زردچوبه چاشنی زندگی!

معصومه جباری دانشجوی کارشناسی ارشد علوم تغذیه

زردچوبه آشنای دیرین آشپزخانه کدبانوهای ایرانی است. گیاه زردچوبه  (Turmeric) با نام علمی Curcuma longa ، گیاهی از خانواده زنجبیل (Zingiberaceae )  است که در کشور‌‌های آسیایی از گذشته‌‌های دور کاربرد  غذایی و دارویی داشته است. زردچوبه از نظر طب قدیمی ایرانی دارای خاصیت گرم و خشک است و برای استفاده درمانی می‌توان آن‌را مانند چای دم نمود و استفاده کرد و پودر آسیاب شده خشک آن قرن‌‌ها به عنوان چاشنی، نگهدارنده غذا و ماده رنگی استفاده شده است. ترکیبات متعددی در زردچوبه وجود دارد اما کورکومین ماده موثره ریزوم گیاه زردچوبه با نام شیمیایی difeouloylmethane است.

رنگ زرد زردچوبه مربوط به مواد رنگی مثل کورکومین، دس‌متوکسی کورکومین  و بیس‌دس متوکسی است و پودر زردچوبه خالص، بالاترین غلظت کورکومین را دارد. برای کورکومین بر اساس مطالعات مختلف، ویژگی‌‌های درمانی زیادی درنظر گرفته شده که از آن جمله می‌توان به اثرات آنتی اکسیدانی، ضدالتهابی و تنظیم ایمنی اشاره کرد. برای پودر ریزوم این گیاه اثرات دارویی در درمان بیماری‌‌های متعددی از جمله روماتیسم، درد بدن، انگل روده، اسهال، حصبه، اختلالات کبدی، ناراحتی معده، عفونت‌‌های مجاری ادرار، سوء‌‌هاضمه، التهابات، مشکلات قاعدگی، و بیماری‌‌های پوستی گزارش شده است .

اما آن‌چه در این بین بر آن تاکید خواهیم داشت، اثرات دیده شده از زردچوبه بر محافظت نورونی یا به عبارت دیگر، اثرات نوروپروتکتیو آن است که به ماده موثر آن، یعنی کورکومین نسبت داده می‌شود. مطالعات نشان دهنده تاثیر استفاده مزمن و حتی کوتاه مدت کورکومین بصورت رژیمی، در کاهش علائم افسردگی در تست‌‌های حیوانی است.

کورکومین توانایی عبور از سد خونی- مغزی را نیز دارد و لذا می‌تواند از این مسیر نیز تاثیرات خود را بر سیستم عصبی اعمال کند. اما برای درک نحوه عملکرد کورکومین در بهبود علائم و شرایط افسردگی، لازم است که با ترکیب دیگری به نام فاکتور نوروتروفیک مشتق از مغز یا به اختصار، BDNF، آشنا شویم که عضوی از خانواده نوروتروفین‌‌هاست.

در یک نگاه کلی می‌توان گفت که در واقع نوروتروفین‌‌ها پروتئین‌‌های حفاظت کننده سلول‌‌های مغزی و گروهی از فاکتورهای رشد هستند که باعث بقا، تمایز و رشد نورون‌‌ها و سیناپس‌ها می‌شوند. به‌تدریج در طی تحقیقات علمی، اعضای مختلفی برای این خانواده در مغز و حتی سلول‌‌های غیرعصبی شناسایی شد و کم کم مشخص شد که نوروتورفین‌‌ها و فعالیت‌‌های آنها تنها محدود به مغز یا حتی سیستم عصبی نیست. در این میان، BDNF عضو مهمی از این خانواده است که به مقدار وسیعی در در کل سیستم اعصاب مرکزی بالغ و در حال توسعه و بسیاری از بافت‌‌های دیگر همچون ماهیچه، کبد و بافت چربی تولید می‌شود.

