مقدمه
تربیت صحیح جهت دهنده ی آینده فرد است و ابعاد گوناگونی دارد که در وهله اول به عهده والدین است و آنان هستند که تأثیر عمده در رشد و تربیت صحیح فرزند دارد. حال آنکه تربیت صحیح و رفتار شایسته در گرو پیوند با قرآن و سنت است که والدین مسوولیت تحقق این امر مهم را به عهده دارند بنابراین برای نهادینه شدن تربیت دینی در قلب و روح فرزند باید والدین اهتمام جدی به آموزه های قرآنی داشته باشند. تربیت به معنای واقعی و اصیلش جز در دوران حکومت معصوم و با وجود شرایط لازم محقق نخواهد شد. در واقع به فعلیت رساندن قوای انسان در راه رسیدن به خدا و سعادت است و توجه به بعد معنوی وجود انسان (روح) است که اثرات ویژه ای در زندگی او و انتخاب مسیر دارد و امام مهدی علیه السلام به عنوان ولی خدا و موعود جهانی تکمیل کننده مسیر رشد تربیتی و تلاش های انبیاء و اولیا الهی در زمینه سازندگی و بالندگی جامعه بشری درعصرظهور است.اگر تربیت از مسیر دینی و صراط مستقیم منحرف گردد نتیجه ای جز بغض و کینه نسبت به ولایت و دشمنی با آل الله نخواهد داشت به این معنا که اگر صیانت و پاسداری از فطرت پاک توحیدی انسان خدشه دار گردد کانون فکری و روحی او متزلزل گشته و تا مرز کشتن ولی خدا پیش رفته و بغض نسبت به برگزیدگان الهی خواهد داشت که در اثر الگو و مدل نامناسب زندگی افراد اتفاق افتاده است.زیرا تربیت سالم و صحیح در اثر نهادینه کردن عشق و محبت به اهل بیت در نهان فرزند است و پیوند و پیوستگی عمیق با ولایت و محکم کردن اعتقاد به ولی خدا در هر زمانی فرزند را از گزند خرافات و مقابل با آرمان و مکتب اسلام دور خواهد داشت. بر خلاف قاعده، تربیت ناسالم در اثر فاصله گرفتن از ولی خدا و نکاشتن بذر محبت و عشق به ولایت و دوری از اهل بیت است که علاوه بر وراثت و محیط نقش اساسی در مقابله با دین خدا و داعی دار دین دارد. از صدر اسلام تا کنون آنچه موجب رشد و ترقی افراد در جامعه اسلامی شده و باعث پیشرفت و تعالی انسان در زمینه های مختلف اعتقادی-اخلاقی و معرفتی شده است، اصل تربیت و شکوفایی عقلانی انسان در این بعد است.
توجه به سیره تربیتی امام معصوم برای هدایت کاروان بشریت در ابعاد اعتقادی- علمی و معرفتی و تربیتی افراد جامعه و رساندن آنان به سر منزل مقصود یعنی عبودیت و بندگی صرف امری قابل قبول و از ضروریات دین است اما مهمترین عامل جهت ارزش بخشیدن به سیره معصوم، ثقل اکبر یعنی قرآن است زیرا در قرآن به صراحت بیان شده که سیره رسول خدا را اسوه نیکو و سرمشق خود برای عبودیت و متربی نیکو شدن، قرار دهید.(احزاب /21) در سیره ایشان به عنوان رهبران دینی-سیاسی جامعه اسلامی، اصول زیربنایی وجود دارد که موجب رشد علمی – فرهنگی جامعه است و الگوی مناسب برای دیگر جوامع خواهد شد. یکی از این اصول؛ اصل تعلیم و تربیت است. تربیت بر مبنای اصول دین از موارد اساسی در جوامع اسلامی است که مورد تاکید تعالیم اسلام واقع شده و توجه به امر تربیت انسان ها، اعم از زن و مرد موجب رشد و پویایی جامعه بشریت و حرکت به سوی کمال نهایی خواهد شد که در سایه سار حکومت معصوم امکان پذیر خواهد بود.
