامی همین بس که عده ای به پاس قدردانی، اسم این رسانه ها را بر فرزند تازه متولد شده خود بر می گزیدند؛ چنان که نمونه ای از آن را روزنامه «الاهرام» اعلام کرد.
سعید هدروس، با اشاره بر این مسأله که شبکه های اجتماعی امروز جای رسانه های سنتی را گرفته اند، بر نقش کلیدی این رسانه های مجازی به عنوان مطبوعات جوانان در انقلاب های عربی تأکید می کند.
روزنامه نگار صهیونیست آمریکایی با تکیه بر نقش مساجد در انقلاب ایران، در توصیف کارکرد شبکه های اجتماعی ـ سایبری در انقلاب های منطقه، از عنوان «مسجد مجازی» بهره می برد.
بنا بر اعلان پایگاه خبری میدل ایست آنلاین، بررسی های اخیر نشان می دهد که تعداد کاربران اینترنتی در مصر پس از انقلاب موسوم به 25 ژانویه افزایش یافته است. تا قبل از انقلاب، تعداد کاربران مصری به بیش از 21 میلیون نفر بالغ می شد که پس از سقوط رژیم دیکتاتوری مبارک، این تعداد با نزدیک به 9 درصد افزایش به بیش از 23 میلیون نفر رسیده است.
کارکرد این شبکه ها به حدی بود که این جمله بین کاربران مصری رواج پیدا کرد: انقلاب با فیس بوک آغاز شد و با توییتر شدت یافت. وائل غنیم، یکی از مدیران گوگل و مدیر صفحه ای در فیس بوک است که برای نخستین بار فراخوان برگزاری تظاهرات و تجمع علیه مبارک را در مصر مطرح کرد.
در یمن نیز یک معارض فعال به نام هاشم الصوفی برای اولین بار از طریق فیس بوک برای برپایی تظاهرات فراخوان داد و ساعاتی پیش از زمان برگزاری راهپیمایی، صدها تن از جوانان در میدان دانشگاه صنعا گرد آمده بودند.
در تونس نیز انتشار عکس های محمد بوعزیزی، جوان 26 ساله در فیس بوک که به نشانه اعتراض به حکومت ظلم و استبداد خود را به آتش کشیده بود، به موج بیداری در میان ملت ها کمک بسیاری کرد.
تأثیر شبکه های اجتماعی، منحصر به جنبش های روی داده در منطقه اسلامی موسوم به بیداری اسلامی نبوده و حتی در بیداری مردمی کشورهای غربی نیز اثربخش بوده است. شهروندان یونانی معترض به سیاست های صندوق بین المللی پول و برنامه ریاضت اقتصادی دولت، با اقدام به فراخوان در شبکه های اجتماعی، در میدان «سینتاگما» واقع در آتن گرد آمدند و حتی به سبک معترضان میدان تحریر مصر، شبهایی را در آن جا به صبح رساندند.
دیپلماسی عمومی ـ مجازی
تأثیر فضای مجازی در جهان سیاست چنان برجسته شده است که گویی برای پیروزی در انتخابات، دیگر لازم نیست دست به دامن حزبی شد؛ بلکه در قلمرو این فضا می توان داشته های خود را با دیگران به اشتراک گذاشت و همراه طلبید. از این رو است که در سال 2008م اوباما برای کسب پیروزی در انتخابات در کنار شبکه سی ان ان دست به دامن فیس بوک شد. این واقعیت را از زبان دویچه وله آلمان بشنویم: «شبکه سازی اجتماعی در فضای مجازی، اکنون در سیاست و دیپلماسی آمریکا نقش ویژه ای یافته است.»
با تحلیل تأثیر فضای مجازی در جهان عینی، به ویژه در عالم سیاست، تردیدی در لزوم بهره وری از این بستر باقی نمی گذارد. سال ها باید به انتظار می ایستاد و فرسنگ ها باید می پیمود تا پیامی در ذهن مخاطب کارگر باشد؛ ولی امروز، این امر فقط به درازای چند ثانیه انجام می گیرد. شاید اگر فضای مجازی این همه قدری زودتر در دسترس بود، آروزی پیر جماران که آن زمان از کنعانیان، قیام می طلبید، به این دیری مستجاب نمی شد! و شاید پیام انقلاب ما پیشتر و بیشتر از این مرزها را می پیمود!
بر اساس فرامین قرآنی و نیز آموزه های اهل بیت (ع)، همه جهانیان، مخاطبان پیام های ایشان هستند و هر کس فراخور توان خود باید در گسترش آن سعی بسزا نماید. امروز که بشر در همه عرصه ها از آیین حکمرانی و سیاست تا اخلاق و عرفان، و از منش اقتصادی تا روش زندگی نیازمند الگو های پاک هستند، رسالت ما سنگین تر می شود.
باید امروز بسان ابراهیم(ع) بت دیکتاتوریسم و لیبرالیسم را شکست و این فقط با جوانان و جوانمردان حاصل می شود.
یادمان باشد امروز خیلی از برنامه ها و گردهمایی ها ابتدا در جهان مجازی اتفاق می افتد و سپس در عالم عینی رخ می دهد.
