خاک و آلاینده های آن

یکی از مشکلات عمده ی زیست محیطی، آلودگی خاک ها، آبهای جاری و زیرزمینی، گیاهان و محصولات کشاورزی، مواد و سموم شیمیایی است. استفاده ی بی رویه و بدون کنترل این مواد، باعث خسارات جبران ناپذیر و مسمومیت های حاد، کشنده یا مزمن خواهد شد.
از دیدگاه جهانی پس از آب و هوا، خاک، سومین جزء عمده ی محیط زیست تلقی می شود. ولی با وجود اینکه امروزه بشر به حیاتبخش بودن خاک اعتقاد دارد، با افراط در آنچه تمدن نامیده می شود، علاوه بر آب و هوا، موجبات آلودگی خاک را هم فراهم نموده است. آلودگی خاک، معمولاً نتیجه ی عادات غیر بهداشتی، فعالیت های مختلف کشاورزی و روش های غلط دفع مواد زائد جامد و مایع می باشد. خاک در اثر بی مبالاتی، به شدت به وسیله مواد شیمیایی از جمله فلزات سنگین و فرآورده های صنعت نفت آلوده شده و از این طریق وارد زنجیره ی غذایی، آبهای سطحی یا زیرزمینی گشته و وارد بدن انسان می گردد. آلاینده های بیولوژیکی و شیمیایی به طور عمده عامل آلودگی خاکی می باشند.
عوامل بیولوژیکی آلاینده ی خاک عبارتند از:
1- ارگانسیم های بیماری زای دفع شده ی انسان که به وسیله ی تماس مستقیم با خاک آلوده و یا مصرف میوه و سبزیجات روئیده در خاک آلوده، به انسان منتقل می شود.
2- ارگانیسم های بیماری زای حیوانات که در اثر تماس مستقیم افراد با خاک آلوده به مواد دفعی حیوانات، به انسان منتقل می شود.
3- ارگانیسم های بیماری زا که به طور طبیعی در خاک یافت می شوند و انسان در اثر تماس مستقیم با این قبیل خاک ها، آلوده می شود.

سموم شیمیایی و آلودگی خاک:
 

رشد سریع جمعیت، افزایش درآمد سرانه و بهبود سطح زندگی، همه، از عوامل افزاینده ی تقاضا برای مواد غذایی بیشتر و بهتر به شمار می آیند و روبرویی با چنین شرایطی، ایجاب می کند که خود را برای جوابگویی به این نیاز آماده سازیم. در نیل به این هدف، استفاده از سموم شیمیایی در سطح گسترده ای به خدمت گرفته شده است. غافل از اینکه همین سموم شیمیایی، اگر چه به ظاهر، کیفیت و میزان محصولات کشاورزی را افزایش داده است ولیکن درمدت زمانی طولانی، اثرات سوء بسیار در محیط زیست پدید خواهند آورد.
سموم شیمیایی از راه های مختلفی وارد خاک می شوند که عبارتند از:
- کاربرد مستقیم آنها در خاک.
- سمپاشی و برگشت مستقیم ذرات سموم معلق در هوا به زمین.
- سموم جذب شده در سطح ذرات معلق در هوا و نشست آنها بر زمین.
- بقایای نباتی که به خاک اضافه می شوند و سموم جذب شده به وسیله موجودات زنده ی خاک.
عوامل متعددی در پایداری سموم در خاک مؤثرند، از قبیل طبیعت شیمیایی سموم، نوع خاک، میزان مواد آلی، میزان رس خاک، اسیدیته ی خاک، یونهای معدنی، درجه ی حرارت محیط، رطوبت خاک، پوشش نباتی و شخم زدن.
سمومی که درخاک، پایدار می مانند، می توانند موجودات زنده ی خاک را به طریقه های زیر تحت تأثیر قرار دهند:
- ممکن است به طور مستقیم برای آنها مسموم کننده باشند.
- ممکن است آنها را از نظر ژنتیکی تحت تأثیر قرار دهند.
- ممکن است بر روی فعالیت، رفتار، تولید مثل و سوخت و ساز آنها تأثیر داشته باشند.
- ممکن است به وسیله موجودات زنده ی خاک، جذب و وارد اندام آنها گردند.
از آنجایی که خطرات اکولوژیک کاربرد سموم، به اثبات رسیده است از این رو تحقیقات دامنه داری در کشورهای مختلف در جهت امکان کارایی و به کارگیری روش های دیگر مثل کنترل بیولوژیک، استفاده از هورمونهای حشرات، عقیم کننده های شیمیایی، جذب و دور کننده های حشرات، در دست انجام است. و به نظر می رسد که راه حل نهایی، کاهش میزان مصرف سموم و به کارگیری توأم آنها با دیگر روشهای مبارزه درجهت به حداقل رساندن اثر آلودگی آنهاست.