بر پایه این مطلب می توان به روشنی بیان کرد آنچه به عنوان اصل اساسی در سیره تمامی معصومان مورد توجه واقع شده، افق بینش و نگاه آنان به امر تعلیم وتربیت انسان ها در راستای رسیدن به عبودیت است. اصلی که از و ظایف مهم و اولیه ایشان به عنوان حاکم اسلامی است. هدف از پرداختن به موضوع تربیت در عصر ظهور، روشن ساختن سیره امام معصوم در زمینه تربیتی افراد جامعه است تا بتوان از این رهگذر الگوی مناسبی جهت بالا بردن سطح بینش و معرفت دینی افراد در جهت ساختن جامعه ای سالم با مرکزیت و رویکرد تربیت دینی در دوران عصر ظهور باشد و قبل از ظهور به منظور زمینه سازی ظهور باشد.
مفهوم شناسی:
سیره: واژه سیره از کلمه سیر مشتق شده و به معنای حالت، نوع خاص حرکت و رفتار انسان(لسان العرب ج4ص389)سنت، روش، هیئت ومذهب(فرهنگ ابجدی ص507) سیره الرجل؛روش و کردار مرد(مجمع البحرین ج3ص340) در اصطلاح آیین و روشی است که از نسلی به نسل بعد منتقل می شود(فرهنگ سخن بزرگ/حسن انوری/ص4256). راغب اصفهانی ذیل واژه بیان میکند: به رفتار و منش پیامبر (مجموعه رفتارها و گفتار رسول )سیره گفته می شود.
تربیت: مصدر باب تفعیل از ماده «ربو» و« ربی» است. تربیت به معنای تهذیب و پرورش در زمینه اخلاقی و فکری است ابن منظور ریشه تربیت را از ربو به معنای زیادت می داند راغب اصفهانی مینویسد تربیت ایجاد شی به تدریج از حالتی به حالت دیگر است تا به حد تمام برسد. تربیت را معنا کرده اند در مورد سوق دادن چیزی به سمت کمال و رفع نواقص از جهات ذاتی یا عارضی یا اعتقادی، معرفتی و صفات و اخلاقیات و علوم متداول در انسان (التحقیق مصطفوی/ج4ص21و22)
سیره تربیتی: سیره تربیتی عبارت است از رفتارها، کنش ها و واکنش هایی که حضرت در مقام تربیت افراد اجتماع انجام می دهند بنابراین هر رفتاری که به نوعی اثرگذار در شناخت باورها و عواطف باشد یا در رفتارهای دیگران به طور کلی نمود داشته باشد سیره تربیتی است. سیره اخلاقی –تربیتی اهل بیت عصمت و طهارت و بالاخص حضرت مهدی موعود علیه السلام به مثابه چراغی منور است که مسیر پر پیچ و خم زندگی بشری را تحت الشعاع قرار داده و نقش مهمی در هدایت فرد و رسیدن او به اوج کمال و سعادت دارد؛ زیرا همتای قرآن و ثقل اضغر است و هدف ایشان از روش تربیتی رسیدن بشر به تکامل روحی و معنوی و در نهایت عبودیت است.
تربیت در سیره امام عصر عجل الله تعالی فرجه
با مطالعه دقیق در سیره اجداد طاهر و معصوم امام و در رأس آنان رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)این نکته دریافت خواهد شد که از منظر قران مهمترین هدف پیامبر از انجام رسالت الهی خویش، هدایت انسان ها و توجه آنان به مسئله عبودیت و رسیدن به سعادت و قرب الهی است و در سایه ارائه طریق، رفع موانع و ایصال الی المطلوب حاصل می گردد. قرآن کریم در این مورد بیان می فرماید: او کسی است که رسولش را همرا ه با هدایت و دین حق فرستاد تا بر همه ادیان غلبه یابد این بیان در سه جای قرآن تأکید شده است (توبه:33/صف:9/فتح:28) آیه به صراحت دلیل جهانی بودن دین اسلام را بیان می کند اما در ضمن جهانی بودن ابعاد تربیتی را می توان استخراج نمود.
