نقش قبیله قریش در دور کردن حضرت علی علیه السلام از خلافت اسلامی

‫1.ﻣﻘﺪﻣﻪ

‫ﻗﺒﻴله ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠه ﻋﺮب در آﺳﺘﺎﻧه ﻇﻬﻮر اﺳﻼم ﺑﻮد. ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ داﺷـﺘﻨﻨﺪ ‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮان از آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮدﻧﺪ. ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺎج از زاﺋﺮان ﺧﺎﻧه ﺧﺪا و ﺑﻪوﻳﮋه اﻣﻨﻴﺖ ﺗﺠـﺎرت ﺑﺎ ﺷﺎم و ﻳﻤﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم، رﺷﺪ اﻗﺘﺼﺎدی ﻓﻮقاﻟﻌـﺎده ای ‫درﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ. آﻧـﺎن ﺑـﻪ ﺣﺮﻣـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ اﻫـﻞ ﺣـﺮم و ﺧـﺎدم ﺧﺎﻧـه ‫ﺧﺪا(ﻛﻌﺒﻪ) ﺑﻮدﻧﺪ، ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ. ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ دﺷـﻤﻦ رﺳـﻮل ﺧﺪا(ص)، در دوران رﺳﺎﻟﺖ اﻳﺸـﺎن، ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﻮد. آﻧﻬـﺎ دﻳـﻦ اﺳـﻼم را درﺑﺮاﺑـﺮ ﻣﻨـﺎﻓﻊ ‫اﻗﺘﺼﺎدی ﺧﻮد و ﺑﺮﻫﻢ زﻧﻨﺪة ﻧﻈﺎم ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﻣﻜﻪ و ﺑﺎﻋﺚ اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺮدﮔﺎن و ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧـﺎن  ‫و آزادﺷﺪﮔﺎن و ﻗﻄـﻊ ﻛﻨﻨـﺪة رﺑـﺎﺧﻮاری ﻫﺎﻳﺸـﺎن ﻣـﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﻌـﺪ از رﺣﻠـﺖ رﺳـﻮل ‫ﺧﺪا(ص)، ﺑﺎ اﻫﻞ ﺑﻴﺖ آن ﺣﻀﺮت(ع) و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻋﻠﻲ (ع) ﻋﻨﺎد زﻳـﺎدی داﺷـﺘﻨﺪ. در اﻳـﻦ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ درﺑﺎرة اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺎ ﺑﺤـﺚ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﭼـﺮا ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﺎ ﺧﻼﻓـﺖ ‫ﻋﻠﻲ(ع) ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎاﻳﻨﻜﻪ آن ﺣﻀـﺮت(ع)، ﺧـﻮد، ﻗﺮﻳﺸـﻲ ﺑـﻮد؛ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎن ‫درﻋﻤﻞ، ﻋﻠﻲ(ع) را از ﻣﻨﺼﺐ ﺧﻼﻓﺖ دور ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺎﻧﻊ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳﺸـﺎن ﺧﻠﻴﻔـﻪ ‫ﺷﻮﻧﺪ؟ در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺣﻀـﺮت اﻣﻴـﺮ(ع)، ﻗـﺮﻳﺶ ﭼـﻪ ﺗـﺄﺛﻴﺮی در ﺗﻀـﻌﻴﻒ ﻗـﺪرت ‫ﺧﻼﻓﺖ داﺷﺘﻨﺪ؟ ﭼﺮا در ﺳﺨﻨﺎن، ﺧﻄﺒﻪ ﻫـﺎ و ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎی اﻣـﺎم(ع)، ﺑﻴﺸـﺘﺮﻳﻦ ﺷـﻜﺎﻳﺖ و ‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻗﺮﻳﺶ اﺳﺖ؟

‫2.ﺷﻜﻮه از ﻗﺮﻳﺶ در ﺳﺨﻨﺎن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع)

‫اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع)، ﻋﻠﺖ اﺻﻠﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻼﻓـﺖ ﭘـﺲ از رﺣﻠـﺖ رﺳـﻮل ﺧـﺪا(ص) را ‫ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲداﻧﺴﺖ. دﻟﻴﻞِ اﺻﻠﻲِ وﺟﻮد ﻣﺸﻜﻼت، ‪ ﻣﺘﻌﺪد در دوران ﺧﻼﻓﺖ آن ﺣﻀﺮت(ع) ﻧﻴﺰ ‫اﻗﺪاﻣﺎت ﺧﺼﻤﺎﻧه ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن و زﻳﺎدهﺧﻮاﻫﻲﻫﺎی آﻧﺎن ﺑﻮدند. ﻋﻠـﻲ(ع) در ﺗﻤـﺎﻣﻲ دوران زﻧـﺪﮔﻲ ‫ﺧﻮد، از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا (ص) ﺗﺎ ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن، ﻫﻤﻮاره در ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎی ﻣﺘﻌـﺪد ازدﺳـﺖ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. آن ﺣﻀﺮت(ع) ﻫﻤﻮاره ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ‫ﻣﻦاﻧﺪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺎ رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ. ‫اﻣﺎم(ع)، در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ دﻳﮕﺮ، ﺿﻤﻦ ﻳﺎریﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﺧﺪا، ﺑﺮﺿﺪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ‫«و اﺟﻤﻌﻮا ﻋﻠﻲ ﻣﻨﺎزﻋﺘﻲ ﺣﻘﺎً ﻛﻨﺖ اوﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻏﻴﺮی... ‫و ﺑﺮای ﺳﺘﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ در ﺣﻘﻲ ﻛﻪ از آن ﻣﻦ ﺑﻮد ﻧﻪ آﻧﺎن و ﺑﺪان ﺳﺰاوارﺗﺮ ﺑﻮدم  ‫از دﻳﮕﺮان...»(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 1 5 2؛ ﻛﺮاﺟﻜﻲ،1 2 4 1: 9 6). و در ﺟﻮاب ﻧﺎﻣه ﺑﺮادرش، ﻋﻘﻴﻞ، و در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﺧﻼﻓﺘﺶ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: «‫ﻓﺪع ﻋﻨﻚ ﻗﺮﻳﺸﺎً و ﺗﺮﻛﺎﺿﻬﻢ ﻓﻲاﻟﻀﻼل و ﺗﺠﻮاﻟﻬﻢ ﻓﻲاﻟﺸﻘﺎق و ﺟﻤـﺎﺣﻬﻢ ﻓـﻲ اﻟﺘﻴـﻪ ﻓـﺎﻧﻬﻢ ﻗـﺪ ‫اﺟﻤﻌﻮا ﻋﻠﻲ ﺣﺮﺑﻲ ﻛﺎﺟﻤﺎﻋﻬﻢ ﻋﻠﻲ ﺣﺮب رﺳﻮلاﷲ...ﻗﺮﻳﺶ را ﺑﮕﺬار ﺗﺎ در ﮔﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺘﺎزﻧﺪ و در ﺟﺪاﻳﻲﺧﻮاﻫﻲ اﻳﻦ ﺳﻮ و آن ﺳـﻮ دوﻧـﺪ و ‫در ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﺮﻛﺸﻲ ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﻦ ﺑﺎ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ...(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 0 1 3 - 1 1 3).‫و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ اﻣﺎم(ع) ﺧﺮده ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﺪارد و ﻋﻠﻢ ﺟﻨﮓ ﻧﻤﻲداﻧـﺪ، ‫آن ﺣﻀﺮت (ع) ﻓﺮﻣﻮد: «...ﻗﺎﻟﺖ ﻗﺮﻳﺶ ان اﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ رﺟﻞ ﺷﺠﺎع وﻟﻜﻦ ﻻﻋﻠﻢ ﻟﻪ ﺑﺎﻟﺤﺮب. ﷲ اﺑﻮﻫﻢ و ﻫﻞ اﺣﺪ ﻣـﻨﻬﻢ ‫اﺷﺪ ﻟﻬﺎ ﻣﺮاﺳﺎ و اﻗﺪم ﻓﻴﻬﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎ ﻣﻨﻲ؟ ﻟﻘﺪ ﻧﻬﻀﺖ ﻓﻴﻬﺎ و ﻣﺎ ﺑﻠﻐﺖ اﻟﻌﺸﺮﻳﻦ، و ﻫﺎ اﻧـﺎذا ﻗـﺪ ذرﻓـﺖ ‫ﻋﻠﻲاﻟﺴﺘﻴﻦ. وﻟﻜﻦ ﻻرأی ﻟﻤﻦ ﻻﻳﻄﺎع. ﻗﺮﻳﺶ ﮔﻮﻳﺪ: ﭘﺴﺮ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ دﻟﻴﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻋﻠﻢ ﺟﻨﮓ ﻧﻤﻲداﻧﺪ. ﺧﺪا ﭘﺪراﻧﺸﺎن را ﻣـﺰد دﻫﺎد! ﻛﺪامیک از آﻧﺎن ﭘﻴﺶﺗﺮ از ﻣﻦ در ﺻﺤﻨه ﺟﻨﮓ ﺑـﻮده...اﻣـﺎ آن را ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﻧﺒﺮﻧـﺪ، ﺳﺮرﺷﺘه ﻛﺎر از دﺳﺖ او ﺑﺮون اﺳﺖ.»(ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 8 2؛ دﻳﻨـﻮری،  6 9 1: 2 1 2؛ ﺛﻘﻔـﻲ  ‫ﻛﻮﻓﻲ، 3 5 3 1: 2 / 7 7 2) ‫ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ (ع) از ﻋﺬاﺑﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪواﺳﻄه ﻧﻘﺸـﺶ در دورﻛـﺮدن اﻳﺸـﺎن از ﺧﻼﻓـﺖ ‫ﺑﺪان دﭼﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻛﺮده اﻧﺪ: «‫ﻓﻌﻨﺪ ذﻟﻚ ﺗﻮدّ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎﻟﺪﻧﻴﺎ و ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ ﻟﻮ ﻳﺮوﻧﻨﻲ ﻣﻘﺎﻣﺎً واﺣﺪاً و ﻟﻮ ﻗﺪر ﺟﺰر ﺟﺰور ﻻﻗﺒﻞ ﻣﻨﻬﻢ  ‫ﻣﺎاﻃﻠﺐاﻟﻴﻮم ﺑﻌﻀﻪ ﻓﻼﻳﻌﻄﻮﻧﻴﻪ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮﻳﺶ دوﺳﺖ دارد دﻧﻴﺎ را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در آن ﻫﺴﺖ، ﺑﺪﻫﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗـﺎه ‫ﻣﺮا ﺑﺒﻴﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﭽﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲ دﻫﻨـﺪ، ﻳﻜﺠـﺎ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﻛﻨـﺪ.(ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ، 2 7 3 1: 6 8؛ ﺛﻘﻔـﻲ ﻛـﻮﻓﻲ، 3 5 3 1: 2 / 7 7 6؛ ﻣﺠﻠﺴـﻲ، 4 0 4 1: 4 3 / 7 1 1 و 1 4 / ‫9 4 3؛ ﻃﺒﺮی، 6 2 4 1: 1 / 4 0 3)

