فَکمْ یا إِلَهِی مِنْ کرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَهَا وَ غُمُومِ [وَ هُمُومٍ ] قَدْ کشَفْتَهَا وَ عَثْرَةٍ قَدْ أَقَلْتَهَا وَ رَحْمَةٍ قَدْ نَشَرْتَهَا وَ حَلْقَةِ بَلَاءٍ قَدْ فَککتَهَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْک وَ لَمْ یکنْ لَهُ وَلِی مِنَ الذُّلِّ وَ کبِّرْهُ تَکبِیرا
در شرح فقرات قبل این دعای شریف بیان شد که این قسمت از دعا، برای ایجاد ارتباط بیشتر با حق تعالی، تعبیرات خاصی را به ما تعلیم می دهد که انسان در خودش احساس نزدیکی به حق تعالی نماید، و به تعبیری باب گفتگو باخدای متعال برای انسان باز می شود، لذا به خدای متعال با این تعبیر عرضه می داریم که خدایا خودت برای خواندن و سؤال کردن از خودت به ما اجازه داده ای، این اجازه توابعی هم دارد، هم اجازه در وجود انسان نقش دارد و هم توابع آن، توابع اجازه حق تعالی در خواندن او این است که آثار دعا در روح او ظهور پیدا کند، برای اینکه این رابطه با حق تعالی عمیق تر بشود، چیزهایی که در این قسمت از دعا از خداوند متعال خواسته می شود به گونه دیگری ابراز می شود که خدایا الآن تنها من نیستم که این مسئله را از تو طلب می کنم و تو این امور را محقق می کنی، بلکه این امور را نسبت به دیگران و نسبت به خودم درگذشته هم محقق کرده ای و اجابت کرده ای، که بیانگر این است که اولاً تقاضای من نسبت به کمالات تو که ابراز بشود بی جا نیست، و ثانیاً این کمالات محدودیتی ندارد، که هر دو امر باید برای انسان دعاکننده حاصل بشود، این دیدگاه را باید نسبت به حق تعالی داشته باشیم تا خواندن دعا نسبت به حق تعالی برایمان حاصل بشود، در حقیقت با این تحلیل بعضی از شرایط خواندن دعا را برای ما بیان می کند، ولی در قالب لفظ.
فَکمْ یا إِلَهِی مِنْ کرْبَةٍ قَدْ فَرَّجْتَهَا [وَ هُمُومٍ ] قَدْ کشَفْتَهَا
انسان در طول زندگانیش به گرفتاری های گوناگونی مبتلا می شود یا با دست ردی از انسان ها در روابط اجتماعی و خانوادگی و امور مختلف برخورد می کند، این امور طبیعت این عالم است و انسان نباید توقع داشته باشد که در روابط اجتماعی و دنیای اش، آنچه را که می خواهد صد در صد محقق بشود بلکه اولاً باید خواسته هایش را به صورت معقول و مشروع قرار بدهد، و ثانیاً اگر معقول و مشروع هم بود، بنا نیست که همه خواسته هایش محقق بشود انسان همواره مورد امتحان است لذا انسان قهراً به ناراحتی هایی برخورد می کند و ناراحتی های او هم ازاینجا شروع می شود که نیت هایی دارد و به ایدآل ها و امیدهایش نمی رسد اما باید بداند که برای برطرف شدن این ناراحتی ها ملجأ و پناهگاهی در عالم هست و این طور نیست که انسان این هم وغم ها را در جانش نگه دارد و آن قدر به آن ها فکر کند تا نابود بشود بلکه باید دست التجا به درگاه الهی بزند که خدای متعال راهکاری را در وجود انسان پیاده کند راهکارها هم مختلف است یک وقت تکوینا این هم وغم از بین می رود و یک وقت هست که حاجت انسان برآورده نمی شود ولی خدای متعال سکونتی به انسان می دهد که این برخوردهای روانی برای او آسان می شود، این نکته مهم است که انسان این حالات را پیدا کند که ظرفیت وجودیش گشایش پیدا کند و به گونه ای نباشد که از هر چیزی آسیب ببیند حتی نسبت به امور مشروع این چنین است
باید عقلانیت انسان در زندگی حاکم باشد
به هرحال ناراحتی باید باشد و انسان مؤمن نمی تواند ناراحت نباشد و باید به فکر برطرف کردن آن ها از راه های مناسب باشد اما این طور هم نباید باشد که این ناراحتی و در فکر راه حل بودن، او را از کارهای دیگر دور کند. چنین دیدگاهی جامعیت و ظرفیت روحی لازم دارد و ما در دعاها این ها را از خدای متعال طلب می کنیم که خدایا تو چه مشکلاتی را برطرف کردی.