حضرت رسول برای هدایت امت از دو شیوه تربیتی انذار و تبشیر استفاده نمودند و به عنوان حاکم جامعه نوپای اسلامی وظیفه خود را برای ترویج آداب اسلامی تام و کامل انجام دادند. هدف حضرت در مقوله تربیتی نجات افراد اجتماع و توجه آنان به امور اخروی است این هدف بزرگ در تربیت دینی افراد مسلمان، انسانهای آزاده و بزرگی را تقدیم به اسلام کرد.
امام به عنوان رهبردینی-سیاسی جامعه اسلامی که زعامت امور مسلمین را بر عهده دارد و جانشین رسول اکرم است بر منش و سیره قرآن و سنت حضرت رسول و ائمه پیشین عمل خواهد کرد و طبق آیین اسلام اطاعت از اوامر ایشان همچون اطاعت از رسول الله است؛ بنابراین یکی از وظایف کلیدی و مهم امام تربیت دینی و علمی مردم است امام علی علیه السلام در خصوص شرح وظایف حاکم اسلامی و جایگاه تربیت دینی در سیره ائمه بیان می فرمایند: جنگ و درگیری ما برای دست یابی به اریکه قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود بلکه بازگرداندن نشانه های حق و حقیقت و دین در جایگاه اصلی خویش است، اصلاح سرزمین ها و ایجاد امینت و أمان در زندگی مردم، رعایت حق و حقوق و اجرای قانون ومقررات است. در سیره تربیتی امام بیان می فرماید از شروط رهبری این است که قضاوت درست نماید و از رشوه خواری و بی عدالتی و اسراف و تبذیر دوری گزیند حق و حقوق کسی را ضایع نکند و در تقسیم بیت المال عدالت را سرلوحه برنامه خود قرار دهد. (خ131ص351) نمونه های بارز دیگر از الگوهای امام، در موضوع سیره تربیتی این است که: حضرت مهدی در توقیعات شریف خویش خطاب به عموم مسلمان می فرمایند: سیره و عمل یگانه دختر پاک رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله برای من الگو و اسوه نیکو و پسندیده ای است، وَ فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص لِی أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ(کتاب الغیبة للطوسی؛ النص؛ ص286 مجلسی، بحارالانوار ج53ص180)
با توجه به این مطلب باید اذعان داشت که حضرت از سیره تربیتی مادر خویش برای ساخت جامعه بشری مدد خواهد گرفت.
مبانی سیره تربیتی امام مهدی علیه السلام
سیره تربیتی امام یکی از موضوعات مهم عصر ظهور است که باید به صورت ویژه مورد توجه و بررسی قرار گیرد زیرا توجه به امر تربیت در زمینه ی فردی و اجتماعی یکی از اهداف اصلی رهبران دینی در سلسله امور خلقت بشریت است. بنابراین شناخت جایگاه معنوی امام و ضرورت این جایگاه به عنوان رهبر جامعه و نیز آگاهی نسبت به نقش تربیتی امام در جامعه بعد از ظهور مهم است زیرا امام به عنوان معلم حقیقی بشر است او کسی است که مردم را به سمت نور هدایت کرده (اساس تربیت) است، مربی که طالب خوبی و کمال است و در رساندن انسان به مطلوب و فضائل معنوی همت گماشته و این جزء برنامه اصلی ایشان است. برای تربیت افراد اجتماع به عنوان یکی از رکن های مهم تشکیل دهنده قیام، شناخت سیره تربیتی بسیار راهگشاست. مبنای سیره تربیتی امام دو اصل کلی و جامع است که در این نوشتار قدرمشترک مبانی ذکر می گردد.
مبانی کلی:
1-قرآن کریم
2- سیره تربیتی پیامبر و امامان پیشین
باتوجه به اصول تربیتی اسلام که در سه محور خدا شناسی، انسان شناسی و هستی شناسی است باید توجه داشت که از اهداف تربیتی حاکم اسلامی به عنوان زمامدار دین و رهبر سیاسی- اجتماعی بشر عنایت به اصول اعتقادات مذهب شیعه و توجه به قوانین و احکام جاری در اسلام و رشد اخلاق و تربیت اصولی بر مبنای آموزه های دین است اما آنچه مهم است و اثرات تربیتی چشمگیری خواهد داشت توجه به شناخت مبدء آفرینش و اصل خلقت است.
