استان اردبیل

موقعیت جغرافیایى و تقسیمات سیاسى استان
استان اردبیل در شمال غربی فلات ایران، با بیش از 18 هزار و 50 کیلومترمربع، یک درصد مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. این استان از شمال به رود ارس، دشت مغان و بالهارود در جمهوری آذربایجان، از شرق به رشته‌کوه‌های طالش و بغرو در استان گیلان، از جنوب به رشته‌کوه‌ها، دره‌ها و جلگه‌‌های به هم پیوستهٔ استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود است.
از نظر مختصات جغرافیایی، مدارهای 37 درجه و 45 دقیقه و 39 درجه و 42 دقیقه شمالی و منتهی‌الیه شمالی و جنوبی و نصف‌النهارهای، 48 درجه و 55 دقیقه و 47 درجه و 3 دقیقه منتهی‌الیه غربی و شرقی، استان را می‌پوشانند.
چهار شهرستان این استان در طول 282/5 کیلومتر با جمهوری آذربایجان هم مرزاند. در 159 کیلومتر از این مرز، رودهای ارس و بالهارود جریان دارند. در طول این مرز, استان اردبیل با جمهوری آذربایجان از دو نقطه اصلاندوزو بیله‌سوار ارتباط دارد.
آذربایجان شرقی 324 کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های پارس‌آباد، مشگین‌شهر، اردبیل و خلخال دارد. استان اردبیل نیز در جنوب با استان زنجان همجوار است و در طول 62/5 کیلومتر، همسایه جنوبی شهرستان خلخال است. با وجود وحدت قومی و فرهنگی،‌ موانع طبیعی بین این دو استان و همچنین قطبی پرجاذبه چون تهران در آن سوی محور تبریز – زنجان (که جذب‌کنندهٔ هرگونه حرکت اقتصادی – اجتماعی در این محور است) باعث شده است روابط همجواری در طول این 62/5 کیلومتر وضعیت مطلوب نداشته باشد، از همین رو، شهرستان خلخال از شهرستان‌های منزوی و دور افتاده استان اردبیل به شمار می‌آید. استان گیلان نیز با 175 کیلومتر مرز مشترک با شهرستان‌های اردبیل و خلخال، همسایه شرقی استان اردبیل است و رشته‌کوه سخت‌گذر طالش مانند دیواری این دو استان را جدا می‌کند. دورافتادگی مناطق همجوار استان گیلان از مراکز تجاری و اقتصادی استان و جاذبه‌های اقتصادی کنارهٔ خزر سبب شده است مردم این مناطق، بیش‌ترین روابط اقتصادی – اجتماعی خود را با استان گیلان برقرار سازند. گردنه‌های دشوار گذر حیران و اسالم تنها گذرگاه‌های طبیعی بین این دو استان هستند که همواره ریزش برف‌های سنگین در فصل سرما سبب بسته شدن این گذرگاه‌ها می‌شود.
محور اردبیل – آستارا (گردنه حیران) اولین خط ارتباطی استان با مرکز کشور است که این استان را از راه رشت و قزوین به تهران وصل می‌کند.
استان اردبیل به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال 1372 از محدوده سیاسی – اداری استان آذربایجان شرقی جدا شد و به عنوان استانی مستقل (مشتمل بر شش شهرستان اردبیل، بیله‌سوار، پارس‌آباد،‌ خلخال، گرمی و مشگین‌شهر) در تقسیمات کشوری جای گرفت.
این استان بر اساس تازه‌ترین تقسیمات کشوری، دارای شش شهرستان، 16 بخش، شش دهستان و 2193 آبادی است. شهرهای اردبیل، نمین، نیر، سرعین، بیله‌سوار، پارس‌آباد، اصلاندوز، خلخال،‌ گیوی، مشگین‌شهر،‌ کوثر و گرمی شهرهای آن را تشکیل می‌دهند.