‫ 3.ﺳﻴﺎدت ﻗﺮﻳﺶ درﻣﻴﺎن ﻋﺮب در ﻋﻬﺪ ﺟﺎﻫﻠﻲ

 ‫ﻗﺒﻴﻠه ﻗﺮﻳﺶ در آﺳﺘﺎﻧه ﻇﻬﻮر اﺳﻼم درﻣﻴﺎن اﻋﺮاب ﻧﻔﻮذی ﻓﻮق اﻟﻌـﺎده داﺷـﺖ. ﺑﻌـﺪ از اﻗـﺪام ‫ﻗﺼﻲﺑﻦﻛﻼب و ﺑﻴﺮون راﻧﺪن ﺧﺰاﻋﻲﻫﺎ از ﻣﻜﻪ(ﺑﻼذری، 7 1 4 1: 1 / 0 5) و ﺗﺴﻠﻂ اﻓﺮاد ﻗﺒﻴﻠـه ‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮ ﻣﻜﻪ، ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﻌﺪ از اﻗﺪام ﻫﺎﺷﻢﺑﻦﻋﺒﺪﻣﻨﺎف در راﻳﺞﻛﺮدن ﺳﻔﺮﻫﺎی ﺗﺠﺎری ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ‫ﺑﻪ ﺷﺎم و ﻳﻤﻦ(ﻫﻤﺎن: 9 5)، ﻣﺮدم ﻣﻜﻪ ﺛﺮوت و ﻣﻜﻨﺖ زﻳﺎدی ﺑﻪدﺳـﺖ آوردﻧـﺪ و ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ ‫ﺳﻴﺎدت ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻋﺮب ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻛﺮدﻧـﺪ. آﻧـﺎن اﻫـﻞ ﺣـﺮم ﺑﻮدﻧـﺪ و از زاﺋـﺮان ﺑـﺎج ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮﻣﺖ اﻫﻞ ﺣﺮم ﺑﻮدن، ﻛﺎروانﻫﺎی آﻧﺎن از دﺳﺘﺒﺮد دزدان ﻋﺮب در اﻣﺎن ﺑـﻮد.  ‫ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺳﻮرة ﻗﺮﻳﺶ(آﻳﻪﻫﺎی 3 - 4) ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪواﺳﻄه ﺧﺎﻧه ﺧﺪا از اﻣﻨﻴـﺖ و  ‫آراﻣﺶ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و ﺷﻜﻢ ﻫﺎﻳﺸﺎن ﺳﻴﺮ اﺳﺖ». ﻃﺒﻴﻌﺘﺎً ﻗـﺮﻳﺶ ﺑﻴﺸـﺘﺮ از ﻗﺒﺎﻳـﻞ دﻳﮕـﺮ زن و ‫ﻓﺮزﻧﺪ و ﺳﻼح و ﺗﺸﻜﻴﻼت داﺷﺘﻨﺪ. ﻏﺮور ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕﺮان ﺑﻮد و اﺷﺮاﻓﺸﺎن ﻓﺎﺻـﻠﻪ ‫ﻋﻤﻴﻖ ﺗﺮی از ﻋﻮام داﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ، ﻣﺮدم ﻗﺮﻳﺶ ﻛﻪ ﺳﻮد ﺳﺮﺷـﺎری از ﺗﺠـﺎرت ﻛﺴـﺐ ‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ، ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﺳﻌﻲ داﺷﺘﻨﺪ از ﺟﻨﮓ اﺣﺘﺮاز ﻛﻨﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ اﻳﺠـﺎد اﻣﻨﻴـﺖ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮای ﻛﺎروان ﻫﺎی ﺗﺠﺎری ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ. ﻫﺎﺷﻢ ـــ ﺟـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﮔﺮاﻣـﻲ اﺳـﻼم(ص) ـــ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮای اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺎروانﻫﺎی ﻗﺮﻳﺶ در ﺳﺮﺣﺪات ﺷﺎم، از اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﺷـﺎم ﻧﺎﻣـﻪای ﺑﮕﻴـﺮد(اﺑﻦ واﺿﺢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، ﺑﻲ ﺗﺎ: 1 / 2 4 2 - 3 4 2). ﻗُﺼَﻲ و ﻫﺎﺷﻢ از ﺷﺨﺼـﻴﺖﻫـﺎی ﻣـﻮرد اﺣﺘـﺮام ‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن از اﻳﻦ دو ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ.

‫4. ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻗﺮﻳﺶ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص)

‫4. 1 ﻣﺒﺎرزة ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ رﺳول ﷲ(ص)

‫در اﺑﺘﺪای ﺑﻌﺜﺖ ﻛﻪ دﻋﻮت رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﻓﺮدی ﺑﻮد، ﻗﺮﻳﺶ از دﻳﻦ اﺳﻼم اﺣﺴﺎس ﺧﻄـﺮ ‫ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺧﻨﺪه و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ:«‫اﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ ﻟﻴﻜﻠﻢ ﻣﻦاﻟﺴﻤﺎء.»(ﻫﻤﺎن: 2 / 4 2) ‫ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄﻠﺐ از آﺳﻤﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ.‫اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻛﺮدﻧﺪ دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ اﺳﻼم(ص) ﺑﺮای ﻣﻨـﺎﻓﻊ اﻗﺘﺼـﺎدی آﻧـﺎن ﺿﺮر و زﻳﺎن دارد و ﺑﺮدﮔﺎن و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن را از آﻧﺎن ﻣﻲﮔﻴﺮد و درﺗﻀﺎد ﺑﺎ رﺑﺎﺧﻮاریﻫﺎی آﻧـﺎن ‫اﺳﺖ، ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻣﺒﺎرزه ﻛﺮدﻧﺪ و ﺳﺮﺳﺨﺘﻲ ﺑﺴـﻴﺎر ‫ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ. ﻗﺮﻳﺶ، اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﻣﺬاﻛﺮه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ و ﺗﻬﻤﺖ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص)، ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻊ ‫از ﮔﺴﺘﺮش دﻳﻦ اﺳﻼم ﺷﻮﻧﺪ. اﻫﻞ ﻣﻜﻪ زﻣﺎﻧﻲ از ﺣﻀﺮت رﺳﻮل(ص) ﻣﻌﺠﺰهـ ﻣﻲﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) درﺑﺎره آﻣﺪن ﻣﻬﺘـﺮان ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ(ص) و درﺧﻮاﺳـﺖ ﻣﻌﺠـﺰه از آن ‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «‫و ﻟﻘﺪ ﻛﻨﺖ ﻣﻌﻪ (ﺻﻠﻲاﷲ ﻋﻠﻴﻪ و آﻟﻪ) ﻟﻤﺎ اﺗﺎها اﻟﻤﻼً ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ ﻓﻘﺎﻟﻮا ﻟﻪ: ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ! اﻧﻚ ﻗﺪ ادﻋﻴـﺖ ‫ﻋﻈﻴﻤﺎً... ﺗﺪﻋﻮﻟﻨﺎ ﻫﺬه اﻟﺸﺠﺮه ﺣﺘﻲ ﺗﻨﻘﻠﻊ ﺑﻌﺮوﻗﻬﺎ ﻓﻘﺎل اﻟﻘﻮم ﻛﻠّﻬﻢ: ﻻﻧﻘﻠﻌﺖ ﺑﻌﺮوﻗﻬﺎ و ﺟﺎءت وﻟﻬﺎ...ﺑﻞ ﺳﺎﺣﺮ ﻛﺬاب، ﻋﺠﻴﺐاﻟﺴﺤﺮ و ﻣﻦ ﺑﺎ او ﺑﻮدم ﻛﻪ ﻣﻬﺘﺮان ﻗﺮﻳﺶ ﻧﺰد وی آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ: ای ﻣﺤﻤﺪ! ﺗﻮ دﻋـﻮی ﻛـﺎری ﺑﺰرگ ﻣﻲ ﻛﻨﻲ...اﻳﻦ درﺧﺖ را ﺑﺮای ﻣﺎ ﺑﺨﻮان ﺗﺎ ﺑﺎ رگ و رﻳﺸـﻪ ﺑﺮآﻳـﺪ و ﭘـﻴﺶ روی ﺗـﻮ ‫درآﻳﺪ... درﺧﺖ ﮔﺴـﻴﺨﺖ و از ﺟـﺎی ﺑﺮآﻣـﺪ...و ﻣـﺮدم ﻫﻤـﻪ ﮔﻔﺘﻨـﺪ: او ﺳـﺎﺣﺮی اﺳـﺖ ‫دروﻏﮕـﻮ، ﺷـﮕﻔﺖﺟـﺎدوﮔﺮ...»(ﻧﻬـﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ، 2 7 3 1: 3 2 2 - 4 2 2؛ ﻣـﺎوردی، 9 0 4 1: 4 4 1؛  ‫ﻣﺠﻠﺴﻲ، 4 0 4 1: 4 1 / 7 7 4 و 7 1 / 9 8 3) ‫ﻗﺮﻳﺶ زﻣﺎﻧﻲ دﻳﻦ اﺳﻼم را ﺳﺎﺣﺮی ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ. ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠه ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺿـﻌﻴﻒ و ‫ﻣﺤﺎﺻﺮة اﻗﺘﺼﺎدی ﻫﺎﺷﻤﻴﺎن روی آوردﻧﺪ. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) درﺑﺎرة ﻣﺸـﻜﻼﺗﻲ ﻛـﻪ ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﺮای ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ اﻳﺠﺎد ﻛﺮدﻧﺪ، ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «‫فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِینَا وَ اِجْتِیاحَ أَصْلِنَا وَ هَمُّوا بِنَا اَلْهُمُومَ وَ فَعَلُوا بِنَا اَلْأَفَاعِیلَ وَ مَنَعُونَا اَلْعَذْبَ وَ أَحْلَسُونَا اَلْخَوْفَ وَ اِضْطَرُّونَا إِلَی جَبَلٍ وَعْرٍ وَ أَوْقَدُوا لَنَا نَارَ اَلْحَرْبِ...ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻣﺎ[ﻗﺮﻳﺶ] ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﻣﺎن را ﺑﻜﺸﻨﺪ و رﻳﺸـه ﻣـﺎ را ﺑﻜﻨﻨـﺪ و درﺑـﺎرة ﻣـﺎ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻛﺎرﻫﺎ راﻧﺪﻧﺪ،از زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻮاراﻣﺎن ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ و در ﺑﻴﻢ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ‫ﻧﺎﭼﺎرﻣﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻛﻮﻫﻲ دﺷﻮار ﮔﺬار ﺑﺮﺷﻮﻳﻢ و آﺗﺶ ﺟﻨـﮓ را ﺑـﺮای ﻣـﺎ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨـﺪ...(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 6 7 2؛ ﻣﺠﻠﺴﻲ، 4 0 4 1: 3 3 / 1 1 1) ‫ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮای ﺧﺎﻣﻮشﻛﺮدن دﻳﻦ ﺧﺪا، از ﻳﻬﻮد ﻳﺜﺮب ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ.