البته این تحولات عالم طبیعت و فراز و نشیب های آن و غم و شادی هایش به گونه ای نعمت است لذا در روایات آمده است وقتی مصیبتی بر انسان وارد می شود خدای متعال ملائکه را می فرستد تا نسیانی در نفس این شخص ایجاد کنند تا آن مصیبت بر او آسان بشود، در مسئله موت نیز این چنین است، کسی که عزیزش را از دست می دهد، روزهای اول بی قراری می کند بعد کم کم این احساسات فروکش می کند البته روحیات مختلف است و برخی افراد خیلی لطیف هستند و کم ظرفیت، لکن فرموده اند: باید عقلانیت انسان در زندگی حاکم باشد و زمام زندگی را به احساسات و عواطف ندهیم، لذا بررسی امور و تحلیل امور یکی از جنبه هایی است که مسائل را در ما آسان می کند، این که به خدای متعال عرضه می کنیم این اولین باری نیست که تو مشکل من را حل می کنی، این نکته را برای ما بیان می کند که خدای متعال رحمتش وسیع است، و این دیدگاه ها را هم به ما می دهد تا خیال نکنیم که در این مشکلی که قرارگرفته ایم همه عالم در این مشکل خلاصه می شود بلکه آن مشکل قابل حل است.
چگونه مشکلات بر انسان آسان می شود؟!
انسان وقتی ساده اندیش و کوته بین باشد، خیال می کند که همه مشکلات همین است، و هیچ کسی مشکلی ندارد و غم و غصه عالم به دل او می نشیند، این ها جنبه های روانی دارد، برای اینکه این جهت از بین برود، خدای متعال حتی به نبی مکرمش هم چنین تسکین هایی می دهد و می فرماید: ای نبی ما، تو در مسئله رسالت با برخوردهای ناگوار مواجه شدی که این قهری است، مسئله رسالت مسئله مهمی است و دعوت به توحید از اموری است که واکنش های سرسختی در برابر آن می شود، اما تو اولین کسی نیستی که با او این برخوردها صورت می گیرد، دیگران هم بوده اند آن ها این راه کارها را به کار بستند و امورشان آسان تر شد تو هم این کارها را انجام بده «فَاصْبِرْ کما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُل » و حق متعال پیامبر اکرم را امر به صبر می کند و شاید جهتش همین است که انسان وقتی خودش را در مشکلات تنها ندید، مشکل بر او آسان می شود، که دنبال راه حل این مشکل باشد نه اینکه این مشکل را تثبیت کند و عزا بگیرد، عزا گرفتن که مشکلی را حل نمی کند.