جغرافیاى طبیعى و اقلیم استان
چهره عمومى شهرستان اردبیل متأثر از ارتفاعات کوهستان‌هاى سبلان، طالش و بزغوش است که این عوامل طبیعى سبب محصور شدن آن شده‌اند. بیشتر زمین‌هاى این بخش از استان 2000 تا 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند. شمال غربى آن بین 3000 تا 4000 متر بلندى دارد و رشته کوه سبلان با 4811 متر ارتفاع، در این قسمت واقع است. وجود کوهستان سبلان در غرب این شهرستان، در اعتدال هواى آن نقش عمده‌اى دارد و آب‌هاى جارى شده از این کوهستان سبب آبادى منطقه شده است. آثار فرعى آتشفشان سبلان به صورت چشمه‌هاى معدنى آب گرم سرعین و سردابه ظاهر شده است که سبب جذب انبوه مسافران مى شود و یکى از زیباترین مناطق جهانگردى استان است.
براساس تقسیم‌بندى کوسن، شهرستان اردبیل داراى چهار اقلیم مدیترانه‌اى گرم،‌ مدیترانه‌اى معتدل، کوهستانى سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکى از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگى نیز در تمام فصول وجود دارد، ولى شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است.
براساس گزارش ایستگاه هواشناسى اردبیل که در ارتفاع 1372 مترى واقع شده، بارندگى این شهر در سال 1372 برابر 327/7 میلی‌متر گزارش شده است. این شهرستان داراى زمستان‌هاى بسیار سرد و تابستان‌هاى معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتی‌گراد است. وجود کوهستان‌هاى سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهاى دریاى خزر و بادهاى سرد شمالى و وجود جنگل‌هاى شمال و شرق آن در میزان بارندگى و نوسان دماى شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.
شهرستان بیله‌سوار با ارتفاع متوسط 120 متر و 1721/3 کیلومترمربع گستره‌اى پهناور از دشت مغان را تشکیل می‌دهد.
آب و هواى بیله‌سوار در تابستان‌ها گرم و در دیگر فصل‌ها به ویژه در زمستان‌ها معتدل و مطبوع است. بیله‌سوار به علت نزدیکى به دریاى خزر و ارتفاع کم، در ردیف مناطق نیمه مرطوب به حساب می‌آید. از این‌رو، همه منطقه را مراتع سرسبز و خرم قشلاقى پوشانیده است. در تابستان به علت شدت گرما و کمبود علوفه، دامداران و عشایر ایل سئون به سوى ییلاق‌هاى کوهستان سبلان و ارسباران کوچ می‌کنند.
میانگین باران سالانه این بخش 500 میلی‌متر است که از شرق به غرب کاهش می‌یابد. این شهرستان در سرزمین جلگه‌اى و هموار بنا شده و بلندترین نقطه آن «قله جهان خانلو» است که 700 متر بلندى دارد.
شهرستان پارس‌آباد در جلگه‌اى صاف و هموار قرار دارد و تنها ارتفاع چشمگیر آن «تپه نادر» در غرب آن است که در سال 1148 هجرى قمرى محل تاجگذارى نادرشاه افشار در دشت مغان بود.
این شهرستان داراى آب و هواى معتدل تا گرم است. تابستان‌هاى آن بسیار گرم و زمستان‌هاى آن معتدل و مطبوع است. بارندگى در پارس‌آباد تحت تأثیر جریان‌هاى دریاى خزر و توده هواى سیبرى و سرد شمالى است. میانگین بارندگى آن 462 میلی‌متر است که به سبب کمى ارتفاع، زمستان‌هاى آن ملایم و درجه حرارت آن تا صفر درجه پایین می‌آید.
شهرستان خلخال منطقه‌اى کوهستانى است که رشته‌کوه‌هاى طالش در بخش شرقی، کوه‌هاى بزغوش در غرب و قراول داغ در جنوب آن قرار گرفته است. کوهستان جنگلى و بلند طالش در شرق خلخال از شمال به جنوب کشیده شده و مانند سدى بین دریاى خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقى است،‌ که باران‌هاى خزرى در دامنه شرقى آن می‌بارند و سبب طراوت کوهستان و به وجود آمدن جنگل‌ها می‌شوند.