‫4. 2 اﺳﻼم آوردن ﻗﺮﻳﺶ

‫ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از ﻗﺮﻳﺶ در ﺳﺎلﻫﺎی ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻌﺜﺖ اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎری از آﻧﺎن ﺗﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﻜـﻪ ‫و ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖوﻳﻜﻢ رﺳﺎﻟﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﺑﺮ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ ﺧﻮﻳﺶ اﺻﺮار ورزﻳﺪﻧﺪ. اﻓـﺮادی ‫از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺜﻞ ﻋﺘﺒﻪﺑﻦرﺑﻴﻌﻪ، اﻣﻴﻪﺑﻦﺧﻠﻒ، اﺑﻮﺟﻬـﻞﺑـﻦﻫﺸـﺎم، ﻃﻠﺤـﻪﺑـﻦاﺑـﻲﻃﻠﺤـﻪ، ﺳﻌﻴﺪﺑﻦﻋﺎص، ﻋﻘﺒة ﺑﻦ اﺑﻲ ﻣﻌﻴﻂ و ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود دراﻳﻦ راه ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻨﺪ. ﻗﺮﻳﺶ ﭘﺲ از ﻓـﺘﺢ ﻣﻜﻪ در ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﻫﺠﺮی، ﺑﻪﺟﻬﺖ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) و ﻧﻴﺰ ﺑـﻪﺟﻬـﺖ اﻳﻨﻜـﻪ ‫در ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﻳﺶ را در اﺳﻼمآوردن ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ، ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ؛ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ‫ﻧﻔﻮذ و ﺳﻴﺎدت ﻗﺮﻳﺶ درﺑﻴﻦ اﻋﺮاب، اﺳﻼمآوردن آﻧﺎن ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺴﺘﺮش اﻳﻦ دﻳـﻦ در ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ ‫ﺟﺰﻳﺮةاﻟﻌﺮب و درﺑﻴﻦ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﻋﺮب ﺷﺪ: «و راﻳﺖاﻟﻨّـﺎس ﻳـﺪﺧﻠﻮن ﻓـﻲ دﻳـﻦِاﷲِ اﻓﻮاﺟـﺎ»(ﻧﺼﺮ: 2). رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﺑﺮای ﻧﺮمﻛﺮدن دل ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺎلﻫـﺎ ﺑـﺎ اﺳـﻼم ﺟﻨﮕﻴـﺪه  ‫ﺑﻮدﻧﺪ(ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻗﻠﻮﺑﻬﻢ)، ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺣﻨﻴﻦ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻜﻪ را ﻣﺮﻛﺰ ﺣﻜﻮﻣﺖ  ‫ﺧﻮد ﻗﺮار ﻧﺪادﻧﺪ.

‫5.ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص)

‫ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل ﺧﺪا(ص)، ﺗﻌﺪادی از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎلﻫﺎی ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻌﺜﺖ اﺳـﻼم ‫را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ(ﻣﻬﺎﺟﺮﻳﻦ) و ﺑﺮﺧﻲ از اﻧﺼﺎر در ﺳﻘﻴﻔﻪ درﺑﺎرة ﻣﻨﺼﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) ‫ﺑﺤﺚ و اﺣﺘﺠﺎج ﻛﺮدﻧﺪ. ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن(اﺑﻮﺑﻜﺮ،ﻋﻤﺮ و اﺑﻮﻋﺒﻴﺪه) ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻛـﻪ ﻗﺮﻳﺸـﻲ و از ‫ﻗﺒﻴﻠه رﺳﻮلاﻧﺪ، ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﻖﺗـﺮ ﺑـﻪ ﺧﻼﻓـﺖداﻧﺴـﺘﻨﺪ.اﻣـﺎم(ع) در ﻳﻜـﻲ از ﺧﻄﺒـﻪﻫـﺎی ‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ درﺑﺎرة اﺳﺘﺪﻻل ﻗﺮﻳﺶ در ﺳﻘﻴﻔﻪ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: اﺣﺘﺠﻮا ﺑﺎﻟﺸﺠﺮة و اﺿﺎﻋﻮا اﻟﺜﻤﺮة. ‫ﻗﺮﻳﺶ ﺣﺠﺖ آوردﻧﺪ ﻛﻪ درﺧـﺖ اﻧـﺪ و ﺧﻼﻓـﺖ را ﺑﺮدﻧـﺪ و ﺧﺎﻧـﺪان رﺳـﻮل را ﻛـﻪ ‫ﻣﻴﻮه اﻧﺪ، ﺗﺒﺎه ﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻴﻤﺎر آن را ﻧﺨﻮردﻧﺪ.(ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 2 5؛ اﺑـﻦ اﻟﺠـﻮزی، 6 0 4 1: ‫6 8؛ ﻃﺒﺮی، 6 2 4 1: 1 / 8 6 2) ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻣﺘﻨﻔﺬ از ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﻬﻢ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺜﻞ ﺑﻨﻲاﻣﻴﻪ و ﺑﻨﻲﻣﺨـﺰوم و...در ﺳـﻘﻴﻔﻪ ﺣﻀـﻮر ‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ادﻋﺎﻳﻲ درﺑﺎرة ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. آﻧﺎن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﻳﺶ را در ‫ﻗﻴﺎمﻧﻜﺮدن و ﻫﻤﺮاهﻧﺸﺪن ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺪﻳﻦ و اﺣﻴﺎﻧﺎً ﻫﻤﻜﺎری ﺑﺎ خلیفه ﻗﺮﻳﺸﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ.  ‫ﺳﻬﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺒﺪود ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﻗﺮﻳﺶ را از ارﺗﺪاد ﺑﺎزداﺷـﺖ(ﺑﻐـﺪادی، 5 0 4 1: 7 1 2). ﺑـﺎ ‫وﺟﻮد اﻳﻦ، ﻛﺴﺎﻧﻲ از آﻧﺎن ﻣﺜﻞ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن، درﺟﺮﻳﺎن رﻗﺎﺑﺖ رﻗﻴﺒﺎن، ﺑﺎ ﻫﻮﺷﻴﺎری و زﻳﺮﻛﻲ ﺗﻤﺎم ‫ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺘﻴﺎز از ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻗﺪرت ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻪ، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﻋﺮب از آﻧـﺎن، زﻣﻴﻨـﻪ ‫ﺑﺮای اﻣﺘﻴﺎزﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﻮد. ﻣﻬﺎﺟﺮان، در ﺳﻘﻴﻔﻪ، ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎی ﻣﺘﻌﺪد درﺑﺮاﺑـﺮ اﻧﺼـﺎر،‫ﺧﻼﻓﺖ را ﺑﻪدﺳﺖ آوردﻧﺪ. از جمله اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ «و ﻟـﻦ ﺗﻌـﺮف ﻫـﺬا اﻻﻣﺮ إﻻّ ‫ﻟﻬﺬا اﻟﺤﻲ ﻣﻦ ﻗﺮﻳﺶ»(ﻋﺮب ﺑﻪ زﻳﺮ ﺑﺎر ﻏﻴﺮﻗﺮﻳﺶ ﻧﻤﻲ رود)(اﺑـﻦ ﻫﺸـﺎم ﺣﻤﻴـﺮی، ﺑـﻲ ﺗـﺎ: 2 / ‫9 5 6) و ﻻزم اﺳﺖ ﺧﻠﻴﻔه ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ اﻧﺼﺎر ﻣـﺪﻧﻲ. ﺳﺮﺷﻨﺎﺳـﺎن ‫‫ﻗﺮﻳﺶ ــ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎنﺑﻦﺣﺮب، ﻋﻤﺮوﺑﻦﻋﺎص، ﺧﺎﻟﺪﺑﻦوﻟﻴﺪ، ﺳـﻌﻴﺪﺑﻦﻋـﺎص،...از ‫اﻧﺘﺨﺎب ﻳﻚ ﻗﺮﺷﻲ راﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ، وﻟﻲ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻛﻪ ﻧﺨﺒه ﻗﺮﻳﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷـﺪ، ﺑـﻪ ﻓﻜـﺮ ‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺘﻴﺎز و ﺑﻪدﺳﺖآوردن ﺟﺎی ﭘﺎﻳﻲ در دوﻟﺖ روﺑﻪ رﺷﺪ اﺳﻼم ﺑﻮد. او ﭘﺲ از اﻃـﻼع از ‫اﻧﺘﺨﺎب اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻦ اﺑﻲﻗﺤﺎﻓﻪ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ، ﺑﻪ ﻧﺰد ﻋﻠﻲ (ع) آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ: «أ‫رﺿﻴﺘُﻢ ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ان ﻳﻠﻲ ﻫﺬا اﻻﻣﺮ ﻋﻠﻴﻜﻢ ﻏﻴﺮﻛﻢ؟ و ﻗﺎل ﻟﻌﻠﻲ ﺑﻦ اﺑـﻲ ﻃﺎﻟـﺐ اُﻣـﺪُد ﻳـﺪَک أُﺑﺎﻳﻌﻚ.»(اﺑﻦواﺿﺢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، ﺑﻲﺗﺎ: 2 / 6 2 1) ‫ای ﻓﺮزﻧﺪان ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف! آﻳﺎ راﺿﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺲ دﻳﮕﺮی(اﺑﻮﺑﻜﺮ) ﺑﺮ ﺷﻤﺎ زﻣﺎﻣﺪاری ﻛﻨﺪ؟ ‫و ﺑﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦاﺑﻲﻃﺎﻟﺐ ﮔﻔﺖ: دﺳﺖ ﺧﻮد را ﭘﻴﺶ آور ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﻴﻌﺖ ﻛﻨﻢ.  ‫و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺖ: ‫أَﻏﻠﺒﻜﻢ ﻋﻠﻲ ﻫﺬا اﻻﻣﺮ أﻗﻞّ ﺑﻴﺖ ﻓﻲ ﻗﺮﻳﺶ.(اﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﺒﺮ، 2 1 4 1: 4 / 9 7 6 1) ‫آﻳﺎ در اﻳﻦ اﻣﺮ(ﺧﻼﻓﺖ)، ﻛﻢ اﻫﻤﻴﺖﺗﺮﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔه(ﺗﻴﻢِ) ﻗﺮﻳﺶ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺎ (ﺑﻨـﻲﻋﺒـﺪﻣﻨﺎف) ‫ﭼﻴﺮه ﺷﺪه اﻧﺪ؟ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻋﻠﻲ(ع)، در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا(ص)، ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ‫ﺟﻨﮕﻴﺪه ﺑﻮد، ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻮد ﻛﻪ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن دﻟﺴﻮز ﻋﻠﻲ(ع) ﻳﺎ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﻧﺒﻮد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ، ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﻣﺮﺣﻠه ﺑﻌـﺪ، ﻣﻌﻠـﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ وی از اﻧﺘﺨـﺎب ﺷﺨﺼـﻲ از ‫ﻃﻮاﻳﻒ ﮔﻤﻨﺎم ﻗﺮﻳﺶ ﻫﻢ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺒﻮد. اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﺑـﺎ زﻳﺮﻛـﻲ درﭘـﻲ اﻣﺘﻴـﺎزﮔﻴﺮی از ﺟﺎﻧﺸـﻴﻦ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد. او ﺑﻪ ﻋﻠﻲ(ع) ﮔﻔﺖ: «ﭼﺮا اﻳـﻦ ﻛـﺎر در ﻛﻮﭼـﻚ ﺗـﺮﻳﻦ ‫ﻃﺎﻳﻔه ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﻪ ﺧﺪا اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻲ، ﻣﺪﻳﻨﻪ را ﺑﺮﺿﺪ وی [اﺑﻮﺑﻜﺮ] از ﺳـﻮاره و ﭘﻴـﺎده ﭘـﺮ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ»(ﻃﺒﺮی، 7 8 3 1: 3 / 9 0 2). اﻣﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﻛﻪ راﺿﻲ ﻧﺒﻮد ﺑﻪ ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺘـﻲ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺷـﻮد و از  ‫ﻧﻴﺖ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺑﻮد، ﺑﻪ وی ﻓﺮﻣﻮد: «ای اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن! ﺗـﻮ ﻫـﻴﭻ ﮔـﺎه ﺧﻴﺮﺧـﻮاه اﺳـﻼم و ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﻮده ای» و درﺧﻮاﺳﺖ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن را رد ﻛـﺮد. ﻗـﺪرت اﺑـﻮﺑﻜﺮ ﺑـﺪون ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ و ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ از ﺧﻼﻓﺖ او ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻤﻲﺷﺪ و اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ﻛﻪ از ﻋﻠـﻲ(ع) ﻧﺎاﻣﻴـﺪ ﺷـﺪه ‫ﺑﻮد، ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺑﺮای ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﻨﺎﺻﺒﻲ دﺳﺖ وﭘﺎ ﻛﻨـﺪ و درﻋـﻮض از آﻧـﺎن ‫ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ. ﻳﺰﻳﺪ و ﻣﻌﺎوﻳﻪ ــ ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن ــ در آﻏﺎز ﻓﺘﻮح ﺑﻪ ﻣﻨﺼﺐ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ‫و ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﺷﺎﻣﺎت ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ آن ﻧﺎﺣﻴﻪ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ. درواﻗﻊ زﻳﺎده ﺧﻮاﻫﻲﻫﺎی ﻗﺮﻳﺶ ﻛﻪ ‫در ﺳﻴﺎدت اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم رﻳﺸﻪ داﺷﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ ﻋﻠﻲ(ع) و اﻋﺘﻘـﺎد اﻳﺸـﺎن ﺑـﻪ ‫ارزش ﻫﺎی اﺻﻴﻞ دﻳﻨﻲ و ﻧﻘﺶ اﻳﺸﺎن در ﻛﺸﺘﻪ ﺷـﺪن ﺑﺰرﮔـﺎﻧﻲ از ﻗـﺮﻳﺶ در ﺑـﺪر و اﺣـﺪ و ‫ ‫ ﺧﻨﺪق ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﺪ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم(ع) ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﺸﻮﻧﺪ و در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎ رﻗﺒﺎی وی ﭘﻴﺸﺘﺎز ‫ﺷﻮﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ دوران ﺧﻠﻔﺎ و ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻲ(ع) ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ.