بنابراین اصول تربیتی حضرت مطابق با شیوه قرآن و سیره پیامبر و امامان پیشین است است و با تحقق ظهور حضرت مهدی (عج)، جهانی نو براساس ارزش های الهی ساخته می شود
الف) شیوه های مهم تربیتی مشترک در قرآن و سیره اهل بیت:
نخستین مبنای رفتاری و تربیتی در حکومت مهدوی کلام نورانی وحی خواهد بود و حضرت طبق معارف حقه قرآن و احکام قرآنی عمل می کند؛ زیرا دلایل و شواهد زیادی از سخنان رسول خدا صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام در توصیف شخصیت و حکومت مهدی علیه السلام وجود دارد و بر این نکته تأکید می کنند که قرآن و احکام قرآنی در عصر ظهور آن بزرگوار در سراسر گیتی حاکم می شود علاوه بر آن سیره تربیتی امامان در دوران ظهور نمود کلی پیدا می کند و این مهم در کلام حضرت نمایان است آنجا که می فرمایند: وَ فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ «صلی الله علیه و آله» لِی أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ حضرت علی علیه السلام می فرماید: امام مهدی علیه السلام نظرات، اندیشه ها و خواسته ها را مطابق با قرآن می کند، یعْطِفُ الْهَوَی عَلَی الْهُدَی إِذَا عَطَفُوا الْهُدَی عَلَی الْهَوَی وَ یعْطِفُ الرَّأْی عَلَی الْقُرْآنِ إِذَا عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَی الرَّأْی (نهج البلاغة (للصبحی صالح) ص 195 (غرر الحکم و درر الکلم؛ ص813) محقق بحرانی در شرح نهج البلاغه گفته که: «این وصف حضرت قائم منتظر در آخر الزمان است و مراد به «برگردانیدن هوی بر هدی» برگردانیدن مردم است از پیروی هواهای فاسده ایشان بر راه راست در وقتی که ایشان برگشته باشند از آن بر پیروی هواهای خود، و همچنین برگردانیدن ایشان از رأی های مختلفه ایشان بر آنچه ظاهر می شود از قرآن در وقتی که ایشان تأویل کنند قرآن را و حمل کنند هر گروهی آن را بر رأی و مذهب خود». ( اقا جمال خوانساری، شرح بر غرر الحکم و درر الکلم ج 6؛ ص490) در دعا االهم رزقنا که وظایف منتظران را بیان می کند، بیانگر برنامه های حکومت مهدوی(عج) نیز هست، زیرا مراتب کمالی و نهایی فضائل یاد شده با تدبیر آن حضرت و در حکومت الهی ایشان به بار خواهد نشست.
