مدرسه مهدوی (۳)

درآمدی برفلسفه و نظام آموزش و پرورش زمینه ساز ظهور
 

اهداف تعلیم و تربیت مهدوی
 

تعیین هدف های آموزش و پرورش، از مسائل مهم فلسفه تعلیم و تربیت است و فیلسوفان تربیتی براساس شناخت خاص خود از انسان و نیازهای او به طراحی و هدایت مؤسسه های آموزشی پرداخته اند . (1)امروزه همه اندیشه ورزان حوزه تربیت اتفاق نظر دارند که رسالت تربیتی و علم مراکز آموزشی، از یادگیری طوطی وار، حفظی و سطحی یک سری اطلاعات فراتر می رود،(2) به گونه ای که در پرورش ابعاد اساسی شخصیت آدمی اعم از ابعاد معنوی، اخلاقی، عقلانی، اجتماعی،عاطفی، سیاسی و بدنی، نقش دارند.(3) مدرسه، پلی میان خانه و جامعه است که افراد را برای حضور کارآمد، موفق و اثرگذار در اجتماع آماده می سازد. دمور و جونخیز از مربیان تراز اول می نویسند:
مدرسه باید مردمی استوار، مستعد سعی و عمل، شجاع،مصممّ و اخلاقی بار آورد؛ باید از فرزندان ما، موجوداتی آزاد، فهمیده که خیر و عدالت، رهنما و فعالیت، تکیه گاهشان در طلب سعادت باشد، بسازد؛ مردمی که عزمشان برحفظ کمال مطلوب و نیکی در عامه مردم جزم باشد .(4)
دکترشریعتمداری در تبیین اهداف تعلیم و تربیت می نویسد :
از نظر ما، تعلیم و تربیت، هدایت فرد است ...هدایت فرد در محیط تربیتی عبارت از ترغیب فرد به فکرکردن، تبادل میان معلم و شاگرد، کوشش برای مشخص ساختن مسائل و انتخاب بهترین نظریه یا راه حل برای روشن ساختن مباحث علمی، اخلاقی و اجتماعی و کمک به افراد در ابراز و کنترل عواطف و تحکیم ارزش های معنوی و اخلاقی است. به نظر ما، مربی و شاگرد می خواهند در مراکز آموزشی موجبات رشد معنوی و اخلاقی، اجتماعی، عقلانی و عاطفی خود را فراهم کنند....بنابراین، هدایت افراد در بعد معنوی و اخلاقی، اجتماعی، عاطفی و عقلانی، پایه و اساس تعلیم و تربیت است .(5)
دکتر محمود صناعی نیز در مقاله ای با عنوان «از تربیت چه می خواهیم»در بیان اهداف تربیت می نویسد :
از هدف های اساسی تربیت باید آن باشد که در افراد، حس احترام به حقوق خود و دیگران، حس احترام به آزادی خود و آزادی دیگران، حس عدالت خواهی و تنفر از زور، حس مسئولیت اجتماعی و وظیفه شناسی، حس همکاری و زیستن با دیگران را با صلح و صفا تقویت کند. (6)
استاد مطهری نیز تربیت و پرورش انسان را در شش نوع علمی و فکری، عاطفی و اخلاقی، ذوقی و هنری، فنی و صنعتی، عبادی و پرستشی، اجتماعی و تعاونی لازم می داند.(7)
ازاین رو، هدف های تربیت اسلامی را تقویت اراده، عبادت و نیایش، محبت، تقویت حس حقیقت جویی، مراقبه و محاسبه، تفکر، محبت اولیا، ازدواج، جهاد و کار بیان می کند .(8)
تعیین هدف های تربیت مهدوی، به طور مستقیم با مبانی آن ارتباط دارد . مهم ترین مسئله در تعلیم و تربیت، کمال فرد است؛ زیرا فرد کمال یافته می تواند منشأ تحولات باشد . بنابراین، کمال عمومی بشر و ساختن جامعه ای متعالی در گرو رشد همه جانبه فرد است. بنابراین، در احادیث مهدویت بررشد عقلی و معنونی فرد تأکید زادی شده است. در یک جمع بندی، هدف کلی تعلیم و تربیت مهدوی را با توجه به ابعاد سه گانه آدمی یعنی بینش، گرایش و رفتار، می توان این گونه بیان کرد : تربیت منتظران کارآمد، پیشرو و مسئول با سه خصلت عقلانیت نقّاد، معنویت پویا و مدنیت پایدار .(9) انسان تربیت شده مهدوی، انسانی است که از راه تعلیم و تربیت، به آزادی درونی، هوشمندی، بصیرت، شکوفایی عقلی و روحی دست یافته، به گونه ای که برای همیشه در وی ماندگار و در حقیقت، ملکه روح او شده است و موجب اعتلای فرهنگی و اجتماعی جامعه می شود .