در جبهه غربى کوه‌هاى طالش (منطقه خلخال) که نسبت به جبهه شرقى آن، با کمبود باران و تغییر آب و هوا روبرو است، جنگل وجود ندارد. بلندترین قله‌هاى کوهستان طالش «ناو» و «الماس» است.
وجود کوه‌هاى دیوار مانند، راه‌هاى ارتباطى خلخال را بسیار دشوار رو کرده است. مهم‌ترین گردنه خلخال، گردنه ناو است که در مسیر جاده ارتباطى خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده است و از داخل جنگل‌هاى طالش، به جاده رشت – آستارا متصل می‌شود.
براساس تقسیم‌بندی‌ کوسن، شهرستان خلخال داراى سه اقلیم مدیترانه‌اى خشک و گرم،‌ مدیترانه‌اى گرم و مدیترانه‌اى معتدل است. به علت کوهستانى بودن منطقه, میزان بارندگى آن از سالى به سال دیگر متفاوت است.
براساس داده‌هاى ایستگاه فیروزآباد خلخال که در ارتفاع 1090 مترى قرار دارد، میزان بارندگى آن در سال 1372 در حدود 435 میلی‌متر بود. شهرستان خلخال داراى تابستان‌هاى معتدل و زمستان‌هاى سرد است. ارتفاعات شرقى و کوهستان طالش سرد و پربرف و کنار رود قزل‌اوزن گرم و مرطوب است. طول مدت سرماى این شهرستان بیش از پنج ماه است و برف سنگین زمستانى سبب بسته شدن جاده اسالم به خلخال در محور کوهستان طالش می‌شود.
شهرستان گرمى در میان دو رشته کوه کم ارتفاع واقع شده است و ارتباط دشت مغان را با سایر شهرهاى همجوار مانند اردبیل و مشگین‌شهر برقرار می‌سازد. در شمال و غرب گرمى ارتفاعات خروسلو مربوط به دوره میوسن، از غرب به شرق کشیده شده و در شرق آن،‌ ارتفاعات موران به بلندى 100 متر قرار دارد.
آب و هواى گرمى در تابستان‌ها نامساعد و در زمستان‌ها ملایم و مطبوع است. میزان بارندگى متوسط سالانه آن 300 میلی‌متر گزارش شده است. دماى هوا در گرم‌ترین ماه (مرداد) 38/5 درجه و در سردترین ماه (بهمن) 4/1 درجه سانتی‌گراد است.
شهرستان مشگین‌شهر در دامنه کوهستان سبلان واقع شده و داراى ویژگی‌هایى بارز است که برف‌هاى دائمى و چشمه‌هاى معدنى ناشى از وجود توده آتشفشانى سبلان از آن جمله است. این شهرستان به صورت دشتى گسترده است که با شیب تند به زمین‌هاى پست شمالى منتهى می‌شود. مرتفع‌ترین و پرشیب‌ترین قسمت این شهرستان بخش جنوبى آن،‌ یعنى دامنه‌هاى شمالى و شمال غربى توده‌هاى آتشفشانى سبلان است که به طور متوسط 2000 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. قسمت شمالى و غربى آن 100 تا 1000 متر ارتفاع دارد و بقیه زمین‌ها مسطح است و با شیبى ملایم در جهت شمال و شمال شرقى به دشت مغان منتهى می‌شود.
براساس تقسیم‌بندى کوسن، این شهرستان داراى چهار اقلیم مدیترانه‌اى گرم و خشک،‌ مدیترانه‌اى معتدل، استپى سرد و کوهستانى سرد است. طول ماه‌هاى خشک و نیمه‌خشک و یخبندان آن پنج تا هشت ماه است و میزان بارندگى سالانه آن به طور متوسط 300 میلی‌متر است. قسمت عمده پوشش گیاهى آن را استپی،‌ درمنه، ممرز، بلوط و تنگرس تشکیل می‌دهد.