ترکیبات معدنی آلوده کننده در خاک:
 

در سال های اخیر، آلودگی خاک ناشی از کاربرد معدودی از ترکیبات معدنی چون جیوه، کادمیوم، سرب، آرسنیک، مس، روی، نیکل، منگنز، و ... مورد توجه قرار گرفته است. به کارگیری تکنولوژی مدرن، از عوامل مؤثر در بروز آلودگی محیط، ناشی از کاربرد این گونه ترکیبات به شمار می آید. در اثر سوزاندن مواد نفتی و فعالیت کارخانجات ذوب فلزات، مقادیر زیادی از عناصر سمی وارد اتمسفر شده و پس از نشست بر روی نباتات، اثرات سوء خود را بر روی آنها اعمال می کنند. سرب از طریق احتراق بنزین در وسائط نقلیه ی موتوری و سوزاندن ذغال سنگ و برخی دیگر از فعالیت های انسانی، وارد اتمسفر می شود و در موقع بارندگی و ریزش برف، روی خاک نشست می کند. سوپر فسفات ها و سنگ آهک معمولاً دارای مقادیری از کادمیوم، مس، منگنز، نیکل و روی بوده و بکارگیری آنها ممکن است در خاک، آلودگی ایجاد نماید. آرسنیک نیز در مبارزه با آفات مورد استفاده بوده ولی به دلیل پایداری دراز مدت آن در محیط، سعی شده کمتر به کار رود. فلزات سنگین اغلب در ترکیب قارچ کش های آلی، علف کش ها و حشره کش ها وجود دارد و می تواند سبب آلودگی خاک شوند. کاهش آلودگی هوا، کاهش مصرف آفت کش ها، کودها، مدیریت خاک و زهکشی خاک مرطوب می تواند در کنترل آلودگی خاک مؤثر باشد.

مواد نفتی و آلودگی خاک:
 

به علت اینکه نفت ومشتقات آن به مقادیر زیاد، حمل و نقل می شوند، امکان آلودگی آب و خاک نیز زیاد است. آلودگی خاک با نفت اهمیت زیادی داشته و می تواند طعم و بوی آب مشروب را نامناسب سازد.
اگر در نقطه ای مواد نفتی بر روی خاک ریزش کرده باشد، لازم است از پخش و گسترش آن جلوگیری ننموده و اجازه دهیم تا حد امکان، سطح بیشتری را آلوده کند، زیرا در صورت نفوذ در خاک و آلوده ساختن اعماق زمین، امکان بهسازی و رفع آلودگی از خاک دشوارتر گشته و کمبود اکسیژن در اعماق خاک، فعالیت میکروارگانیسم ها را محدود می سازد.

زباله و مواد زائد در خاک:
 

امروزه در اکثر نقاط برای دفع زباله و مواد زائد به این طریق عمل می کنند که پس از تخلیه ی این مواد، روی آن را با خاک پوشانده و با ماشین آلات سنگین آن را متراکم می سازند و در نتیجه انواع فرایندهای شیمیایی و میکروبی، مواد آلی زباله ها دچار تجزیه و فساد می گردد. از نقطه نظر آلودگی محیط، نوع واکنش ها اهمیت دارد. زیرا اگر تجزیه در شرایط هوازی انجام شود، ترکیبات پایداری از قبیل CO2, H2O, NO3, SO4 و مواد آلی تشکیل می شود. درصورتی که در شرایط بی هوازی، مواد احیا شده و یا کاملاً اکسید نشده مانند اسیدهای آلی و متان تشکیل شده و انتقال می یابند. چون واکنش های بی هوازی در اغلب موارد به واکنش های هوازی در زباله، غالب هستند، آبهای زیرزمینی اطراف زباله دانی در معرض آلودگی قرار می گیرند. به ویژه اینکه معمولاً نقاط پست به این منظور انتخاب شده و فاصله ایستابی زیرزمینی از کف گودال ناچیز است. به طور کلی در اطراف محل تخلیه ی زباله، علاوه بر آلودگی خاک، معمولاً تا شعاع یک کیلومتر، آب زیرزمینی در معرض آلودگی بوده و جهت شرب قابل اطمینان نیست.
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 55..