‫6.اﺗﺤﺎد ﺗﺎﻛﺘﻴﻜﻲ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺮﺿﺪ ﻋﻠﻲ(ع) در دوران ﺧﻠﻔﺎی ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) در دوران ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ(ص) و ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﺪن ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎﻧﻲ از ﻗـﺮﻳﺶ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ آن ﺣﻀﺮت(ع)، ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن دل ﺧﻮﺷﻲ از آن ﺣﻀﺮت(ع) ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در ‫ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺣﺴﻦ(ع) اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ. او ﺑـﻪ ﺣﺴـﻦ ﺑـﻦ ﻋﻠـﻲ(ع) ﮔﻔـﺖ:«ﭘﺪرت ﻗﺮﻳﺶ را از ﺳﺮ ﺗﺎ ﺑﻦ ﮔﻮﺷﻤﺎل داده و آزرده اﺳﺖ؛ از اﻳـﻦ رو، آﻧـﺎن وی را دﺷـﻤﻦ ‫ﻣﻲ دارﻧﺪ»(اﺑﻦﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻨﻘﺮی، 4 0 4 1: 7 9 2 ). از ﺳﻮی دﻳﮕﺮ، ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﭘﺮﺗﻮﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻧﺘﻈﺎراﺗﻲ ‫ﻓﺮاﺗﺮ از دﻳﮕﺮان داﺷﺘﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد. ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺳﺎﺑﻘه ‫ﻗﺮﻳﺸﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﻲﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮﺳﺪ، از آن ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺑﻴﺮون ﻧﺨﻮاﻫﺪ ‫رﻓﺖ و در آن ﺻﻮرت آﻧﺎن ﺑﺮای دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻴﺪی ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ﻋﻤـﺮ ﺑـﺮای دورﻛـﺮدن ‫ﻋﻠﻲ(ع) از ﺧﻼﻓﺖ، ﺣﺪﻳﺜﻲ از رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) ﻧﻘﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎب ﻣﻴﻞ ﻋﻤﺪة ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎن ﺑـﻮد:«ﻧﺒﻮت و ﺧﻼﻓﺖ در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد»(ﻃﺒﺮﺳﻲ، 3 0 4 1: 1 / 4 8). اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻠﻴﻔه ‫دوم، ﺑﺎب ﻣﻴﻞ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ اﻋﻢ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺘﺢ ﻣﻜﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎن ‫ﺷﺪﻧﺪ، ﺑﻮد. ﺧﻠﻴﻔه دوم ﺧﻮد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺖ؛ زﻳﺮا زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺑﻮﻟﺆﻟﺆ او را زﺧﻤـﻲ ‫ﻛﺮد، ﻋﻠﻲ(ع) را ﻫﻢ ﺟﺰو اﻋﻀﺎی ﺷﻮرای ﺷﺶﻧﻔﺮة ﺧﻼﻓﺖ ﻗﺮار داد. ﺑﻨﺎ ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ ﺑﺮﺧـﻲ از ‫اﺧﺒﺎر، در راﺳﺘﺎی ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻗﺮﻳﺶ، ﻃﺮح ﻗﺘﻞ ﻋﻠﻲ(ع) ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪ و ﻗﺮار ﺑﻮد ﺧﺎﻟﺪﺑﻦوﻟﻴـﺪ ‫اﻳﻦ ﻃﺮح را ﻋﻤﻠﻲ ﺳﺎزد و اﻣﺎم(ع) را ﻏﺎﻓﻠﮕﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻜﺸﺪ ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ وی را از اﻳﻦ ﻛـﺎر ﺑﺮﺣـﺬر ‫داﺷﺖ(اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ، 1 4 3 1: 3 1 / 1 0 3؛ﻃﺒﺮﺳﻲ، 3 0 4 1: 1 / 9 8 و 4 9؛ ﻣﺤﺪث ﻋﺎﻣﻠﻲ، 2 2 4 1:  ‫3 / 7 8 3). ﻋﻤﺮ در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد، در ﺗﻮﺟﻴﻪ دورﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻋﻠﻲ(ع) از ﺧﻼﻓﺖ، ﺑﻴﺸـﺘﺮ ‫روی اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ. وی در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ ﺑـﻪ  ‫اﺑﻦﻋﺒﺎس ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: «ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪای اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ! ﻗﺮﻳﺶ ﻫﺮﮔﺰ ﮔﺮد ﻋﻠﻲ ﺟﻤـﻊ ﻧﻤـﻲﺷـﺪﻧﺪ و ‫اﮔــﺮ ﻋﻠــﻲ ﺧﻠﻴﻔــﻪ ﻣــﻲﺷــﺪ، ﻋــﺮب از ﻫــﺮ ﺳــﻮ ﺑــﺮ او ﻫﺠــﻮم ﻣــﻲآورد و ﭘﻴﻤــﺎن ‫ﻣﻲ ﮔﺴﺴﺖ»(اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ، 1 4 3 1: 2 1 / 0 2). اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) درﺑﺎره ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮﻳﺶ در ﻣﻴـﺎن ﺳـﺎﻳﺮ ‫ﻋﺮب و درﻧﺘﻴﺠﻪ دورﻛﺮدن ﺧﻮد از ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻗﺮﻳﺶ ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻧﺪ و ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ، و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﻨﻲ ﻫﺎﺷﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺧﻼﻓﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ، ﺧﻼﻓﺖ ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﻴﺎﻧﺸـﺎن ﺑﻴـﺮون ‫ﻧﺮود و اﮔﺮ دﻳﮕﺮ ﻛﺴـﺎن از ﻗـﺮﻳﺶ ﺧﻠﻴﻔـﻪ ﺷـﻮﻧﺪ، آن را ﻣﻴـﺎن ﺧﻮدﺗـﺎن دﺳـﺖ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ‫ میبرید»(ﻃﺒﺮی، 7 8 3 1: 4 / 3 3 2). ﻗﺮﻳﺶ ﺳﺮوری و ﺳﻴﺎدت و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاری ﺧـﻮد ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ‫ﻋﺮب را ﭘﺲ از اﺳﻼم و ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪودی ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮده ﺑـﻮد. ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ‫ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت، اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺗﺎ ﺷﺶ ﻣﺎه ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔـه اول ﺑﻴﻌـﺖ ﻧﻜـﺮد و ﭘـﺲ از آﻧﻜـﻪ ﻣـﺮدم ‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ وی ﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ و از وی دوری ﺟﺴﺘﻨﺪ، ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮد(ﻫﻤـﺎن: 3 / 8 0 2). اﻳـﻦ ﻧﺎﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲ ‫ﻣﺮدم و ﺗﺮک اﻫﻞ ﺑﻴﺖ (ع) ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻗﺒﻴﻠـه ﻗـﺮﻳﺶ ﺑـﺎ اﻣـﺎم(ع) ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ. ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻧﻲ از ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻛﻪ ﺧﻴﻠﻲ زود ﻫﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ، از ﺳـﺮ ﺣﺴـﺎدت و ﻣﻨﻔﻌـﺖ، ﺑـﺎ ‫ﻋﻠﻲ(ع) ﺧﻮب ﻧﺒﻮدﻧﺪ. ﺳـﻌﺪ و ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ و ﻋﺜﻤـﺎن و ﻃﻠﺤـﻪ، اﻣـﺎم (ع) را رﻗﻴﺒـﻲ ﺟـﺪی ‫ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻠﻴﻔﻪﺷﺪن آن ﺣﻀﺮت(ع)، ﺷﺮاﻳﻂ آﻧﻬﺎ و اﺑﻬﺘﺸﺎن در ﻫﻢ ﻣـﻲ رﻳﺨـﺖ. آﻧﻬـﺎ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﻠﻲ(ع) ﻧﺤﻮه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻴﺖاﻟﻤـﺎل و ﺣﻘـﻮق دادن ﺑـﻪ ﻣﺠﺎﻫـﺪان را ﺑﺮاﺳـﺎس زﻣـﺎن ‫اﺳﻼم آوردن آﻧﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد؛ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ، در ﺷـﻮرا ﺑـﺎ اﻣـﺎم(ع) ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺷﺮط ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺳﻴﺮة ﺷﻴﺨﻴﻦ را در ﻫﻤﻴﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﺮد. درواﻗـﻊ اﻳـﻦ ﺷـﺮط، ‫ﺗﻀﻤﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﺣﻘﻮق ﻛﻼن آﻧﺎن ﺑﻮد و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠـﻲ(ع) ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪ ﻗﻴﻤـﺖ ازدﺳـﺖدادن ‫ﺧﻼﻓﺖ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ، ﭼﺮا ﻛﻪ اﻋﺘﻘﺎدی ﺑـﻪ آن ﻧﺪاﺷـﺖ و آن را ﺧـﻼف ﺳـﻴﺮه و ‫ﻋﻤﻞ رﺳﻮل اﷲ(ص) ﻣﻲداﻧﺴﺖ. ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻﻳـﻚ از اﻋﻀـﺎی ﺷـﻮرای ﺷـﺶﻧﻔـﺮه ﻗﺮﻳﺸـﻲ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﻣﻨﺎﻗﺐ و ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻠﻲ(ع) را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ، ﺑﻨﺎ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪ، ﺑﺎ ﻋلی(ع) ﻫﻤﺎﻫﻨـﮓ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ. اﻣﺎم(ع) در ﻣﺬاﻛﺮات ﺷﻮرا ﻓﺮﻣﻮد: «ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪا! درﻣﻴﺎن ﺷﻤﺎ، ﻛﺪامﻳﻚ ﻏﻴﺮ از ﻣﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) درﺑﺎرة او ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ: «ﻣﻦ ﻛﻨﺖ ﻣﻮﻻه ﻓﻬﺬا ﻋﻠﻲ ﻣﻮﻻه»(ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻦ ﻣﻮﻻی او ﻫﺴﺘﻢ، ﻋﻠﻲ ﻣﻮﻻی اوﺳﺖ)؟ ‫اﻣﺎم(ع) ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺑﺎرة ﻋﻘﺪ اﺧﻮﺗﺶ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ در ﺷﺄن ﺧﻮﻳﺶ دارد ‫و از اﺑﻼغ ﺳﻮرة ﺑﺮاﺋﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎﻫﺶ در ﺟﻬﺎد و از ﻧﺴﺐ ﻧﺰدﻳﻚ و ﺗﻘﺪﻣﺶ در اﺳﻼم ﺳـﺨﻦ ‫ﮔﻔﺖ و دﻳﮕﺮان اذﻋﺎن ﻛﺮدﻧﺪ؛ و ﻫﻤه اﻋﻀﺎی ﺷـﻮرا اﻳـﻦ ﺳـﺨﻨﺎن رﺳـﻮل(ص) را در ﺷـﺄن ‫ﻋﻠــﻲ(ع) ﺑــﺎور داﺷــﺘﻨﺪ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨــﺪ(اﺑــﻦاﺑــﻲاﻟﺤﺪﻳــﺪ، 1 4 3 1: 6 / 7 6 1). درﻧﻬﺎﻳــﺖ،  ‫‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف ﺳﺨﻦ ﻋﻠﻲ(ع) را ﻗﻄﻊ ﻛـﺮد و ﮔﻔـﺖ: «ای ﻋﻠـﻲ! ﻣـﺮدم ﺟـﺰ ﻋﺜﻤـﺎن را ‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ. ﺗﻮ راﻫﻲ ﺑﺮای ﻛﺸﺘﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﺪه!»(ﻫﻤـﺎن: 8 6 1). واﺿـﺢ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ از ﻣﺮدم، اﻋﻀﺎی ﺷﻮرای ﺷﺶﻧﻔﺮه ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻮد. ﻫﻤه آﻧﻬﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻳﻚ ﺑﺎر ‫رﺳﻮل ﺧﺪا(ص) را آزرده ﺑﻮدﻧﺪ(ﻫﻤﺎن: 9 / 6 5)؛ وﻟﻲ اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ ﻋﻠـﻲ (ع) ﻫـﻴﭻﮔـﺎه ﺑﺎﻋـﺚ ‫ﻧﺎراﺣﺘﻲ رﺳﻮل اﷲ(ص) ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﻓﻀﺎﻳﻠﻲ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻫـﻴﭻ ﻛـﺪام ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ. ﺳـﺎل ﻫـﺎ ﺑﻌـﺪ،  ‫ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﻲ وﻗﺎص در ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﺮد: «آﻧﭽﻪ ﻋﻠﻲ داﺷﺖ، در ﻣﺎ [اﻋﻀﺎی ﺷﻮرا] ﻧﺒﻮد ‫و آﻧﭽﻪ ﻣﺎ داﺷﺘﻴﻢ، در او ﺑﻮد»(اﺑﻦﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻨﻘﺮی، 4 0 4 1: 5 7). اﻣـﺎم(ع) درﺑـﺎره ﻋﻨـﺎد اﻋﻀـﺎی  ‫ﺷﻮرای ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺧﻼﻓﺖ ﺑﺎ ﺧﻮد در رأیﮔﻴﺮی ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ:«ﻓﺼﻐﻲ رﺟﻞ ﻣﻨﻬﻢ ﻟﻀﻐﻨﻪ و ﻣﺎلا ﻵﺧﺮ ﻟﺼﻬﺮه ﻣﻊ ﻫﻦ و ﻫﻦ اﻟﻲ أن ﻗﺎم ﺛﺎﻟﺚ...«ﻳﻜﻲ از ﻛﻴﻨﻪ راﻫﻲ ﮔﺰﻳﺪ و دﻳﮕﺮی داﻣﺎد ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ دﻳﺪ. اﻳﻦ دوﺧﺖ و آن ﺑﺮﻳﺪ؛ ﺗـﺎ ‫ﺳﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد رﺳﻴﺪ...»(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 01؛ ﻣﻔﻴﺪ،3 1 4 1: 1/ 8 8 2) ‫در دوران ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن، اﻣﻮﻳﺎن ــ از ﻣﻌﺮوفﺗﺮﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪﻫـﺎی ﻗـﺮﻳﺶ ـــ ﺑـﺮ ﺟﺎﻣﻌـه ‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﺴﻠﻂ و ﻳﻜﻪﺗﺎز ﺷﺪﻧﺪ و ﻋﻨﺎد آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺣﺪ رﺳﻴﺪ. ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﺷـﺎم ‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻘﺘﺪری ﺑﻪوﺟﻮد آورد و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ داد ﻛﻪ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ از وی اﻃﺎﻋﺖ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. خلیفه ﺳﻮم ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﻣﺸﺎوره ﻫﻢ ﻧﻤﻲﻛﺮد. ﻗـﺪرتﮔﻴـﺮی اﻣﻮﻳـﺎن در اﻳـﻦ دوران  ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در دورة ﺧﻼﻓﺖ ﭘﻨﺞﺳﺎﻟه ﻋﻠـﻲ(ع)، دردﺳـﺮﻫﺎی ﺟـﺪی ﺑـﺮای آن ‫ﺣﻀﺮت(ع) اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ.