از دیدگام امام عزیز(ره) انقلاب ما سه مرحله دارد: «حدوث انقلاب»، «ثبوت انقلاب» و «صدور انقلاب». در نگاه ایشان، انقلاب ما محصور به جغرافیای ایران و حتی جهان اسلام نیست؛ بلکه برای نجات همه مستضعفان جهان است. اینک که جهان تشنه معارف اسلام و انقلاب است و بستری به گستره فضای سایبر فراهم است، بایسته است که در این عرصه نیز قیام کنیم. امروز بخش عمده ای از دیپلماسی، در فضای وب گردش می کند. اهمیت راهبردی شبکه های اجتماعی در دیپلماسی عمومی چین به حدی است که یک روزنامه پیپلزدیلی چینی می نویسد: دولت باید واقعیت ها را از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی به تمام نقاط و همچنین جامعه اینترنتی بفرستد تا برداشت های اشتباه جامعه بین الملل در مورد چین از بین برود. باید به جای استفاده از رسانه های سنتی، استفاده از روش تبلیغاتی فرد به فرد از طریق اینترنت را در دستور کار قرار دهد.
دیپلماسی عمومی اینترنتی و تبلیغات فرد به فرد، از اهداف مهم کشورها به شمار می آیند؛ زیرا رسانه های سنتی عمدتاً تفاوت های فردی را در نظر نمی گیرند و یک خبر واحد را به تمام مخاطبان خود می رسانند. در مقابل، انتشار اخبار از طریق شبکه های اجتماعی اینترنتی اغلب شامل ارتباط فرد به فرد است و فرستنده و گیرنده معمولاً سرگرمی ها، علاقه مندی ها و نکات مشترک دیگری با هم دارند.
مت آرمسترانگ رابطه دیپلماسی و رسانه ها را چنین می کاود: «در این عصر اطلاعات جمعی و رسانه ها، هر یک از داوطلبان سیاسی برای ترور افکار دیگران باید دائماً و فوراً بر این دو ابزار، یعنی اطلاعات و رسانه نفوذ کنند. نادیده گرفتن سودمندی رسانه اجتماعی، معادل واگذار کردن قسمت اصلی در نبرد طولانی برای نفوذ بر افکار سراسر جهان است.»
اگر تاریخ و پیشینه دیپلماسی اینترنتی را واکاوی کنیم، به این نکته می رسیم که در سال 2000م، کلینتون، به مقامات دولت اعلام کرد تا آمریکا در دیپلماسی عمومی متعهدتر شود. او عنوان کرد: همان طور که اینترنت سریعاً وارد زندگی روزانه شده، میانگین افرادی که می توانند به اطلاعات دسترسی داشته باشند نیز تقریباً نامحدود است. از این رو، مسئولیت و تعهد بیشتر در حکومت لازم است.
سناتور جورج آلن، رئیس جمهوری خواه گروه کاری فناوری مدرن، ایده مشابهی را در کنفرانس دیپلماسی اینترنتی در سال 2001م مطرح کرد و اینترنت را برای دیپلماسی، امری ضروری دانست.
سخن پایانی
مطلب دیگر این که با وجود تأثیر شگرفی که شبکه های اجتماعی ـ سایبری مانند فیس بوک روی مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منطقه ای یا جهانی می گذارند، نباید از آسیب های این گونه شبکه ها نیز غافل بود؛ به بیان دیگر، شبکه های اجتماعی، هم فرصت ساز هستند و هم چالش برانگیز. از این رو، بایسته است این نکته را مد نظر قرار داد که ممکن است همین پایگاه ها، در اقدامی برنامه ریزی شده بخواهند نهضت های مردمی و حرکت های جهانی را به سمت و سویی دلخواه یا به مسیرهای مورد نظر سردمداران استکبار منحرف سازند و انقلاب های خودجوش مردمی را از اهداف واقعی و اصول زیربنایی شان دور سازند و یا با ارائه اخبار نادرست و معرفی فعالیت ها و تجمع های دروغین، مقاصد خویش را تأمین کنند. بنابراین، هنگام دریافت اخبار و مسائل جاری در این نوع شبکه ها باید کاملاً هوشیار بود. ضمن پذیرش تأثیر عمیق و گسترده شبکه های اجتماعی، کاربران گرامی را به هوشیاری سیاسی و فرهنگی در مواجهه با این نوع شبکه ها فرامی خوانیم.
بیشتر افراد، به خبرهای فرد به فرد اینترنتی در مقایسه با رسانه های سنتی اعتماد دارند. راز این اعتماد، چهره به چهره بودن این نوع از اطلاع رسانی است. از سوی دیگر، جایگزینی اینترنت به عنوان ابزار خبررسانی به جای روزنامه ها را شاهدیم. دسترسی آسان و به روز بودن، از مزیت های دیگر این رسانه بی بدیل در مقایسه با سایر رقبا است. از این رو، با توجه به گستره عظیم کاربران اینترنت، به خصوص شبکه های اجتماعی، جهت صدور انقلاب و نشر معارف اهل بیت (ع) بایسته است که چگونگی راه اندازی اتحادیه سایبری جهان اسلام را بررسی نمود و در این باره اقدامی عاجل صورت داد.
* دانش پژوه سطح چهار (دکتری) مؤسسه بین المللی مطالعات اسلامی، قم