تربیت به عنوان فرایندی که نتیجه آن فقط در مقام عمل روشن می شود، دارای وجهه ای کاملاً عملی و کاربردی است. ازاین جهت، هر گونه تلاش نظری در چارچوب مفهومی باید ناظر به فواید عملی باشد. هدف های خرد این نوع از تربیت را با سه محور یاد شده عقلانیت، معنویت و مدنیت می توان حول محورهای زیر ذکر کرد :

الف)هدف های خرد مبتنی بر عقلانیت نقّاد
 

1.خردورزی
یکی از اهداف مهم تربیت از دیدگاه اسلام، خرد ورزی و عقل گرایی است. تعقل و عقل گرایی در رفتارهای انسان زمینه رشد و شکوفایی افراد و جامعه دینی را فراهم می سازد. قرآن کریم در موارد متعدد و به مناسبت های مختلف، بر ضرورت به کار گیری عقل تأکید کرده است تا رشد و شکوفایی عقلی انسان ها در زندگی فراهم شود. از این رو، می توان نتیجه گرفت که از دیدگاه قرآن کریم و روایات، انسان ها با برخورداری از عقل و به کارگیری آن می توانند درست را از نادرست تشخیص دهند. به همین دلیل، قرآن کریم انسان ها را تغییر دهنده سرنوشت خود معرفی می کند. )(10)آموزه مهدویت به عقل و عقلانیت اصیل و مستحکم و شکوفایی آن توجه ویژه دارد و یکی از اهداف حکومت موعود را عقلانیت دانسته است :
إذا قام قائمنا و ضع یده علی رءوس العباد فجمع به عقولهم و أکمل به أخلاقهم ؛ (11)
هنگامی که قائم قیام کند، دست شریفش را بر سر بندگان می گذارد و خردهای آنها را گرد می آورد و اخلاق آنها را کامل می گرداند .
بنابراین، مدرسه مهدوی در پی کسب دانشی استواراست که به خودی خود ارزش مند است و مایه اعتلا و شکوفایی عقل انسان و سلامت جامعه می شود. در آموزش حقیقی نباید توده اطلاعات ناپیوسته، پراکنده و بی معنی را در ذهن دانش آموزانباشت. چنین آموزشی خسته کننده و بی اثراست؛ زیرا او را به تحوّل، حرکت و تلاش رهنما نیست. باید با توجه به دو ملاک مهم استعداد و سعادت هر فرد و سلامت جامعه، از میان دانش ها و تجربه های بشری، آن چه را به حال فرد و جامعه، سودمند است، انتخاب کند و به دانش آموز تعلیم دهد تا خود دانش آموز بتواندبا علاقه و آزادی علمی و تلاش فردی، اصول محوری فراگرفته را کاربردی سازد و تکمیل کند. ذهن انسان تماماً ثابت و انفعالی نیست که فقط پذیرنده باشد، بلکه قدرت تجزیه و تحلیل و ترکیب و توسعه آموخته های خود را دارد. براین اساس، مردم وقتی عاقل شدند، زمینه سازی برای حکومت جهانی هم آسان خواهد بود. از این رو، مهم ترین رسالت آموز و پرورش برای زمینه سای ظهور این است که دانش آموزان را به سوی زندگی عاقلانه سوق دهند .
2.حق گرایی
کسب نگرش فراگیر درباره «حقیقت »که آن را در شعبه های مختلف علوم می توان یافت، ازاهداف اساسی تربیت اسلامی است . این حقیقت گرایی که مبتنی بر بینش وسیع وسعه صدر است، نتیجه تربیت عقلی و روحی است تا انسان با تعقل و پرهیز از نگاه تنگ نظرانه، به شناخت حقیقت بپردازد . در دیدگاه اسلام، معیار تمامی رفتارها، حق است و از مردم در خواست می کند تا زندگی خود بر مدارحق حرکت کنند.(12) هر کس باید حقیقت را خودش بشناسد و هیچ کس نمی تواند آن را بر دیگری تحمیل کند. از این رو، متعلم باید نیروی قضاوت خود را در شناخت حق و حقیقت به کار اندازد . از دلالت های تربیتی حق گرایی و حقیقت طلبی، پرهیز از سطحی نگری تحجر گرایی و جزم اندیشی و تأکید برآزادگی علمی است. جان هنری نیومن، از فلاسفه تعلیم و تربیت غربی می نویسد :
کسب حقیقت و بصیرت به خیر کلی و نیز پرورش نیروی عقل در جهت دادن پیوند میان حقایق گوناگون جهان (وحدت در کثرت)بدون اغراض مادی و شهرت طلبی هدف اصلی آموزش است .(13)
معارف قرآن کریم، تعصب و تقلید را نقطه مقابل حقیقت گرایی می داند که نتیجه تحجر گرایی و جمود است و راه اصلاح و تربیت فرد و جامعه را می بندد .(14) از این رو، وظیفه معلم، نشان دادن مسیر صحیح زندگی به دانش آموز است تا وی با آزادگی علمی حقیقت را بشناسد و روحیه مستقل حقیقت طلبی در او شکل بگیرد زیرا حقیقت طلبی و تربیت عقلی بدون آزادی علمی امکان پذیر نیست. یکی از راه های این حق گرایی، ایجاد معرفت و اعتقاد قلبی مردم به مقام الهی امام عصر(عج) و توجه دادن دانش آموز به جایگاه بلند دینی، سیاسی و اجتماعی ایشان است. پیامبراکرم (ص) می فرماید :
من مات ولم یعرف إمام زمانه مات میتة الجاهلیّة ؛ (15)
هر کس بمیرد در حالی که امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی و بی دینی مرده است .