سه جریان آب و هوایى با ویژگی‌هاى متفاوت، اقلیم و آب و هواى استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. «جریان مدیترانه‌ای» با ماهیت معتدل و بحرى که بیشتر بخارهاى خود را در کوهستان‌هاى ترکیه و زاگرس و آذربایجان غربى از دست می‌دهد، از غرب، استان اردبیل را متأثر می‌کند. این جریان، منشاء مهم و اصلى بارش‌هاى جوى ایران است و ورود آن به منطقه،‌ با تعدیل درجه حرارت و رطوبت هوا همراه است.
«جریان هوایى سیبرى آسیاى مرکزی» که ماهیتى برّى و سرد دارد،‌ از شمال و شمال شرق وارد می‌شود و پس از عبور از دریاى خزر و جذب بخار آن، استان اردبیل را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این جریان نیز بیشترین بخار خود را در دامنه‌هاى شرقى طالش و بغرو برجاى می‌گذارد. ورود این جریان هوایى در نواحى شمالى و مرکزى و جنوبى استان با سرما و افزایش میزان رطوبت هوا همراه است و در مناطق دیگر به ویژه در مناطق مرتفع، سرما و یخبندانى خشک را سبب می‌شود.
جریان هوایى سیبرى در تابستان باعث کاهش شدید گرما و خنک شدن هوا می‌شود. سومین جریان هوایی، «جریان اطلس شمالى یا اسکاندیناوی» است که داراى ماهیتى سرد است. با وجود این که جریان نامبرده نیز انبوهى از بخار خود را در سراسر اروپا و روسیه برجاى می‌گذارد، ولى ورود این جریان از شمال و شمال غرب با سرماى شدید و بارش برف سنگین در استان همراه است.
چهارمین عامل مؤثر در اقلیم (آب و هوا) استان، وجود دریاى خزر در شرق آن است که غیر از برخوردار کردن منطقه از بخارهاى خود،‌ در مناطق نزدیک و ساحلى نیز عامل تعدیل درجه حرارت است.
با وجود تنوع اقلیمى در استان، «سرد» بودن (بر اثر ارتفاع، جریان‌هاى هوایى سرد و عرض جغرافیایی) ویژگى مشترک اقلیم گوناگون آن‌جا است. حتى در قسمت شمالى استان که به دلیل پست بودن منطقه داراى اقلیم معتدل است،‌ به طور متوسط در 50 روز سال یخبندان است.
پدیده یخبندان در ایستگاه‌هاى مرتفع استان (مناطقى که ارتفاع آن‌ها در حدود 2000 متر است) تا 170 روز در نُه ماه از سال افزایش می‌یابد. با توجه به این واقعیت که در حدود 20 درصد از استان داراى ارتفاعى بیش از 2000 متر است و با توجه به تفاوت‌ جریان‌هاى برودتى و حرارتى در دامنه کوهستان‌ها، می‌توان نتیجه گرفت که در بسیارى از گستره‌‌هاى استان، در بیش از نیمى از روزهاى سال یخبندان است یخبندانى که در سراسر ماه‌هاى سال حتى در تابستان نیز قابل رؤیت است.
با وجود شدت سرما و برودت کم‌تر از 30 درجه سانتی‌گراد (براساس داده‌هاى ایستگاه‌هاى هواشناسى مرتفع)، درجه حرارت بالاى 40 درجه سانتی‌گراد نیز در گرم‌ترین ساعت‌‌هاى روز در ماه‌هاى تابستان، در داده‌هاى برخى ایستگاه‌ها، مانند پارس‌آباد قابل رؤیت است. دامنهٔ‌ نوسان درجه حرارت در سردترین و گرم‌ترین ماه سال یک منطقه، در حدود 40 درجه سانتی‌گراد است. میانگین دماى روزانه نیز در بین ایستگاه‌هاى استان، 6/5 تا 15 درجه سانتی‌گراد است. براساس داده‌هاى این ایستگاه، نواحى پست دره رود ارس و دشت مغان گرم‌ترین و ارتفاعات دامنه‌هاى سبلان، سردترین مناطق استان هستند.
میزان بارش جوى در استان به طور متوسط بین 250 تا 600 میلی‌متر در نوسان است. دو فصل بهار و زمستان، فصل‌هاى بارندگى منطقه‌‌اند و بیشترین بارندگی‌ها در بهار دیده می‌شود. فصل پاییز از نظر بارندگى پس از بهار و تابستان در مرتبه سوم قرار دارد.