‫7.ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮی ﻗﺮﻳﺶ درﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻲ(ع)

در اواﺧﺮ ﺳﺎل 5 3 ﻫﺠﺮی، ﺟﺮﻳﺎن ﺣﻮادث ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﻛـﻪ ﻣﺠﺎﻫـﺪان از ﺻـﺤﺎﺑﻪ و ‫ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ ﻛﻮﻓﻪ، ﺑﺼﺮه و ﻣﺼﺮ ﺑﺮﺿﺪ ﻋﺜﻤﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺑﻌـﺪ از ﻃـﻲ ﭼﻨـﺪ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﻛـﻪ از ‫اﺻﻼح او ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪﻧﺪ، وی راﻛﺸﺘﻨﺪ. ﺷﻮرﺷﻴﺎن و ﻣﺮدم ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺑﻴﻌﺖ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) راﺿـﻲ ‫ﻧﻤﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪاﺻﺮار ﺑﺎ آن ﺣﻀﺮت(ع) ﺑﻴﻌﺖ ﻛﺮدﻧﺪ. در اﻳﻦ دوران، ﺗﻜﺎﭘﻮﻫﺎی ﻗﺮﻳﺸﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ‫ﻋﺪل ﻋﻠﻲ(ع) در رﻧﺞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺿﺮر آن را ﺑﺮای ﺧﻮد ﺧﻴﻠﻲ ﺟﺪی ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ، ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ.