وَ عَثْرَةٍ قَدْ أَقَلْتَهَا
لغزش ها نباید انسان را از رحمت خدا مایوس کند
در مسئله گناهان هم این چنین است «وَ عَثْرَةٍ قَدْ أَقَلْتَهَا» در مسئله گناه هم اگر انسان لغزشی نمود نباید با خود بگوید این لغزش مرا به طورکلی نابود کرد و من دیگر از چشم خدا به طورکلی افتاده ام و این دیدگاه نباید به انسان دست بدهد، این دیدگاهی است که وسوسه آن را شیطان در دل انسان می اندازد و اگر این وسوسه در دل جا گرفت آن را تقویت می کند و بعد راه های خلاف دیگر را هم جلوی پای انسان می اندازد که آب ازسرت گذشته است آن وقت دست به جنایت های مهم تر می زند، یکی از علل اینکه کسانی دست به جنایت های وسیع و مهم تری در طول زمان می زنند که از اول این گونه نبودند همین است و خدای متعال از اول خلقت فرموده که ای انسان شیطان دشمن توست، در ابتدا یک راه حل منفی جلوی پای تو می گذارد و به حسب ظاهر اول مسئله کوچکی پیشنهاد را می دهد و بعد مسائل بعدی پیش آمد، البته این دیدگاه نباید باعث بی تفاوتی در وجود ما بشود، این دیدگاه می خواهد به ما امید بدهد که مسئله قابل جبران است لذا انسان درحرکت تکاملی اش اگر به مشکلات عملی برخورد کرد باید همواره به این نکات توجه بکند که خدای متعال اقاله می کند و من درصدد رفع این گناه بربیایم و تصمیم بگیرم که دیگر به دنبال گناه نروم، این تصمیم را باید همواره تجدید کرد، نه اینکه توقع داشته باشیم که روزهای اول تصمیمی بگیریم که دیگر از بین نرود، خیر، تکامل انسان تدریجی است، تقویت انسان تدریجی است.
همان گونه که کودکی که تازه راه رفتن را یاد می گیرد در مسیر آموختن راه رفتن ضعف هایی دارد و به زمین می خورد و برمی خیزد تا راه رفتن را بیاموزد در مسیر تقویت روحی نیز ما این ضعف ها راداریم و از طرف دیگر به این ضعف ها زیاد توجه نداریم لذا گاهی برنامه ریزی هایمان اشتباه است باید برنامه ریزی کنیم و به شرایط مسائل کمالی روحی و به موانع آن توجه کنیم و متوجه باشیم که هم شرایط همیشه قابل اجرا نیست و هم موانع همواره از انسان دور نمی شود، بلکه تدریجاً کمالات اتفاق می افتند.
وَ رَحْمَةٍ قَدْ نَشَرْتَهَا
از رحمت الهی مایوس نشوید
خدایا! چه رحمت هایی است که تو منتشر کرده ای، در اوج ناامیدی ناگاه برای انسان گشایشی قرار می دهد و فرموده اند: آنجایی که یأس می آید، گشایش می آید، گاهی آدمی در حل مشکلاتش متوجه قدرت های محدود این سویی است و از حل آن مشکل مأیوس می شوید اما باید متوجه این مطلب بود که همراه قدرت محدود، قدرت نامحدود هست، همراه علم محدود، علم نامحدود هست و شما از آن موجودی که با این موجودات اوصاف کمالیه نامحدودی دارد غافل هستید، گاهی انسان به طور آگاهانه در مقام یأس از محدود ها به نامحدودها می رسد و گاهی هم به طور ناآگاهانه چشمه هایی را به انسان نشان می دهند که وقتی انسان از قدرتی مأیوس شد، دری به روی او گشوده می شود، و انسان باید از این امور پند بگیرد و در صفحه قلبش به خاطر بسپرد که چه وقایعی اتفاق افتاده و پیوندش را با آن امر نامحدود قطع نکند «وَ رَحْمَةٍ قَدْ نَشَرْتَهَا» چه رحمت هایی که تو نسبت به خودم و نسبت به دیگران منتشر کردی برخی افراد از اموری محروم می شوند اما به اموری که به حسب ظاهر بسیار مهم است می رسند، مثلاً در کودکی پدر و مادر را از دست می دهد اما مگر پدر و مادر مدیر و مربی واقعی انسان هستند؟ برخی اوقات می بینیم چنین کسانی به چه موقعیتی از معنویت و علم راه پیدا می کنند، این رحمت های الهی است.
وَ حَلْقَةِ بَلَاءٍ قَدْ فَککتَهَا
خدایا چه حلقه ها و زنجیرهای بلایی است که تو آن ها را بازکرده ای، این یک رابطه خاصی است که انسان به خدای متعال عرضه می دارد که خدایا این امور، تو را محدود نمی کند، تو را قدرت و رحمت و غفاریت و کاشف الکربیت نامحدود است، و من هم در این مقام قرارگرفته ام، با این حالت انسان تقاضای خودش و آمادگی ظرفیتش را برای دستگیری خدای متعال ابراز می کند.