در فرهنگ شیعه، امام همانند پیامبر، معیار حق است و مسئولیت هدایت و تربیت مردم را برعهده دارد. ازاین رو، امام صادق (ع) به زراره سفارش می کند که پیوسته بخواند:
اللّهمّ عرّفنی حجّتک فإنّک إن لم تعرّفنی حجّتک ضللت عن دینی؛(16)
خدایا، حجّتت را به من بشناسان؛ چون اگر معرفت حجت را به من ندهی، گم راه خواهم شد .
یعنی این که بدون امام و راهبر، بی راهه خواهم رفت؛ چون او مایه هدایت و تربیت است .
3.موقعیت شناسی
رفتار و کرداری از عقلانیت برخوردار است که بر اساس موقعیت شناسی و آگاهی به مقتضیات زمان و مکان صورت گیرد؛ به ویژه رفتارهایی که برای اهداف بزرگ در حال انجام است. تشخیص ندادن دقیق شرایط و موقعیت و اختیار نکردن مسیر صحیح می تواند در بزنگاه های تاریخی، امکان رشد و پیشرفت را از یک ملت سلب کند و حتی آن جامعه را به سرمنزل نابودی بکشاند. توجه اهل بیت (ع) به موقعیت شناسی نمایان گر این هدف مهم در رفتارهای منتظران است. از این رو، زمانی به حرکت و قیام و زمانی به استراتژی دستور داده اند . درشرایط خاص، به کارگیری «اصل تقیه و نهان کاری»حتّی نسبت به نام بردن از حضرت مهدی (عج) بسیار مهم است. روزی یکی از شیعیان از ابوسهل نوبختی پرسید :چرا ناحیه مقدسه با وجود جایگاه رفیع علمی و اجتماعی تو، ابن روح(نایب سوم)را به نیابت برگزیده است؟ او در پاسخ گفت:درجه راز نگه داری ابن روح چنان بالاست که اگر او، حضرت حجت (عج) را پنهان کرده باشد، حتی در صورت قطعه قطعه کردن بدنش با قیچی، سخنی نمی گوید .(17)
از دلالت های تربیتی این هدف توجه به فضای فرهنگی و اجتماعی محیط پیرامون در امر آموزش اصول تربیتی است که در تربیت دانش آموزان نقش مهمی دارد. تأثیر آموزش ضمنی و غیر مستقیمی که فضای فرهنگی و اجتماعی محیط پیرامون بر تربیت فرد می گذارد، کمتر از آموخته های مستقیم نیست؛ چون فضای فرهنگی که دانش آموز در آن به یادگیری مشغول است، در کنه وجود فرد تأثیر می گذارد. اگر دانش آموزی وارد محیط آموزشی شود که با روح حاکم نظام ارزشی و تربیتی سازگار باشد، فرصت بهتری برای رسیدن به اهداف و آرمان ها خواهد داشت .
4.آینده نگری
آینده نگری، آینده اندیشی و توجه به امکانات و آینده هایی که احتمال پدیدار شدن آنها زیاد است، از جنبه های مهم و اساسی یک منتظر موعود، به شمار می رود . توجه به آینده، برخلاف تحجر، ماندن و در جا زدن، سبب ارتقا، رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی می شود . بنابراین، بدون فرجام شناسی، شناخت آینده و چگونگی سیر حال به آینده، نمی توان به تربیت سازنده دست یافت. آموزه مهدویت در خود، نگرش امیدوارانه به آینده را پرورانده است و زمینه سازی برای ظهور نیز مستلزم توجه به آینده وموقعیت های فراروخواهد بود. پیامبر اکرم (ص) می فرماید:
لا تودبوا اولادکم بأخلاقکم لانهم خلقو الزمان غیر زمانکم ؛(18)
فرزندانتان را به اخلاق خودتان تربیت نکنید، برای این که آنها برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده اند.
کانت، از فلاسفه بزرگ غرب، می نویسد :
یکی از اصول تعلیم و تربیت که باید همواره مدّ نظر طراحان برنامه های تربیتی باشد، این است که کودکان را نباید تنها برحسب وضع فعلی نوع بشر، بلکه برای شرایط بهتر احتمالی آینده آن، یعنی منطبق با انگاره آدمیت و مقصد کلی آن تربیت کرد .(19)

ب)هدف های خرد مبتنی بر معنویت پویا
 

1.تعهد و وفاداری
کسب دانش برای رسیدن به رفاه مادی یا سواد آوری به ابزاری خطرناک مبدّل می شود که تیغ تیزی در دست زنگی مست است. ازاین رو، علم بدون تعهد اخلاقی، مردود است؛ چون علمی که پشتوانه اخلاقی نداشته باشد، در مسیر سعادت نیست . بنابراین، دانش باید موجب نوعی تعهد و وفاداری به حقیقت و ارزش های انسانی شود که از درون تفکر و آگاهی برخاسته باشد. فرد تربیت شده، دانش خود را در منظری کلی و در رابطه با دیگر مسائل علمی، فرهنگی و اخلاقی می بیند. درک این منظر کلی، با دانش سطحی و محفوظات به دست نمی آید، بلکه علم باید از تأثیر علمش بر دیگر شعبه های علم و کل زندگی انسان آگاه باشد و در تغییر رفتار در قبال هم نوعان و جهان مؤثر باشد. آن چه بیش از هر امری این پشتوانه را در دانش آموز ایجاد می کند، ایمان دینی است. ایمان دینی، عاملی برای استقامت، پایداری و به تحرک در آوردن نیروی حیات و ارزش های انسانی است .(20)
رسول اکرم (ص)فرمود:
والّذی بعثنی بالحقّ بشیراً،إن الثابتین علی القول به فی زمان غیبته لأعزّ من الکبریت الأحمر .(21)
سید الساجدین (ع)،منتظران را برترین مردم هم روزگاران بر می شمارد که پس از پذیرش خردمندانه امامت حضرت حجت (عج) بر خوب ها پایداری می کنند .