‫7. 1 ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻗﺮﻳﺶ در ﻟﺸﻜﺮ ﺟﻤﻞ ﺑﺮﺿﺪ ﻋﻠﻲ(ع)

ﮔﺮﭼـﻪ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﻟﺸـﻜﺮ ﺟﻤـﻞ ﻏﻴﺮﻗﺮﻳﺸـﻲ و از ﻗﺒﺎﻳـﻞ ازد، ﺿـﺒﻪ و از اﻫـﺎﻟﻲ ﺑﺼـﺮه ﺑﻮدﻧـﺪ،  ‫ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﺗﺮﻳﻦ اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮ از ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ. اﻳﻦ ﻟﺸﻜﺮ اﺑﺘﺪا از ﻣﻜﻪ(ﻣﺮﻛﺰ ﻗـﺮﻳﺶ) راه ‫اﻓﺘﺎد؛ و ﻳﻌﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﻨﺒﻪ(ﺣﺎﻛﻢ ﻳﻤﻦ در ﻋﻬﺪ ﻋﺜﻤﺎن)، اﻣﻮال و ﺗﺠﻬﻴـﺰات ﻻزم را ﺑـﺮای اﻓـﺮادی ‫ﻛﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻻزم ﺑﺮای ﺣﺮﻛﺘﻲ ﺟﻨﮕﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ، ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد(ﻃﺒـﺮی، 7 8 3 1: 4 / 0 5 4 - 1 5 4).  ‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺟﻨﮓ ــ ﻃﻠﺤﻪ، زﺑﻴﺮ و ﻋﺎﻳﺸﻪ ــ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻣﺎدی و ﻣﻌﻨﻮی ﺧﻮﻳﺶ ‫آﺗﺶ ﺟﻨـﮓ را درﺑـﻴﻦ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻨـﺪ، ﻗﺮﻳﺸـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ. ﻧﻔـﻮذ ﻋﺎﻳﺸـﻪ(ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ‫ام اﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ) و ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ(از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳـﺎل ﻧﺨﺴـﺖ ﻫﺠـﺮی و ﻣﺨﺼﻮﺻـﺎً از اﻋﻀـﺎی ﺷﻮرای ﺷﺶ ﻧﻔﺮة ﻋﻤﺮ) در ﺟﺎﻣﻌه آن روز ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻮد. آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق و ﻣﺴﺘﻤﺮی ﺑـﺎﻻﻳﻲ ‫ﻛﻪ در دوران ﻋﻤﺮ و ﻋﺜﻤﺎن ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ، ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑـﺮای ﺷـﻮرش داﺷـﺘﻨﺪ. ﺧﻠﻴﻔـه دوم ‫روﺷﻲ ﺑﺮای ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﻮاﺟﺐ ﻣﺮﺳﻮم ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪ ﺑﺮﺧـﻲ از صحابه ﻣﺘﻘـﺪم ‫ﻗﺮﻳﺸﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﻃﻠﺤﻪ، زﺑﻴﺮ، ﺳﻌﺪ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋـﻮف ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺷـﻮﻧﺪ. زﻣـﺎن ﺣﺮﻛـﺖ ‫ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ، ﺑﻴﺶ از ﻫﻔﺘﺎد ﻣﺮد ﻗﺮﻳﺸﻲ آﻧﺎن را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ(ﻫﻤﺎن: 4 / 2 5 4). رﺋـﻴﺲ ‫قبیله ﺑﻨﻲﺿﺒﻪ زﻣﺎﻧﻲ درﺧﻮاﺳﺖ ﻃﻠﺤﻪ و زﺑﻴﺮ را ﺑﺮای ﻛﻤﻚ ﻫﻤﻪﺟﺎﻧﺒـه ﻗﺒﻴﻠـﻪاش ﺑـﻪ آن دو  ‫ﭘــﺬﻳﺮﻓﺖ ﻛــﻪ ﻣــﺎدرش ﮔﻔــﺖ: «روا ﻧﻴﺴــﺖ درﺧﻮاﺳــﺖ دو ﺷــﻴﺦ از ﻗــﺮﻳﺶ را رد ‫ﻛﻨﻲ»(اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ، 1 4 3 1: 9 / 0 2 3). ﺑﺰرﮔﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ از ﻗـﺮﻳﺶ ﻫﻤﭽـﻮن ﻣـﺮوانﺑـﻦﺣﻜـﻢ،  ‫وﻟﻴﺪﺑﻦﻋﻘﺒﻪ و ﺳﻌﻴﺪﺑﻦﻋﺎص ﻧﻴﺰ ﺣﻀﻮری ﻓﻌﺎل در ﺟﻨﮓ داﺷﺘﻨﺪ. ﺣﺲ ﺗﺠﺎری ﺑﺼﺮیﻫﺎ و ‫ﻣﻜﻲﻫﺎ ﻫﻢ ﺷﺒﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮد و آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮﺿﺪ ﻋﻠﻲ(ع) ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ. اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) درﺑـﺎرة ‫ﺣﺴﺎدت ﻗﺮﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻗﺒﻞ از ﻧﺒﺮد ﺟﻤﻞ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «‫وﷲ ﻣﺎ ﺗﻨﻘﻢ ﻣﻨﺎ ﻗﺮﻳﺶ إﻻّ أن ﷲ اﺧﺘﺎرﻧﺎ ﻋﻠﻴﻬﻢ. ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺮﻳﺶ از ﻣﺎ ﻛﻴﻨﻪ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﺟﺰ ﺑﺮای آﻧﻜﻪ ﺧﺪا ﻣﺎ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ.»(ﻧﻬـﺞ اﻟﺒﻼﻏـﻪ،  ‫2 7 3 1: 4 3؛ ﻣﻔﻴﺪ، 3 1 4 1: 2 / 8 4 2؛ ﻣﺠﻠﺴﻲ، 4 0 4 1: 2 3 / 4 1 1)  ‫اﻣﺎم(ع) ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد ﺟﻤﻞ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪ ﻣﻨﺎف و ﺑﻨﻲﺟﻤﺢ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺧﻮﻳﺶ در ﻟﺸﻜﺮ  ‫ﺟﻤﻞ اﺷﺎره ﻣﻲ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ: «ﻛﻴﻦ ﺧﻮد را از ﺑﻨﻲ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف ﮔﺮﻓﺘﻢ؛ ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن ﺑﻨﻲ ﺟﻤـﺢ از دﺳـﺘﻢ  ‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ»(ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ، 2 7 3 1: 1 5 2)؛ ﻫﺮﭼﻨﺪﻛـﻪ درﺑـﺎرة ﺳـﺨﻨﺎن آن ﺣﻀـﺮت(ع) ﺑـﻪﻫﻨﮕـﺎم ‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﺎزة دو ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﻳﺶ ــ ﻃﻠﺤﻪﺑﻦﻋﺒﻴﺪاﷲ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﻋﺘﺎبﺑﻦاﺳﻴﺪ ــ ‫رواﻳﺎت ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ.

‫7. 2 اﺗﺤﺎد ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺮﺿﺪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) در ﺻﻔﻴﻦ

‫ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮاد زﻳﺎدی از قبیله ﻗﺮﻳﺶ ﻫﻢ در ﺳﭙﺎه اﻣﺎم(ع) و ﻫﻢ درﺑﻴﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ‫ﺑﺮﺧﻲ اﻓﺮاد ﻏﻴﺮﻗﺮﻳﺸﻲ ﻧﺒﺮد ﺻﻔﻴﻦ را ﺟﻨﮓ ﺑﺮﺳﺮ ﻗﺪرت ﺑﻴﻦ دو ﻗﺮﻳﺸﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ،ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ و دارای ﻋﺼﺒﻴﺖ ﻗﺒﻴﻠﻪای و ﻫﻤه آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺶ را از ﺳﺎﻳﺮ ﻗﺒﺎﻳـﻞ ‫ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ و از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) و ﻋﻠﻲ(ع) رﻧﺠﻴﺪهﺧﺎﻃﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﻫﻴﭻوﺟﻪ ﺑـﻪ ﺣـﻖ ﺧـﻮد  ‫ﻗـﺎﻧﻊ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ، از ﻃﺮﻓـﺪاران ﺳﺮﺳـﺨﺖ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ.اﺑﻮاﻋـورﺳـﻠﻤﻲ،ﻣـﺮوانﺑـﻦﺣﻜـﻢﺑﺴﺮﺑﻦارﻃﺎه،ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﺧﺎﻟﺪﺑﻦوﻟﻴﺪ،ﺳـﻌﻴﺪﺑﻦﻋـﺎص،وﻟﻴـﺪﺑﻦﻋﻘﺒـﻪ،ﺿـﺤﺎکﺑـﻦﻗـﻴﺲ،ﺣﺒﻴﺐﺑﻦﻣﺴﻠﻤﻪ،ﻋﺒﻴﺪاﷲﺑﻦﻋﻤﺮ، ﻫﻤﮕﻲ از ﺳﺮداران ﻣﻄـﺮح ﻗﺮﻳﺸـﻲ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﻫﻤه اﻳﻦ اﻓﺮاد ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻣﻊ دﻧﻴﻮی و ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺎ وی ﻫﻤﺮاه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ: ‫ﻣﺮوان ــ ﻣﺸﺎور ﺑﺮﺟﺴﺘه ﻋﺜﻤﺎن ــ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻌﺼﺐ اﻣﻮی و درﺟﻬﺖ دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) و ‫اﻫﻞ ﺑﻴﺖ آن ﺣﻀﺮت (ع)، اﺑﺘﺪا ﺑـﻪ ﻟﺸـﻜﺮ ﺟﻤـﻞ ﭘﻴﻮﺳـﺖ و ﺑﻌـﺪ از اﻳﻨﻜـﻪ اﺳـﻴﺮ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ‫اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ(ع) ﺷﺪ و آن ﺣﻀﺮت(ع) ﺑﺰرﮔﻮاراﻧﻪ او را آزاد ﻛﺮد، ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ و از ﺧـﻮاص ‫ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺷﺪ؛ ﺑﺴﺮﺑﻦارﻃﺎه از ﺳﺮداران ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ در راه ﺗﺤﻜـﻴﻢ ﻗـﺪرت ‫ﻣﺨﺪوم ﺧﻮد از ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺎﻳﺘﻲ ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺒﻮد؛ اﺑﻮاﻋـﻮر ﺳـﻠﻤﻲ ﻗﺮﻳﺸـﻲ ﺧـﻮد و ﭘـﺪرش از‫دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺤﻤﺪ(ص) و ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﺧﺎﻟﺪ ﻋﺪاوﺗﺶ را ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) از ﭘﺪرش ‫ﺑﻪارث ﺑﺮده ﺑﻮد؛ ﺳﻌﻴﺪ و وﻟﻴﺪ (ﺣﺎﻛﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎن ﺑﺮ ﻛﻮﻓﻪ) ﻛﻴﻨه ﭘﺪرﻛﺸـﺘﮕﻲ ﺑـﺎ اﺑﻮاﻟﺤﺴـﻦ(ع) ‫داﺷﺘﻨﺪ(آن ﺣﻀﺮت ﭘﺪر آن دو را در ﺑﺪر ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮد)؛ ﺿﺤﺎک و ﺣﺒﻴﺐ از ﺳـﺮداران ﻗﺮﻳﺸـﻲ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖﺷﺪة ﻣﻌﺎوﻳﻪ و ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻄﺎع وی ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻋﻤﺮوﻋﺎص را ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﺮای ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺼـﺮ ‫ﺻﻴﺪ ﻛﺮده ﺑﻮد(ﻋﻤﺮو در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺼﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و آرزوی رﺳـﻴﺪن ﻣﺠـﺪدﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ را داﺷﺖ و اﻳﻦ رؤﻳﺎ ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺷﺪ)؛ ﻋﺒﻴﺪاﷲﺑﻦﻋﻤﺮﻫـﻢ ‫از ﺗﺮس اﺟﺮای ﺣﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ. ﻫﻤه اﻳﻦ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻣﺘﻨﻔﺬ ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ دﻧﻴﺎﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ.ﻋﻤﺎرﺑﻦ ﻳﺎﺳﺮ ــ ﺳﺮدار ﺑﺎوﻓﺎ و ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ ﻋﻠﻲ(ع) ــ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎن ﺑـﺎ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﻋﻠﻴـﻪ ‫ﺣﻀﺮت اﻣﻴﺮ(ع) را ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻔﻴﺎن در دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ رﺳـﻮل ﺧـﺪا(ص)  ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻣﻲﮔﻔﺖ: «ﻣﺎ دﻳﺮوز ﺑﺮﺳﺮ ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪﻳﻢ و اﻣﺮوز ﺑﺮﺳﺮ ﺗﺄوﻳـﻞ ‫ﻗﺮآن ﺑـﺎ ﺷـﻤﺎ ﭘﻴﻜـﺎر ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ»(ﻣﺴـﻌﻮدی، 9 0 4 1: 2 / 1 8 3). ﻋﻤـﺎر از ﺻـﺤﺎﺑه ﺳﺮﺷـﻨﺎس ‫ﭘﻴﺎمبر(ص) ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺻﻔﻴﻦ ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜـﻪ رواﻳـﺎﺗﻲ از زﺑـﺎن ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ(ص) درﺑﺎرة ﻫﻤﺮاهﺑﻮدن وی ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺑﺮﺣﻖ درﺑﻴﻦ اﻓـﺮادی از دو ﺳـﭙﺎه ﺑﺮﺳـﺮ زﺑـﺎنﻫـﺎ ‫ﺑﻮد، ﻛﺴﺎﻧﻲ از ﻗﺎرﻳﺎن ﭘﺸﺖﺳﺮ وی ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوه ﺑﺮﺣﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ. اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳـﺪ دراﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ: ‫ﺟﺎی ﺑﺴﻲ ﺷﮕﻔﺘﻲ اﺳﺖ از ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﺳﺒﺐ وﺟﻮد ﻋﻤﺎر در ﻛﺎر ﺧﻮد دﭼﺎر ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم واﻻی ﻋﻠﻲ (ع) اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ و از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﺎر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ «ﺗﻮ را ‫ﮔﺮوه ﺳﺮﻛﺶ و ﺳﺘﻤﻜﺎر ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ» ﺑﻴﻢ دارﻧﺪ و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ درﻣﻮرد ‫ﻋﻠﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ «ﺧﺪاﻳﺎ! دوﺳﺖ ﺑﺪار ﻫﺮ ﻛﻪ او را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و دﺷﻤﻦ ﺑﺪار ﻫـﺮ ﻛـﻪ ‫ﺑﺎ او دﺷﻤﻨﻲ ﺑﻮرزد...»، ﺑﻴﻢ و ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻧﺪارﻧﺪ.(اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ، 1 4 3 1: 8 / 8 1) اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ در اداﻣﻪ رواﻳﺖﻫﺎی دﻳﮕﺮی درﺑﺎرة ﺑﺮﺣﻖﺑﻮدن اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ذﻛﺮ و ﭼﻨـﻴﻦ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮی ﻣﻲﻛﻨﺪ: ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮ را ﺑﻪ اﻳـﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﻓـﺮاد ﻗـﺮﻳﺶ از ﻫﻤـﺎن آﻏـﺎز در ‫ﭘﻮﺷﻴﺪهﻧﮕﻪداﺷﺘﻦ ﻧﺎم و ﻳﺎد و ﻓﻀﺎﻳﻞ ﻋﻠﻲ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺧﺼﺎﻳﺺ ﭘﺴﻨﺪﻳﺪهاش ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ، ﺗـﺎ ‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻓﻀﻞ از ﺳﻴﻨﻪﻫﺎی ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم زدوده ﺷﺪ ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎر اﻧﺪﻛﻲ از اﻳﺸﺎن.(ﻫﻤﺎن)