قدر مشترک سیره تربیتی در قرآن و سیره اهل بیت
1- حضور فعال رهبر دینی در متن اجتماع جهت ترویج معاشرت نیکو و تربیت صحیح، شیوه درست اخلاق اسلامی و رشد فضائل اخلاقی در جامعه و تبلیغ و ارتباط چهره به چهره است که موثرترین عامل جهت شکوفایی تربیتی افراد و رشد دینی و دست یابی به معارف دین است. در روزگار ظهور دولت مهدی، به واسطه حضور حضرت و ارتباط با مردم عیب و آفت از شیعه برطرف گردد، و دل های آنان چون پاره های پولاد شود. یک مرد، به نیرو، چون چهل مرد باشد. و حکومت و سروری روی زمین به دست آنان افتد. (غیبت نعمانی. ترجمه فهری ص365/ العبقری الحسان ج7 ص354)
2-یکی از مؤلفه های مهم و تاثیر گذار در تعلیم و تربیت بر مبنای قرآنی و سیره امامان خطابه و انشاء خطبه های گوناگون، داشتن کلام نافذ و بیان صریح و مهرورزانه در بیان حقایق توحیدی، رسالت پیامبر و افشای ستمگران و معاندان است. موعظه و پندهای هشداردهنده شیوه دیگری است که اثر خاص خود را دارد. حضرت مهدی علیه السلام در عصر ظهور، برنامه های خود را با سخنان نورانی و شفاف در قالب آموزه های دینی و وحیانی و ارزش های بایسته انسانی به اجرا می-گذارد(تعلیم و تربیت در عصر ظهور، رحیم کارگر،ص105) غفلت عامل ماندگاری و ایستایی است و تذکر، علاج و درمان آن، که «الذاکر فی الغافلین کالمقاتل فی الفارّین»؛ «کسی که در میان غافلان به یاد خدا باشد مانند کسی است که در میان فراریان از جنگ می جنگد( الکافی(ط-دارالحدیث)ج 4ص373).تذکر یکی از عوامل مهم رشد انسان ها و مؤمنین است و استعدادهای او را به نهایت می رساند و به جریان وامی دارد(پور سید آقایی، مسعود، میر مهر (جلوه های محبت امام زمان علیه السلام).ص102). وَ ذَکرْ فَإِنَّ الذِّکری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ (ذاریات/55) در روایات آمده: «... یدْعُو النَّاسَ إِلَی کتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِیهِ وَ الْوَلَایةِ لِعَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیهِ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ عَدُوِّهِ حَتَّی إِذَا بَلَغَ إِلَی الثَّعْلَبِیةِ قَامَ إِلَیهِ رَجُلٌ مِنْ صُلْبِ أَبِیهِ وَ هُوَ مِنْ أَشَدِّ النَّاس... او مردم را به سوی کتاب خدا، سنت رسول و ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام...دعوت می کند تفسیر العیاشی؛ ج 2؛ ص57 بحار الأنوار؛ ج 52؛ ص 343یوم الخلاص فی ظل القائم المهدی(علیه السلام)؛ ص324 ظهور الإمام المهدی (علیه السلام)، ص: 281» «...فالحمد لله الذی یحق الْحَقَ بِکلِماتِهِ و یقطع دابِرَ الْکافِرِینَ... او حق را با کلماتش تأیید می کند و پشت کافران را در هم می شکند نعمانی، الغیبه ص:185»
مهدی علیه السّلام شب هنگام در مکه ظهور کند؛ در حالی که پرچم، پیراهن، شمشیر، نشانه ها، نور و بیان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله همراه اوست. چون نماز عشا را بخواند با صدای بلند ندا می کند: «ای مردم به یادتان می آورم لحظه ای را که در برابر پروردگارتان خواهید ایستاد. خداوند حجت ستاند، پیامبران را برانگیخت، کتاب را فرستاد، به شما فرمان داد که چیزی را شریک او نگیرید و بر طاعت خدا و رسولش صلّی اللّه علیه و آله محافظت نمایید. آنچه را که قرآن زنده ساخته، زنده بدارید و آنچه را که بر آن خط بطلان کشیده، بمیرانید. بر هدایت یار و یاور یکدیگر باشید و بر تقوی نیز کمک کار هم؛ که نابودی جهان نزدیک شده و بانگ وداعش بلند گردیده است. من شما را به سوی خدا و رسول صلّی اللّه علیه و آله و عمل به کتاب او فرا می خوانم و به ریشه کن ساختن باطل و احیای سنت دعوت می کنم». سپس در میان سیصد و سیزده نفر به شمار رزمندگان جنگ بدر قیام می فرماید. هر چند جدایی از عصر تشریع، موجب پدیداری نقص و کاستی هایی در احکام اسلامی گردیده اما نباید این نکته را از نظر دور داشت که با گذشت دوران طولانی غیبت، زمینه برای ارتقای سطح فکری امت اسلامی از چند جهت فراهم می شود.این فرآیند موجب آمادگی برای فهم احکام نو و ژرفایی جدید در عصر پس از ظهور خواهد شد. رسیدن به این سطح از اندیشه برای امت اسلام بلکه برای همه بشریت، امری ضروری است زیرا برای صعود به قله هایی که امام علیه السّلام هدفگذاری نموده است، ناگزیر باید این قابلیت برای رشد و تربیت بشر به وجود آید. (تاریخ پس از ظهور؛ ص385-386/ الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر(علیه السلام)؛ ص64)
3-امر به معروف و نهی از منکر آن هم به شیوه خاص خود از قبیل تشویق و ترغیب و مدح علم آموزان و معلمین و از بین بردن مفاسد اخلاقی و نهی از جهل و نادانی.