إن أهلَ زَمانِ غَیبَتهِ القائلونَ بإِمامَتِهِ المُنتَظرونَ لِظُهُورِهِ إفضلِ أهلِ کُلِّ زَمَانٍ ؛ (22)
آن گروه از مردم عصر غیبت امام دوازدهم که امامت او را پذیرفته اند و منتظر ظهور اویند، برترین مردم روزگاران هستند .
از این رو، گسترش ایمان و اخلاق از دیگر اهداف مدرسه مهدوی به شمار می رود. توسعه و هدایت محبت و عشق ذاتی انسان ها به منجی موعود که در مذهب تشیع به حضرت حجت (عج)، تعلّق گرفته، از راه کارها و راه بردهای مهم ایجاد حس تعهد و وفاداری به حقیقت و ارزش های انسانی است؛ زیرا این محبت، ما را به اطاعت ووفاداری می رساند و موجب گسترش ارزش های دینی و انسانی در سطح جامعه می شود. در روایت می خوانیم :
هل الّدین الّا الحب و البغض ؛(23)
آیا دین جز دوست داشتن و دشمن داشتن است؟
و یا
هل الایمان الّا الحب و البغض ؛ (24)
آیا ایمان جز دوست داشتن و دشمن داشتن است؟
2.رشد و کمال جویی
گرایش به رشد و تعالی در نهاد هر انسانی نهفته است . انسان رشد یافته کسی است که شایستگی و لیاقت اداره و نگه داری و بهره برداری از سرمایه ها و امکانات مادی یا معنوی را که به او سپرده می شود، داشته باشد.(25)کسانی که از این ویژگی برخوردار باشند، می توانند در جامعه نقش آفرین و تأثیرگذار باشند و مسیر جامعه را به سمت پیشرفت و تعالی هدایت و حرکت دهند. رشد و تعالی، شرط اصلی آزادی و مسئولیت است و بدون این ملکه مهم نمی توان زمام کار خود و جامعه را به دست گرفت. رشد انواعی دارد از جمله :رشد مالی، رشد خانوادگی، رشد اخلاقی، رشد اجتماعی، رشد سیاسی، رشد دینی و اسلامی .(26) ازاین رو، یکی از اهداف اساسی مدرسه مهدوی، رشد، تعالی و کمال جویی است؛ زیرا زمینه سازی ظهور در حقیقت، بسیج کردن نیرو و امکانات و بهره برداری صحیح از آنهاست. منتظر تربیت شده رشید، کسی است که امکانات و سرمایه های خود، دردهای و کمبودها و موانع کارش را تشخیص دهد و راه چاره آن دردها و رفع آن نیازها را بشناسد و نسبت به آنها دغدغه داشته باشد. مدرسه مهدوی باید نسبت به انواع رشد، برنامه و طرح اجرایی داشته باشد؛ زیرا آموزه مهدویت، نمونه ای از تعالیم رشد دهنده دین اسلام است . استاد مطهری (رحمه الله) می نویسد :
رشد اسلامی متضمن رشد اخلاقی و رشد اجتماعی و رشد سیاسی هم هست؛ زیرا در اسلام، هم اخلاق است و هم مسئولیت اجتماعی و هم مسئولیت سیاسی و هم مسئولیت رهبری حزبی و رهبری معنوی .(27)
3.عدالت گرایی
عدالت گرایی، محور قرار گرفتن اصل عدالت در تمامی رفتارهاست . آموزه های دینی بیان گر سفارش های متعددی نسبت به این اصل هستند و با تأکید بر اهمیت آن، این اصل را برخاسته از رسالت پیامبران معرفی می کند. قرآن کریم در آیات متعددی به این اصل سفارش می کند. از جمله خداوند خطاب به مؤمنان می فرماید :
یَا أَیُّهَا الَّذِیَن آمَنُوا کُونوُا قَوَّامِینَ لِلهِ شُهَدَاءَ بِالقِسطِ وَ لَا یَجرِمَنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ عَلَی أَلَّا تَعدِلُوا إِعدِلُوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوَی ؛(28 )
ای کسانی که ایمان آورده اید، برای خدا به داد برخیزید [و]به عدالت شهادت دهید، و البته نباید دشمنی گروهی شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک تر است .