‫7. 3 ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﻳﻪ در ﻏﺎرات

‫ﺑﺎ ﻓﺮوﻛﺶﻛﺮدن آﺗﺶ ﺟﻨﮓ ﺻﻔﻴﻦ، اﻓﺮاد دﻳﮕﺮی از ﻗﺮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﺑـﻪ وی ‫ﭘﻴﻮستند، ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻋﻤﺮ، ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦزﺑﻴﺮ، اﺑﻮاﻟﺠﻬﻢﺑﻦﺣﺬﻳﻔﻪ و  ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦاﺳﻮد (اﺑﻦﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻨﻘﺮی، 4 0 4 1: 9 3 5). ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻗﺮﻳﺸـﻴﺎن ﺑـﺎ ﻣﻌﺎوﻳـﻪ ﺑﻌـﺪ از  ‫ﺻﻔﻴﻦ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪ. ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻮل اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻧﺒﻮد، از ﻫﺮ روﺷﻲ ﺑﺮای ‫ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﺪرﺗﺶ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد؛ ازﺟﻤﻠﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮداران ﻏﺎرﺗﮕﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﮔﻮﺷـﻪ ‫و ﻛﻨﺎر ﻗﻠﻤﺮوی ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﻣﺎم(ع) ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎد و آﻧـﺎن ﻗﺘـﻞ و ﻏـﺎرت و ﺗﺠـﺎوز ﺑﺴـﻴﺎر انجام ‫ﻣﻲدادﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖاﻣﺎم(ع)را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ.ﺑﺴﻴﺎری از ﺳﺮداران ﻣﻌﺎوﻳﻪ در اﻳﻦ ﻏﺎرﺗﮕﺮیﻫﺎ ‫ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺑﻮدﻧﺪ. ﺿﺤﺎکﺑﻦﻗﻴﺲﻓﻬـﺮی ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ ﻏـﺎرﺗﮕﺮی ﻫﻮﻟﻨـﺎک را اﻧﺠـﺎم داد و اﻣـﺎم(ع) ‫ﺣﺠﺮﺑﻦﻋﺪی ﻛﻨﺪی را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وی ﻓﺮﺳﺘﺎد. ﻧﻴﺮوﻫﺎی ﺣﺠﺮ در ﻣﺮز ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺷﺎم و ﻋﺮاق ‫ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺿﺤﺎک رﺳﻴﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺷﻜﺴﺖ و ﻓﺮاری دادﻧﺪ. ﭘﺲ از اﻳـﻦ ﻏـﺎرت، اﻣـﺎم(ع) ‫ﻧﺎﻣﻪای ﺑﻪ ﺑﺮادرش ﻋﻘﻴﻞ ﻧﻮﺷﺖ و از ﻗﺮﻳﺶ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد: «‫...ﻓﻘﺪ ﻗﻄﻌﻮا رﺣﻤﻲ و ﺳﻠﺒﻮﻧﻲ ﺳﻠﻄﺎن اﺑﻦ اﻣﻲ آﻧﺎن[ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن] ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪی را ﻧﮕﻪ ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ و ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ را ﻛـﻪ از آن ﭘﺴـﺮ ‫ﻣﺎدرم ﺑﻮد، از ﻣﻦ ﺳﻠﺐ ﻛﺮدﻧﺪ.»(ﺛﻘﻔﻲ ﻛﻮﻓﻲ، 3 5 3 1: 2 / 2 3 4؛ ﻣﺠﻠﺴﻲ، 4 0 4 1: 9 2 / 1 2 6) ‫ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﺣﻀﺮﻣﻲ ﻗﺮﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺼﺮه آﻣﺪ و ﻓﺘﻨﻪای در آﻧﺠـﺎ راه اﻧـﺪاﺧﺖ ﻛـﻪ درﻧﻬﺎﻳـﺖ ‫ﺟﺎرﻳﻪﺑﻦﻗﺪاﻣﻪ آن را ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮد(اﺑـﻦﻋﺒـﺪاﻟﺒﺮ، 2 1 4 1: 1 / 7 2 2). ﻋﻤﺮوﻋـﺎص از ﺑﻨـﻲﺳـﻬﻢ ‫ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﻌﺎوﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻳﻮرش ﺑﺮد و آﻧﺠﺎ را ﺗﺼﺮف ﻛﺮد و ﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺑﻲﺑﻜﺮ ـــ ﻋﺎﻣـﻞ ‫اﻣﺎم(ع) ــ را ﻛﺸﺖ(ﻣﻘﺪﺳﻲ، ﺑﻲ ﺗﺎ: 5 / 6 3 3). ﻫﻮﻟﻨﺎک ﺗﺮﻳﻦ ﻏﺎرﺗﮕﺮی را ﺑﺴﺮﺑﻦ ارﻃﺎه ﻗﺮﻳﺸﻲ ‫در ﺳﺎل 0 4 ﻫﺠﺮی اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺣﺠﺎز و ﻳﻤﻦ را درﻧﻮردﻳﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳـﺎت ‫ﺳﻲ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را ﻛﺸﺖ(اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ، 1 4 3 1: 2 / 7 1؛ ﻣﺠﻠﺴﻲ، 4 0 4 1: 4 3 / 1 1). ﻳﺰﻳﺪﺑﻦﻣﻔﺮغ ‫درﺑﺎرة ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎ و آﺗﺶﺳﻮزیﻫﺎی ﺑﺴﺮ ﺳﺮوده اﺳﺖ: إلی حیث سار المرء بسر بجیشه/ فقتل بسر ما استطاع و حرقا (ﺛﻘﻔﻲ ﻛﻮﻓﻲ، 3 5 3 1: 2 / 6 5 6)