حضرت در دوران طلایی ظهور با برنامه های فرهنگی متنوع و با بیان نکات شفاف و اخلاقی و تربیتی دقیق درباره خیر و شر سعادت و ضلالت نور و ظلمت راستی و کژی ارزش ها و ناهنجاری ها را به ارزش های والای الهی آشنا و از غفلت و بی خبری و جهالت خارج می کند این مساله در راستای تربیت دینی و امربه معروف و نهی از منکر است و هم قوانین اخلاقی در اجتماع از سوی حکومت جهانی مهدوی حاکمیت می یابد در روایات آمده است: «...یمحو اللّه به البدع کلها و یمیت به الفتن کلها یفتح اللّه به باب حق. .. خدای سبحان همه بدعت ها را به وسیله او نابود می سازد و همه فتنه ها را به دست او از میان بر میدارد الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر(علیه السلام)؛ ص133المهدی الموعود المنتظر عند علماء اهل السنه و الامامه ج1ص300»
«...یذهب الشّرّ، و یبقی الخیر... و یذهب الرّبا و الزّنا، و شرب الخمر و الرّیاء،. ..شر از بین می رود و خیر باقی است زنا و شراب خواری و ربا ریشه کن می گردد» در حقیقت تمامی مفاسد مانند روابط نامشروع، مشروبات الکلی و رباخواری از بین می رود، در جامعه مفاسد زدایی می شود، مردم به عبادت و اطاعت روی می آورند، امانت ها را به خوبی رعایت می کنند، مردمان شرور نابود می شوند و افراد صالح باقی می مانند(عقد الدرر فی أخبار المنتظر(علیه السلام)؛ ص211. احقاق الحق و ازهاق الباطل ج29ص441-442)
امام باقر علیه السّلام فرمود: اگر نبود لطف الهی که شامل حال آن ها خواهد شد سرکش و از حدود خود تجاوز می کردند....وَ یخْرِجُ النَّاسُ خَرَاجَهُمْ عَلَی رِقَابِهِمْ إِلَی الْمَهْدِی وَ یوَسِّعُ اللَّهُ عَلَی شِیعَتِنَا وَ لَوْ لَا مَا یدْرِکهُمْ مِنَ السَّعَادَةِ لَبَغَوْا فَبَینَا صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ قَدْ حَکمَ بِبَعْضِ الْأَحْکامِ وَ تَکلَّمَ بِبَعْضِ السُّنَنِ إِذْ خَرَجَتْ خَارِجَةٌ مِنَ الْمَسْجِدِ یرِیدُونَ الْخُرُوجَ عَلَیهِ فَیقُولُ لِأَصْحَابِهِ انْطَلِقُوا فَیلْحَقُونَهُمْ فِی التَّمَّارِینِ فَیأْتُونَهُ بِهِمْ أَسْرَی فَیأْمُرُ بِهِمْ فَیذْبَحُونَ وَ هِی آخِرُ خَارِجَةٍ یخْرُجُ عَلَی قَائِمِ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ.(بحار الأنوار (ط - بیروت)؛ ج 52؛ ص345)پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «إذا خرج المهدی ألقی اللّه الغنی فی قلوب العباد؛ زمانی که «مهدی علیه السّلام» قیام کند، خداوند در قلب بندگان بی نیازی افکند.» (الفتن ابن حماد ص 354 الملاحم والفتن ص71؛ بحار الأنوار(ط-بیروت): 51/ 84.)
وسایل ترقی و تعالی و ابزار کمال روحی و جسمی، معنوی مادی، در اختیار همگان قرار می گیرد و همه گونه اسباب رشد و کمال برای عامه مردم فراهم می شود هیچ گونه موانعی سر راهشان قرار نخواهد گرفت.