مشارکت در عرصه ای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی وقتی مشارکتی سازنده و اثر بخش خواهد بود که روحیه عدالت خواهی در جامعه وجود داشته باشد تا افراد جامعه به طور زنده و پویا، حضور فعال داشته باشند و به واسطه این روحیه، ازرش ها در جامعه، ایجاد و مستحکم می شوند. ایجاد عدالت اجتماعی و دفاع از حقوق خود و ضعیفان، که از مصداق های برجسته عدالت است، بخشی از حقوق مردم به شمار می رود. توانگران و حکومت ها همیشه این حق را تهدید و محدود می کنند. قرآن سفارش کرده است که هرگاه ظلمی بر کسی وارد شد، باید به مؤمنان پناه ببرد؛ زیرا :
وَ الَّذیِنَ إِذَا أَصَابَهُمُ البَغیُ هُم یَنتَصِروُنَ ؛(29)
و کسانی که چون ستم برایشان رسد، یاری می جویند [و به انتقام برمی خیزند].
و مؤمنان نیز باید به دفاع از حقوق برادران ایمانی خود برخیزند. تأکید قرآن کریم بر عدالت خواهی و مطالبه حقوق خود و جامعه ازمصداق های مهم بایسته های منتظران و زمینه سازان ظهوراست.(30) مقام معظم رهبری در توجه به اصل عدالت گرایی فرموده است :
پرچم عدالت خواهی را همواره پیامبران الهی و پیروان راستین آنان بردوش کشیده اند . امروز و همیشه مجاهدت در زیر این پرچم، صادقانه ترین نشانه پیروی از رسولان الهی است .(31)
4.خود باوری و اعتماد به نفس
یکی از اصول پایه ای و شرایط لازم جهاد برای اقامه حق و زمینه سازی تحقق آن، اعتماد به نفس و راه ندادن ترس و ضعف به خود است. در حقیقت، آن چیزی که ستم گران و زورمندان را نسبت به ناتوانان و افراد جامعه گستاخ می کند، همان ضعف و ناتوانی و نداشتن اعتماد به نفس است. از این رو، مؤمنان و یاوران موسی (ع) پس از آن که توکل کردند، از خداوند خواستند نتیجه ضعف را که همان فتنه است و سبب ذلت آنها می شود، از باطن آنها سلب کند. (32)هم چنین خداوند متعال به مادر موسی (ع) امر فرمود که کودک خود را به دریا افکن و دیگر نترس و ناراحتی به خود راه مده؛ (33)زیرا امور زمین و آسمان در دست قادر متعال است .
اعتماد به نفس، خود باوری و عزت مندی، از ارکان زندگی اجتماعی و فعالیت های تشکیلاتی است. قرآن کریم، عزت و سربلندی را نزد خداوند و رسول او ومؤمنان می داند.(34) از این رو، رهبر انقلاب اسلامی در تبیین آثار مثبت اعتماد به نفس ملی می گوید :
اگر این عامل اساسی در ملتی وجود نداشته باشد، آن ملت همیشه عقب می ماند و چشم به راه کمک دیگران است، اما برخورداری از اعتماد به نفس عمومی، اندیشه تأمین نیازهای ملت را در اذهان نخبگان مطرح می سازد، باعث به کارگیری و شکوفایی استعدادها می شود و موفقیت هایی به دنبال می آورد که هر یک زمینه ساز موفقیت های خوشه ای دیگر می شود و ملت ایران این واقعیت را در دفاع مقدس و عرصه های مختلف تجربه کرده است .(35)
ج)هدف های خرد مبتنی بر مدنیت پایدار
1.مشارکت طلبی
از دیدگاه اسلام، مشارکت در زندگی سیاسی اجتماعی یک حق و در عین حال، تکلیف به حساب می آید . در این منابع، آموزه های متعددی بر اصل مشارکت طلبی در زندگی سیاسی و اجتماعی دلالت می کنند. استاد مطهری می نویسد :
اهمیت ندادن به پُست ها و سنگرهای اجتماعی و رها کردن آنها، عین واگذاری آن پست ها به دشمنان [است]یکی از علایم بی رشدی ما این است که ما مسلمانان پست های حساس اجتماعی را دو دستی به دشمنان خودمان واگذار می کنیم . آنها مثل کسی که بچه را گول بزند، کخ کخ می کنند و ما هم آنها را جلوی آنها می اندازیم و در واقع، دوست دشمنان خود، و دشمن دوستان خود هستیم .(36)
انسان منتظر باید در عرصه های سیاسی و اجتماعی محیط خود، ناظری فعال و کنش گری تأثیرگذار باشد تا شرایط را آن گونه که می پسندد، تغییر دهد و زمینه ظهور و موعود را آماده سازد. امامان معصوم علیهم السلام در روایات متعددی بر اهمیت مشارکت در زمینه سازی ظهور تأکید کرده اند. . امام صادق (ع) می فرماید :
هر یک از شما باید برای خروج حضرت قائم عُدّه فراهم کند، هر چند یک تیر باشد .(37)
ائمه اطهار (ع) به دعا برای تعجیل فرج سفارش های فراوانی کرده اند:
وأکثرو الدّعاء بتعجیل الفرج فإنّ ذلک فرجکم؛ (38)
برای شتاب در فرج،بسیار دعا کنید ؛ زیرا در آن برای شما گشایش است .