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮی

‫ﺑﺮاﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ اراﺋﻪ ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳـﺨﻨﺎن ﺣﻀـﺮت اﻣﻴـﺮ(ع)، اﻓـﺮاد ﻗﺒﻴﻠـه ‫ﻗﺮﻳﺶ در ﺗﻤﺎﻣﻲ دوره ﻫﺎی ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ رﺳﻮل ﷲ(ص)، ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ را در دورﻛـﺮدن آن ‫ﺣﻀﺮت(ع) از ﺧﻼﻓﺖ و ﻧﻴﺰ ﺗﻀﻌﻴﻒ ﺧﻼﻓﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار داﺷﺘﻨﺪ. ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﻣﻮﺿـﻮع، ﻧﻔـﻮذ ‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎدة ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن درﺑﻴﻦ اﻋﺮاب از ﻳﻚ ﺳﻮ و دﺷﻤﻨﻲ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻋﻠـﻲ (ع) از ﺳـﻮی دﻳﮕـﺮ ﺑـﻮد. ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮﻳﺶ دل ﺧﻮﺷﻲ از اﻣﺎم ﻋﻠﻲ(ع) ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ، اﻳﺸﺎن را ﻗﺎﺗﻞ ﺷﺠﺎﻋﺎن ‫ﻃﺎﻳﻔه ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﺒﺮد ﺑـﺎ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ(ص) ﻛﺸـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ. ﻫﺮﭼﻨﺪﻛـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ‫ﻣﺨﻠﺺ، اﻣﺎم(ع) را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻘﺸﺶ در ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ، ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﻛﻴﻨـﻪﺗـﻮز آن ‫ﺣﻀﺮت(ع) را دﺷﻤﻦ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ و در ﻣﺤﺮومﻛﺮدن اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ(ع) از ﺧﻼﻓﺖ اﺗﻔﺎقﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ. ‫ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت(ع) ﺣﺴﺎدت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻀﺎﻳﻞ در او ﺟﻤﻊ اﺳﺖ،ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ. در دورة ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻠﻲ(ع) ﻫﻢ اﺗﺤﺎد ﺻﺎﺣﺐﻧﻔﻮذان ﻗﺮﻳﺶ ﻋﻠﻴﻪ اﻣﺎم(ع) اداﻣـﻪ  ‫ﻳﺎﻓﺖ، ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻛﻪ ﻋﻠﻲ(ع) راﺿﻲ ﻧﻤﻲﺷـﺪ ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﭼﻴـﺰی ﺑـﻴﺶ از دﻳﮕـﺮان ﺑﺒﺨﺸـﺪ و  ‫ﻗﺮﻳﺸﻴﺎن ﭘﺮﺗﻮﻗﻊ ﻛﻪ ﺧﻮد را از ﻋﺪل ﻋﻠﻲ(ع) در رﻧﺞ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ، در دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ ﻫﻢ ﻋﻠﻴـﻪ  ‫آن ﺣﻀﺮت(ع) ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ. اﻓﺮاد ﻗﺮﻳﺶ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﻗﺒﻴﻠﻪ ای و ﺑﻪ ﺟﻬـﺖ ﺗﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ ﺟﻬـﺎن  ‫اﺳﻼم در ﻋﻬﺪ ﺧﻠﻴﻔه ﺳﻮم ﻧﻘﺶ زﻳﺎدی ﻧﻴﺰ در ﺗﺰﻟﺰل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟه اﻣﺎم(ع) داﺷﺘﻨﺪ. اﻟﺒﺘـﻪ ‫اﻓﺮادی از ﻗﺮﻳﺶ ﻛﻪ ﻏﺮور ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﻘﺸﺎن ﻗﺎﻧﻊ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧـﻮد را ازدﻳﮕـﺮان  ‫ﺑﺮﺗﺮ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ، ﺑﺎ ﻋﻠﻲ(ع) ﻫﻤﺮاه و ﻫﻤﺪل ﺑﻮدﻧﺪ و در راه اﻳﺸﺎن ﺟﺎﻧﻔﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ.  

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ

‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ.

‫اﺑﻦاﺑﻲاﻟﺤﺪﻳﺪ(1 4 3 1). ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏه، ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ اﺑﺮاﻫﻴﻢ، ﻗﻢ: ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧه ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻳﺖاﷲ ﻣﺮﻋﺸﻲ.

‫اﺑﻦاﻟﺠﻮزی، ﺳﺒﻂ(6 0 4 1 ق ). ﺧﺼﺎﺋﺺاﻻﺋﻤه، ﻣﺸﻬﺪ: آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮی.  

‫اﺑﻦﺳﻌﺪ، ﻣﺤﻤﺪ (0 1 4 1 ق /0 9 9 1 م). اﻟﻄﺒﻘﺎتـاﻟﻜﺒﺮی، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻋﻄﺎء، ﺑﻴﺮوت: داراﻟﻜﺘﺐاﻟﻌﻠﻤﻴه.

‫اﺑــﻦﻋﺒــﺪاﻟﺒﺮ، اﺑــﻮﻋﻤﺮ ﻳﻮﺳــﻒﺑــﻦﻋﺒــﺪاﷲ (2 1 4 1 ق/2 9 9 1 م). اﻻﺳــﺘﻴﻌﺎب ﻓــﻲ ﻣﻌﺮﻓهاﻻﺻــﺤﺎب، ﺗﺤﻘﻴــﻖ

‫ﻋﻠﻲﻣﺤﻤﺪاﻟﺒﺠﺎوی، ﺑﻴﺮوت: داراﻟﺠﻴﻞ.  

‫اﺑﻦﻣﺰاﺣﻢ ﻣﻨﻘﺮی، ﻧﺼﺮ(4 0 4 1 ق). وﻗﻌﻪ ﺻﻔﻴﻦ، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﺴﻼمـ ﻣﺤﻤﺪﻫﺎرونـ، اﻟﻘـﺎﻫﺮه: اﻟﻤﻨﺸـﻮرات ﻣﻜﺘﺒـه

‫اﺑﻦواﺿﺢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ، اﺣﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻳﻌﻘﻮب (ﺑﻲﺗﺎ). اﻟﺘﺎرﻳﺦاﻟﻴﻌﻘﻮﺑﻲ، ﺑﻴﺮوت: دارﺻﺎدر.

‫اﺑﻦﻫﺸﺎم ﺣﻤﻴﺮی، اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ (ﺑﻲﺗـﺎ). اﻟﺴـﻴﺮةاﻟﻨﺒﻮﻳـه، ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﻣﺼـﻄﻔﻲاﻟﺴـﻘﺎ و اﺑـﺮاﻫﻴﻢاﻻﺑﻴـﺎری و

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻔﻴﻆ ﺷﻠﺒﻲ، ﺑﻴﺮوت: داراﻟﻤﻌﺮﻓه.  

‫اﺳﻜﺎﻓﻲ، اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ(3 8 3 1 – 8 7 3 1). ﻧﻘﺾاﻟﻌﺜﻤﺎﻧﻴه، ﻗﻢ: ﻣﻜﺘﺒه آﻳهاﷲ ﻣﺮﻋﺸﻲ.

‫اﻟﺒﻐﺪادی، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺣﺒﻴﺐ (5 0 4 1 ق/ 5 8 9 1 م). اﻟﻤﻨﻤﻖ ﻓﻲ اﺧﺒﺎر ﻗﺮﻳﺶ، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺣﻤﺪ ﻓﺎروق، ﺑﻴﺮوت:

‫ﺑﻼذری، اﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ(7 1 4 1 ق/6 9 9 1 م). اﻧﺴﺎباﻻﺷﺮاف، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺳـﻬﻴﻞ ذﻛـﺎر و رﻳـﺎض زرﻛﻠـﻲ، ﺑﻴـﺮوت:

‫‫اﻟﺜﻘﻔﻲ اﻟﻜﻮﻓﻲ، اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻦﻣﺤﻤﺪ(3 5 3 1). اﻟﻐﺎرات، ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺳﻴﺪﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻴﻨﻲ ارﻣـﻮی، ﺗﻬـﺮان:

‫اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﻲ.

‫اﻟﺪﻳﻨﻮری، اﺑﻮﺣﻨﻴﻔﻪ اﺣﻤﺪﺑﻦداود(0 6 9 1 م). اﻻﺧﺒﺎراﻟﻄﻮال، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢ ﻋﺎﻣﺮ، ﻣﺮاﺟﻌه ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦاﻟﺸـﻴﺎل،

‫ﻗﺎﻫﺮه: ﻣﻨﺸﻮراتاﻟﺸﺮﻳﻒاﻟﺮﺿﻲ.

‫ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ(2 7 3 1). ﺗﺮﺟﻤه دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی، ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات و آﻣﻮزش اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ.

‫ﻃﺒﺮﺳﻲ(ﺷﻴﺦ)(3 0 4 1 ق). اﻻﺣﺘﺠﺎج، ﻣﺸﻬﺪ: ﻧﺸﺮاﻟﻤﺮﺗﻀﻲ.

‫ﻃﺒﺮی، ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ(6 2 4 1). ﻛﺎﻣﻞاﻟﺒﻬﺎﺋﻲ ﻓﻲاﻟﺴﻘﻴﻔه، اﻟﻤﻜﺘﺒه اﻟﺤﻴﺪرﻳه.

‫ﻃﺒﺮی، ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ (7 8 3 1 / 7 6 9 1 م). ﺗﺎرﻳﺦاﻟﺮﺳﻞ واﻻﻣﻢ واﻟﻤﻠﻮک، ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ، ط 2،

‫ﻋﺒﺎﺳﻲ، ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ (8 7 3 1). ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن زﻧﺪﮔﻲ و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺎﻟﻚ اﺷﺘﺮ، ﻣﺸﻬﺪ: ﺑﻨﻴﺎد ﭘـﮋوﻫﺶﻫـﺎی آﺳـﺘﺎن

‫ﻛﺮاﺟﻜﻲ(1 2 4 1 ق). اﻟﺘﻌﺠﺐ ﻣﻦ اﻏﻼطاﻟﻌﺎﻣه، ﻗﻢ: داراﻟﻐﺪﻳﺮ.

‫اﻟﻤﺎوردی، اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ (9 0 4 1 ق). اﻋﻼماﻟﻨﺒﻮة، ﺑﻴﺮوت: ﻣﻜﺘﺒهاﻟﻬﻼل.

‫ﻣﺠﻠﺴﻲ، ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ (4 0 4 1 ق). ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار، ﺑﻴﺮوت: ﻣﺆﺳﺴهاﻟﻮﻓﺎء.

‫ﻣﺤﺪث ﻋﺎﻣﻠﻲ(2 2 4 1 ق). اﺛﺒﺎتاﻟﻬﺪی، ﺑﻴﺮوت: ﻣﺆﺳﺴه اﻻﻋﻠﻤﻲ.

‫ﻣﺴﻌﻮدی، اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻴﻦ(9 0 4 1 ق). ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ و ﻣﻌﺎدن اﻟﺠﻮﻫﺮ، ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺳﻌﺪ داﻏﺮ، ﻗﻢ: داراﻟﻬﺠﺮة

‫ﻣﻔﻴﺪ (ﺷﻴﺦ)(3 1 4 1 ق). اﻻرﺷﺎد ﻓﻲ ﻣﻌﺮﻓﻪ ﺣﺠﺞاﷲ ﻋﻠﻲاﻟﻌﺒﺎد، ﻗﻢ: ﻛﻨﮕﺮة ﺷﻴﺦ ﻣﻔﻴﺪ.

‫ﻣﻘﺪﺳﻲ، ﻣﻄﻬﺮﺑﻦﻃﺎﻫﺮ(ﺑﻲﺗﺎ). اﻟﺒﺪء واﻟﺘﺎرﻳﺦ، ﺑﻮرﺳﻌﻴﺪ: ﻣﻜﺘﺒه اﻟﺜﻘﺎﻓه اﻟﺪﻳﻨﻴه.