بخل، کینه، حسد، بدخواهی، بدرفتاری، دوبهم زنی، خیانت، بالأخرة تمام رذایل اخلاقی، از جامعه آن روز، رخت بربسته و جای خود را به سخاوت و گشاده دستی، دوستی، محبت، خیرخواهی، و اصلاح، خلاصه به کمالات و فضایل اخلاقی خواهد داد. در نتیجه هرکس از این صفات کمال فاصله گرفته و به صفات شیطانی، نزدیک شود مخصوصا در ارادتمندی و دوستی اهل بیت و خاندان وحی، کوتاه بیاید، در وهله اول موعظه و نصیحت و ارشاد و راهنمائی می شوند، در صورت امتناع قلع و قمع خواهند شد.
4-مناظره و استدلال که از شیوه های قوی تربیتی در قرآن و منش اهل بیت است.
5-کرامت و معجزه
6- انشای دعا در زمینه های گوناگون که خود عاملی تاثیر گذار و مهم در مسئله تعلیم و تربیت است و خواندن روایات ائمه پیش جهت تعلیم و تربیت مؤمنین.
از نمونه های بارز دعا در بعد اخلاقی و تربیتی دعای منسوب به امام عصر است با عنوان اللهم رزقنا توفیق الطاعه که از زبان مبارک امام بیان شده و گونه های تربیتی مهم را در دعا گوشزد می کنند و این نشان از سیره تربیتی حضرت در عصر ظهور نیز دارد «اللَّهُمَ تَوْفِیقَ الطَّاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیةِ وَ صِدْقَ النِّیةِ وَ عِرْفَانَ الْحُرْمَةِ وَ أَکرِمْنَا بِالْهُدَی وَ الِاسْتِقَامَةِ وَ سَدِّدْ أَلْسِنَتَنَا بِالصَّوَابِ وَ الْحِکمَةِ وَ امْلَأْ قُلُوبَنَا بِالْعِلْمِ وَ الْمَعْرِفَةِ وَ طَهِّرْ بُطُونَنَا مِنَ الْحَرَامِ وَ الشُّبْهَةِ وَ اکفُفْ أَیدِینَا عَنِ الظُّلْمِ وَ السَّرِقَةِ وَ اغْضُضْ أَبْصَارَنَا عَنِ الْفُجُورِ وَ الْخِیانَة. (کفعمی، البلد الأمین و الدرع الحصین.ص350)
7-بردباری و ملاطفت
فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ، وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک، فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ، فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ، إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلِینَ (ای پیامبر!) تو به رحمت خدا با مردم نرمی کردی، و اگر بدخوی و سختدل می بودی، هر آینه از پیرامون تو پراکنده می شدند، پس از ایشان درگذر، و برایشان آمرزش خواه، و با ایشان در کار رایزنی کن، و چون عزم کردی بر خدا توکل کن، که خدا متوکلان را دوست می دارد(سوره آل عمران علیه السلام (3): 159)
وَ مِنْهُمُ الَّذِینَ یؤْذُونَ النَّبِی، وَ یقُولُونَ: هُوَ أُذُنٌ، قُلْ: أُذُنُ خَیرٍ لَکمْ، یؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکمْ، وَ الَّذِینَ یؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ از ایشان کسانی هستند که پیامبر را می آزارند و می گویند که او گوش (شنوای سخن هر کس) است، بگو که گوش نیکی برای شما است، که به خدا ایمان دارد، و سخنان مؤمنان را باور می کند (سوره توبه علیه السلام (9): 61)
الامام علی «ع»- من العهد: أنصف اللَّه و أنصف الناس من نفسک و من خاصّة أهلک و من لک فیه هوی من رعیتک، فإنّک إلّا تفعل تظلم! … (نهج البلاغه صبحی صالح/ص428)