دعا کردن، یکی از انواع مشارکت طلبی است . امام علی علیله السلام می فرماید :
الدّاعی بلا عمل کالرّامی بلا وتر ؛ (39)
دعا کننده بدون عمل عمل مثل تیر انداز بی کمان است .
اگر این فرمایش امیرمؤمنان علی (ع) را به آن ضمیمه کنیم، روشن می شود که دعا کردن همراه با حرکت و مشارکت، مقصود بوده است. بنابراین، آماده شدن مردم برای مشارکت در عرصه های مختلف جامعه، در راستای رشد و بالندگی دولت زمینه ساز در تمام ابعاد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اقتضا می کند که مدرسه مهدوی نسبت به تخصص گرایی و آموزش های فنی و حرفه ای طرح و برنامه داشته باشد .
2.مسئولیت پذیری
آموزه های دینی همواره انسان را موجودی مسئول در برابر سرنوشت خود و جامعه معرفی کرده اند. بر اساس این آموزه ها یک شهروند مسلمان هیچ گاه نباید نسبت به این سرنوشت بی اعتنا باشد و موظف است در حوادث مختلف واکنش مناسبی انجام دهد. از این رو، از دیدگاه اسلام، بی اعتنایی در زندگی سیاسی و اجتماعی، مردود است و انسان، مسئول شناخته می شود . این مسئولیت پذیری در سطح فردی ناظر به سرنوشت فردی است. انسان مسلمان نسبت به سرنوشت خود همواره مسئول شناخته می شود. این مسئولیت پذیری از خصلت ذاتی اراده و اختیار وی بر می خیزد. این ویژگی، شخصیتی مستقل و آزاد به انسان می بخشد و به همین دلیل، وی از نظر تکوینی، در انتخاب راه، آزاد است. در قرآن کریم می خوانیم :
إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبیِلَ إِمَّا شاَکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً ؛ (40)
ما راه را بدو نمودیم ؛ یا سپاس گزار خواهد بود یا ناسپاس گزار .
مسئولیت پذیری در سطح اجتماعی، ناظر به زندگی جمعی انسان است. انسان مسلمان بر اساس آموزه های دینی، نسبت به مسائل اجتماعی در جامعه خود کاملاً مسئول شناخته می شود. این هدف، همگان را در برابر جامعه مسئول می داند، و منتظران واقعی به گونه ای تربیت می شوند که در مشارکت خود مسئولیت پذیری دارند. قرآن کریم درآیات متعددی در قالب آموزه امر به معروف و نهی از منکر، بر اصل مسئولیت اجتماعی مسلمانان در زندگی جمعی خود تأکید کرده است. برای نمونه، خداوند می فرماید :
وَالمُؤمِنُونَ وَ المُؤمِنَاتُ بَعضَهُم أَولِیاءُ بَعضٍ یَأمُرُونَ بِالمَعروفِ وَ یَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ ؛ (41)
ومردان و زنان با ایمان،دوستان یکدیگرند که به کارهای پسندیده وامی دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند .
هم چنین قرآن کریم به مسئله مسئولیت اجتماعی (42)و توجه به امور هم نوعان توجه ویژه ای دارد واز انسان ها خواسته است با یکدیگر در ارتباط باشند و در امور مختلف،ازیکدیگر پشتیبانی کنند.(43) پیامبراکرم (ص) فرمود :
مثل مؤمنان در ترحّم و دوست داشتن یکدیگر، مانند پیکر واحدی است که اگر عضوی را ناراحتی برسد، سبب تب و بیداری دیگراعضای او از خواب می شود .(44)
3.میانه روی، انعطاف پذیری و تحول گرایی
بقای هر هستومندی در گرو میانه روی و انطباق با شرایط متحول شونده محیط است. ایجاد ارتباط سازنده با رقیبان و حریفان، لازمه رشد و قرار گرفتن در جایگاه مناسب است و داشتن نگاه ههای بسیار متعصبانه که مبتنی بردرک و شناخت آگاهانه نباشد، موجب حذف یا کنار رفتن از جامعه می شود. از این رو، قابلیت انعطاف و تطبیق با شرایط برای هر اُرگانیزمی که بخواهد از دچارآمدن به سرنوشت دایناسورها پرهیز کند، روحیه و ابزاری، ضروری است. «در هزاره سوم که اکنون در آغاز آن قرار داریم، موفقیت در عرصه های مختلف، نصیب افراد نهادها و اقوامی خواهد شد که با برخورداری از توانایی های معرفتی و شجاعت اخلاقی و آینده نگری و بصیرت، و با نظر به زمینه ها و حوزه های در حال ظهور، به مدد عرضه طرح های جسورانه و جامعه، پیشاپیش به استقبال امواج دگرگون ساز تحولات برند و در مقام یک عامل و بازیگر فعال، و نه هم چون یک ناظر منفعل، مسیرحوادث را در جهت دیدگاه های خود رقم بزنند.(45)
تحجرگرایی به معنای در جا زدن و تثبیت همه روش ها، سنت ها و آداب در جامعه، با تحول گرایی در تعرض است. از این رو، قرآن کریم به نکوش مردمانی می پردازد که از هرگونه نو خواهی و تحوّل می هراسند و به تمامی سنت های پدران خود وابسته اند و هرگز حاضر به جداشدن از آنها نیستند. تعصب و تقلید، دو نتیجه تحجر گرایی و جمود است که راه را براصلاح و پیشرفت جامعه می بندد.(46) در این میان، انسان منتظر زمینه ساز باید با پای بندی به مبانی و اصول، تحول گرا باشد؛ زیرا تحول گرایی و انعطاف پذیری در مقابل مقتضیات زمان، راه ماندگاری و پیشبرد اهداف واصول را فراهم می سازد . بنابراین، انسان منتظر برای نقش آفرینی در جامعه و فراهم آوردن زمینه های پیشرفت و ارتقای علمی و فرهنگی اجتماع باید همواره به صورت مستمر، رفتار خود را بررسی کند و بر مبنای ارزش یابی واقع بینانه از شرایط متحول شونده بیرونی، در ساختار و تاکتیک های خود تغییرات لازم را بدهد و راه بردهای تازه و کارآمدتری را برای دست یابی به اهداف مورد نظر تدوین کند. ازاین رو، میانه روی، انعطاف پذیری و تحول گرایی در مقابل تحجر،جمود و بی اعتنایی، ازاصول مهم فعالیت ها و مشارکت های منتظران است .