این ماده در نواحی مختلفی از هیپوتالاموس، هیپوکامپ، آمیگدال و نواحی ای از تالاموس نیز سنتز می‌شود که تمامی این نواحی به نحوی درگیر با خلق و خو، یادگیری، حافظه و شناخت است و افسردگی و اختلالات مشابه آن، می‌تواند ناشی از صدمه دیدن سلول‌های عصبی این نواحی  باشد. کمبود BDNF در ارتباط با افسردگی، بی‌خوابی، آلزایمر، استرس، بیماری‌های قلبی و حتی دیابت است. مطالعات مختلف در سطح کشت سلولی و حیوانی، بیان کننده تاثیر کورکومین در محافظت از BDNF و کمک به بازسازی و تولید مجدد آن در سلول‌های عصبی آسیب دیده از ترومای مغزی یا افسردگی است. در شرایط افسردگی، سطح ماده‌ای به نام سروتونین در مغز کاهش پیدا می‌کند.

این ترکیب دارای ویژگی‌‌های آرامبخشی است و به القای خواب نیز کمک می‌کند. برخی داروهای ضد افسردگی همچون فلوکستین (داروهای سروتونرژیک) نیز تاثیرات خود را در درمان افسردگی، با افزایش تولید یا جلوگیری از حذف این ترکیب در سلولهای مغزی و سیناپس‌‌ها اعمال می‌کنند. جالب اینجاست که سروتونین، خود عاملی برای تحریک رونویسی از ژن  BDNF است.

مطالعات بیانگر تاثیر مثبت کورکومین در حفاظت از سروتونین در سیناپس‌‌ها با مهار آنزیم‌های تجزیه کننده سروتونین (مونوآمین اکسیداز) است. به این ترتیب با حفظ این ترکیب موثر در رونویسی از ژن BDNF، سطوح این نوروتورفین نیز در سلول‌‌ها افزایش پیدا کرده و اثرات محافظتی و تحریکی خود را بر رشد و تمایز سلول‌‌های عصبی و بهبود علائم افسردگی اعمال می‌کند.

ویژگی دیگر کورکومین در ارتباط با اثرات آنتی اکسیدانی این ترکیب است. مطالعات بیانگر آن است که توانایی کورکومین در محافظت از آسیب‌های مغزی ناشی از رادیکال‌های آزاد، چندین بار قوی‌تر از ویتامین E است. جاروب کننده‌های رادیکا‌ل‌های آزاد مثل ویتامین E و کورکومین، با اثرات مخرب تجمع رادیکا‌ل‌های آزاد بر عملکردهای شناختی و شکل‌پذیری سیناپسی که در ترومای مغزی اتفاق می‌افتد، مقابله می‌کنند. BDNF نیز به عنوان یک پروتئین، در معرض تخریب و آسیب‌های ناشی از رادیکال‌های آزاد است. اینجاست که کورکومین هم بعنوان یک آنتی‌اکسیدان قوی، با جلوگیری از تخریب BDNF، به حفظ اثرات مثبت آن در بقا و تمایز نورون‌ها کمک می‌کند.

نکته سوم اینکه، کورکومین می‌تواند باعث فعالسازی گیرنده اختصاصی BDNF در سلول‌ها شود و به این ترتیب با تقویت اثرات آن و القای رونویسی از ژن BDNF به تولید این پروتئین و بقای اثرات محافظتی آن بر نورون‌ها کمک کند. هرچند که شاید در نگاه اول، مقدار ماده موثره کورکومین در ترکیب زردچوبه بنظر ناچیز بیاید ولی می‌توانیم با اختصاص دادن سهم بیشتر چاشنی‌های غذایی‌مان به این ماده، هم سهم چاشنی‌های مضری همچون نمک را کاهش دهیم و هم اینکه ذائقه‌مان را مهمان یک طعم و تجربه جدید با ترکیبی بکنیم که شاید بتواند سهم هرچند کوچکی در شادابی ما و محافظت از سلول‌های ارزشمندی اعصاب ما داشته باشد.