جغرافیاى تاریخى استان
گو این که براساس آخرین تقسیمات کشورى ، اردبیل به استانى مستقل و جدید تبدیل شده است ، اما تاریخ آن با تاریخ سرزمین آذربایجان در آمیخته است ، چندان که ، بدون توجه به موقعیت تاریخى آذربایجان نمى‌توان سخن از موقعیت تاریخى اردبیل به میان آورد. که موقعیت جغرافیاى تاریخى آذربایجان ، در استان آذربایجان شرقى بررسى شده است.
وضعیت اجتماعى و اقتصادى استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1375، استان اردبیل دارای 011‚168‚1 نفر جمعیت است که تعداد 448‚568 نفر آن در مناطق شهری و 916‚596 نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و 2647 نفر دیگر غیرساکن (عشایر کوچ‌رو و رمه‌گردان) هستند. به استناد همین سرشماری،‌ بیش‌ترین تعداد جمعیت استان با 477‚563 نفر در شهرستان اردبیل و کم‌ترین آن‌ها با 584‚59 نفر در شهرستان گرمی است. همین دو شهرستان به ترتیب، بیش‌ترین و کم‌ترین جمعیت شهری را نیز به خود اختصاص داده‌اند. به این ترتیب، 59/5 درصد جمعیت شهرستان اردبیل و 23/6 درصد جمعیت شهرستان گرمی را جمعیت شهرنشین تشکیل می‌دهند.
براساس همین سرشماری، در حدود 35 درصد از کل جمعیت استان فعال بودند. این شاخص در مورد جمعیت نقاط شهری 3316 و نقاط روستایی 36/3 درصد است. بررسی آمار شاغلان در بخش‌های عمده اقتصادی استان اردبیل نشان می‌دهد که از کل شاغلان استان 40 درصد در بخش کشاورزی، 22/8 درصد در بخش صنعت و 37/2 درصد در بخش خدمات سرگرم کار هستند، به عبارت دیگر معاش غالب مردم این استان از فعالیت‌های کشاورزی و خدمات تأمین می‌گردد و صنعت علیرغم احداث و بهر‌ه‌برداری کارخانه‌های بزرگ، هنوز جایگاه اصلی خود را بازنیافته است.
محصولات عمده کشاورزی استان عبارت‌اند از: گندم، سیب‌زمینی، جو، ذرت دانه‌ای، بذر چغندر قند و حبوبات،‌ به علاوه پنج میلیون واحد دامی استان منشأ تولید و عرضه گوشت و محصولات لبنی است. صنایع دستی استان نیز با توجه به ساخت روستایی و عشایری استان از جایگاهی ویژه برخوردار است و زمینه جانبی فعالیت اقتصادی زندگی عشایر و روستاییان را تشکیل می‌دهد. از جمله این صنایع می‌توان به فرش، گلیم، جاجیم، ورنی و بافته‌های عشایری اشاره کرد.
پرورش زنبور و تولید عسل مرغوب یکی دیگر از فعالیت‌های اقتصادی است که در استان اردبیل رونق بسیار دارد و عسل به عنوان سوغات این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزل‌آلا به نام رنگین‌کمان در دریاچه طبیعی نئور اردبیل صورت می‌گیرد که از نظر مزه و کیفیت غذایی از بهترین و خوشمزه‌ترین ماهی‌های جهان است،‌آمار نشان می‌دهد در سال 1371،‌ مقدار 6408 تن گوشت ماهی در استان اردبیل تولید شده بود.
کارخانه چرم مغان از طریق صادرات پوست به کشورهای آلمان و ایتالیا بیش از ده میلیون دلار درآمد ارزی وارد کشور می‌کند و از سویی با توجه به جمعیت انبوه بخش کشاورزی که در بیشتر روزهای سال فعالیتی ندارند،‌ لزوم توسعه صنعتی، به ویژه صنایع تبدیلی و تکمیلی، یکی از ضرورت‌های توسعه استان به حساب می‌‌آید.