4.هم گرایی و سعه صدر
پیشرفت و قدرت در هر جامعه و سازمانی، تابع انسجام همه امکانات آن جامعه است و تا زمانی که عناصرمختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی یک جامعه، انسجام و منطق درونی نداشته باشند، نمی توان در راه پیشرفت گام نهاد . از این رو، یکی از اصول مشارکت سیاسی ونقش آفرینی در سرنوشت خود و جامعه اتحاد و هم گرایی است. قرآن کریم بر این نکته تأکید دارد که وحدت مایه استواری و نیرومندی است واختلاف موجب شکست و سستی است . خداوند در قرآن کریم خطاب به شهروندان اسلامی می فرماید :
وَ لَا تَکُونُوا کَالَّذیِنَ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا مِن بَعدِ مَا جا ءَهُمُ البَیِّنَاتُ وَ أولئِکَ لَهُم عَذَابٌ عَظیِمٌ ؛ (47)
و چون کسانی مباشید که پس از آن که دلایل آشکار برایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند و برای آنان عذابی سهمگین است .
و نیز فرمود :
وَ لَا تَنَازَعُوا فَتَفشَلُوا وَ تَذهَبَ ریِحُکُم وَ اصبِرواُ إنَّ اللهَ مَعَ الصَّابرِِینَ ؛(48)
با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین برودو صبر کنید؛ که خدابا شکیبایان است .
امام صادق (ع) می فرماید :
إنّ هذا الامر لا یأتیکم إلا بعد إیاس لا و الله حتّی تمیّزوا ؛(49)
این امر تحقق نخواهد یافت، مگر بعد از ناامیدی از دیگران. نه، به خدا سوگند، امر ظهور به وقوع نخواهد پیوست تا زمانی که بر اثر ابتلائات شدید ماهیت افراد، پیوست تا زمانی که براثرابتلائات شدید، ماهیت افراد آشکار شود و صف بندی ها مشخص گردد .
بنابراین، منتظران واقعی در فعالیت های فردی و تشکیلاتی باید در برابر سختی ها و مشکلات از حوصله و تحمّل بالایی برخوردار باشند تا بتوانند بر شتاب زدگی خود مسلط شوند و در برخورد با مسائل و مشکلات پیش رو، عاقلانه و مدبرانه عمل کنند.اگرفعّال فرهنگی یا سیاسی در مقابل پدیده ای اجتماعی، شتاب زده عمل کند، دور اندیشی و عاقبت نگری لازم را ندارد؛ چون هیجان ها و احساسات روحی و دغدغه ها و حساسیت های درونی غلیان می کند و جلوی اندیشه او را می گیرد. از این رو، یکی از شرایط داشتن روح بزرگ، صبر، سعه صدر و تحمل مشکلات است. ازدیدگاه قرآن کریم، استقامت و صبر در برابر مشکلات و امتحانات، انسان را پخته و لایق مقام حکومت و زمام دار جامعه می کند.(50) هم چنین قرآن، ثبات قدم و استوار در راه را عامل رسیدن به پیروزی در صبر و سعه صدر معرفی می کند :
رَبَّنَا أَفرِغ عَلَینَا صَبراً وَ ثَبِّت أَقداَمَنَا وَ انصُرنَا عَلَی القَوم الکَافِرِینَ ؛(51)
پروردگارا، بر [دل های ]ما شکیبایی فرو ریز و گام های ما را استوار دار و ما را بر گروه کافران پیروز فرمای .
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمُنُوا اصبِروُا وَ رَابِطُوا وَ اتَّقُواللهَ لَعَلَّکُم تُفلِحونَ؛(52)
ای کسانی که ایمان آورده اید، صبر کنید و ایستادگی ورزید و مرزها را نگهبانی کنید و از خدا پروا داشته باشید. امید است که رستگار شوید .