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یکنْ لَهُ شَرِیک فِی الْمُلْک وَ لَمْ یکنْ لَهُ وَلِی مِنَ الذُّلِّ وَ کبِّرْهُ تَکبِیرا
در ادامه دعا، چند حمد بیان شده است و این فقرات حمد ستایش خدای متعال است به جهت کمالات ذاتی و فعلی که ظهور می دهد، مسئله حمد مسئله خیلی مهمی است و در دعاها گاهی معارف عمیقی را در قالب حمد پروردگار متعال بیان کرده اند، معارف بلندی را دعای اول صحیفه سجادیه ذکر کرده اند که مختص حمد است و خدای متعال کمالات ذاتیه اش بی نهایت است چراکه عین ذات مقدسش است و چون ما نمی توانیم مستقیماً کمالات ذاتیه حق تعالی را آن طور که هستند درک کنیم، در این قسمت از دعا با اوصاف سلبیه ذاتی شروع می کند، چراکه اوصاف خدای متعال در یک تقسیم اوصاف ذاتی و اوصاف فعلی است و هرکدام از این ها به اوصاف ایجابی ثبوتی و سلبی تقسیم می شود، ستایش مطلق برای خدایی است که همراه نگرفته است، فرزند نگرفته است، و شریکی برای او در حاکمیت نیست، که هر یک از این ها یک نحو حمد است، خدای متعال در اداره عالم و در وجودش، مصاحب و همراه که در رتبه او باشد ندارد، موجودات هیچ گاه در رتبه حق تعالی نیستند، موجود در هر درجه ای از کمال هم که باشد، مخلوق خدای متعال است، لذا نمی توان گفت در وجود مصاحب حق تعالی است و در ایجاد هم خدای متعال مصاحب ندارد، یعنی به کسی نیاز ندارد که کمکش کند، اگر انسان در مسیر زندگی نیاز به مصاحب و همراه دارد به خاطر این است که نیاز به کمک کار و همراه دارد انسان از ابتدای وجودش در یک بستر مصاحبی به وجود می آید و رشد می کند، در بستر زندگی خانوادگی یا اجتماعی، اگر خانواده و پدر و مادر را از دست بدهد اجتماع متکفل انسان است اما خداوند متعال غنی مطلق است و اگر در ایجاد و اداره عالم وسایطی را ایجاد می کند به خاطر این است که عالم نیاز به وسایط دارد نه خدای متعال، پس خدای متعال نه در هستی و نه در شئون هستی مصاحب ندارد که یکی از این مصاحب ها به طور جزئی تر و خاص تر فرزند داری است که یکی از جهات فرزند آوری این است که شخص می خواهد از تنهایی خارج بشود و مصاحبی داشته باشد، جهات دیگر هم دارد و آن اینکه فرزند برای بقاء نسل قرار داده شده است و خداوند متعال برای اینکه نسل باقی بماند و جایگزین داشته باشد فرزند را عطا می کند که هم ازنظر شخص و هم ازنظر نوع انسان بقاء داشته باشد حقیقت فرزند داری این است که چیزی از چیز دیگر جدا می شود و یک چیزی از بین می رود و یک چیزی جایگزین می شود و این مسئله در حیوانات و نباتات هم قابل مشاهده هست این هسته ای که برای نباتات است به گونه ای فرزند نبات است که خداوند متعال به عنوان نسل و جایگزین او قرار داده است که این که از بین رفت باقی بماند پس روال فرزند آوری هم برای مصاحب بودن است و هم نشان دهنده این حقیقت است که چیزی از بین می رود و چیز دیگری جایگزین آن می شود اما خدای متعال غنی مطلق است و در ایجاد موجودات هیچ گاه او زیاد نمی شود، و در انعدام موجودات او هیچ گاه از بین نمی رود و کم نمی شود، رابطه موجودات باخدای متعال را نباید مانند رابطه زاد و ولدی بگیریم که خدای متعال این مطلب را در سوره توحید می فرماید که حقیقت بسیار بالایی است که البته توضیح بیشتری می طلبد که در جای خود باید به آن پرداخت.