نتیجه:
 

دراین مقاله به اثبات رسید که زمینه سازی و آماده کردن جامعه متناسب با شرایط و مقتضیات فرهنگ و ارزش های دینی و توحیدی جهت ظهور منجی بشر، نیازمند توجه به نقش انسان و نیروسازی است؛ زیرا اراده و محتوای باطنی انسان، علت العلل تمامی تغییر و تحولات اجتماعی به شمار می رود. از این رو، دولت زمینه ساز باید به سیاست گذاری در امر تعلیم و تربیت و تدوین نظام آموزش و پرورش بر اساس آموزه مهدویت و انتظار اهتمام ورزد؛ چون تربیت نیرو، به تعلیم و تربیت متناسب با مبانی و اهداف آموزه مهدویت نیاز دارد. به همین دلیل، تأسیس مدرسه مهدوی مبتنی بر فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، از ضروریاتی است که در زمینه سازی برای ظهور نقش محوری و مهمی ایفا می کند. در ادامه روشن شد که آموزه مهدویت و انتظار، ظرفیت ها و دلالت های فراوان تربیتی برای تأسیس فلسفه و نظام آموزش و پرورش نیز بیان شد .

پی نوشت ها :
 

*دانش آموخته سطح سه حوزه علمیه قم، کارشناس ارشد فلسفه غرب دانشگاه اصفهان .
1-غلام حسین شکوهی، مبانی و اصول آموزش و پرورش، ص116، مشهد:انتشارات به نشر، 1385ش.
2-عبدالعظیم کریمی، آموزش به مثابه پرورش، ص18، تهران :پژوهشکده تعلیم و تربیت، 1382ش.
3-علی شریعتمداری، رسالت تربیتی و علمی مراکز آموزشی، ص86، تهران :انتشارات سمت، 1374ش.
4-به نقل از :مبانی و اصول آموزش و پرورش، ص128.
5-رسالت تربیتی و علمی مراکز آموزشی، ص101.
6-آزادی و تربیت،ص85.
7-یادداشت ها، ج2، ص174.
8-تعلیم و تربیت در اسلام،ص56-135.
9-این سه اصطلاح از این منبع وام گرفته شده است:عبدالعظیم کریمی، سازه های تربیت و دموکراسی .
10-سوره رعد، آیه 11.
11-بحار الانوار، ج52، ص336.
12-سوره توبه، آیه 33و34.
13-به نقل از :مکتب فلسفی لیبرالیسم آموزشی و اسلام، ص98.
14-سوره بقره، آیه 170؛ سوره احزاب، آیه 67.
15-محمد بن علی بن بابویه قمی(شیخ صدوق)کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق:علی اکبرغفاری، ج2، ص409، قم:مؤسسه النشر الإسلامی، چاپ اول، 1405ق.
16-الکافی، ج1، ص337؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص12.
17-الغیبة (طوسی)، ص240، بیروت :انتشارات دارالکتاب الاسلامی، 1412ق.
18-به نقل از :یادداشت ها، ج2، ص92.
19-امانوئل کانت،تعلیم و تربیت (اندیشه هایی درباره آموزش و پرورش)، ترجمه :غلام حسین شکوهی، ص69، تهران :انتشارات دانشگاه تهران، 1374ش.
20-نک :مرتضی مطهری، انسان و ایمان (مجموعه آثار)، ج2، ص35، تهران :انتشارات صدرا، 1385ش.
21-بحارالانوار، ج51، ص73.
22-همان. ج52، ص 122، ح4.
23-الکافی، ج2، ص125.
24-همان .
25-مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج3، ص314.
126-یادداشت ها،ج4، ص470.
27-همان، ص473.
28-سوره مائده، آیه 8.
29-سوره شوری، آیه 39.
30-سوره حجرات، آیه 9.
31-متن پیام رهبر معظم انقلاب به دانشجویان عدالت خواه، 22مرداد 1387.
32-سید محمد حسین طباطبایی، المیزان ، ج10، ص182، بیروت:منشورات الاعلمی المطبوعات، 1417ق؛ سوره یونس، آیه 85.
33-سوره قصص، آیه 7.
34-سوره منافقون،آیه 8.
35-سخنان مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان دانشگاه های یزد، خبرگزاری فارس، 1386/10/13.
36-یادداشت ها، ج4، ص473.
37-الغیبة (نعمانی)، ص320، ح1.
38-بحارالانوار، ج52، ص92.
39-نهج البلاغه، ص534، حکمت 337.
40-سوره انسان، آیه 3.
41-سوره توبه، آیه 71.
42-سوره آل عمران، آیه 104.
43-سوره آل عمران، آیه 200؛ علامه طباطبایی ذیل این آیه در تفسیر المیزان، بحثی مفصل کرده است که بسیار اهمیت دارد .
44-بحارالانوار، ج58، ص150، باب 43، ح29.
45-علی پایا، دانشگاه تفکر علمی، نوآوری و حیطه عمومی، ص34، تهران:پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری، 1385ش.
46-سوره بقره، آیه 170؛ سوره احزاب، آیه 67.
47-سوره آل عمران، آیه 105.
48-سوره انفال، آیه 46.
49-الکافی، ج1، ص370.
50-سوره انبیاء، آیه 73.
51-سوره بقره، آیه 250.
52-سوره آل عمران،آیه 200.
 

منبع :نشریه مشرق، شماره 10.
ae