امام علی «ع»- از عهدنامه اشتری:. . داد خدا و داد مردم را از خود و از خواص خاندان و از هر کس از رعیتت که هواخواه او هستی بده، که اگر چنین نکنی ستم کرده ای. . و باید که محبوبترین چیزها در نظر تو آن باشد که در معیار حق حالتی میانه داشته باشد، و از نظر عدالت همگان را شامل شود، و خرسندی رعیت را بیشتر فراهم آورد، چه خشم عامه مردم خرسندی خواص را بی اثر می سازد، ولی خشم خاصان با وجود خرسندی عامه مردم قابل اغماض است. در ضمن، هیچ یک از افراد رعیت برای والی در هنگام راحتی پرخرجتر، و در هنگام بلا و ناراحتی کم فایده تر، و از داد دهی بیزارتر، و در خواهش سمجتر، و هنگام بخشش کم سپاستر، و هنگام جلوگیری از بخشش عذر ناپذیرتر، و در ناراحتیهای روزگار ناشکیباتر از خواص نیست، این است که ستون دین و مایه اجتماع مسلمانان و فراهم آورنده وسایل برای رو به رو شدن با دشمنان، همان عامه امتند، پس باید که میل تو به جانب ایشان باشد و رضای آنان را به چنگ آوری
امام علی علیه السّلام فرمود: «لو قام قائمنا. .. لذهب الشحناء من قلوب العباد؛ اگر «قائم علیه السّلام» ما قیام کند. .. کینه ها از سینه های مردم بیرون رود.» بحار الأنوار: ج52 ص316 ب 27 ح 11 از خصال؛ منتخب الاثر ص 473.
در حدیثی دیگر آمده است که امام باقر علیه السّلام فرمود: «إذا قام القائم عرض الإیمان علی کلّ ناصب فإن دخل فیه بحقیقته و إلّا ضرب عنقه؛چون «قائم علیه السّلام» قیام کند، ایمان را بر هر ناصبی عرضه کند، اگر به راستی آن را بپذیرد، از او می گذرد وگرنه گردنش را می زند.»(کافی-ط الاسلامیه،ج8ص227؛ اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات ج5ص63؛ شرح الاخبار فی فضائل الائمه ج3ص564)
8-توجه به امور اخروی مخصوصا توحید و معاد از مباحث اساسی در زمینه تقویت باورهای اعتقادی و ایمانی است که عامل مهمی در بحث تعلیم و تربیت است.
ب)-سیره تربیتی پیامبر و امامان قبل به طور خاص
1-مسوولیت الهی در تربیت انسان ها که مهم ترین آن تربیت عقلانی است
عصر ظهور، عصر شکوفایی و بالندگی انسان، در پرتو تعلیم و تربیت واقعی و رسیدن او به بصیرت اخلاقی و فضائل والای انسانی است.در آن روزگار قدرت عقلی توده ها تمرکز یابد. مهدی، به تأیید الهی، خردهای مردمان را به کمال رساند، و در دل همگان فرزانگی پدید آورد(کافی، ج1، کتاب العقل، حدیث 21.) در پرتوی ارشاد و هدایت و به موازات سیرآموزشی امام «مهدی علیه السّلام» در زیر عنایت او عقول در مسیر کمال قرار می گیرد و اندیشه ها شکوفا می گردد در نتیجه تمامی کوته بینی های فکری و عقیدتی و تنگ نظری ها و افکار پست و کوتاه که منشاء بسیاری از برخوردهای خشونت آمیز اجتماعی و تزاحم ها است، برطرف می شود. مردمی بلندنظر با افکار باز و عقاید صحیح، سینه گشاده در مقابل ناملایمات، همّتی والا و بینش وسیع پرورش می یابند که بسیاری از مشکلات اجتماعی را در روح خود حل می کنند و جهانی پر از صلح و صفا می سازند. اصلاح اجتماعی با دگرگونی فکری امکان پذیر است که در دوران ظهور و در مسیر تربیت انسانها محقق خواهد شد. امام باقر علیه السّلام فرمود: «إذا قام قائمنا وضع یده علی رؤوس العباد فجمع به عقولهم و أکمل به أخلاقهم؛(بحار الأنوار:ج 52 ص 336 ب 27 ح 71 /کمال الدین ج 2 ص 675( بحار ج 52 ص 338 به جای اخلاقهم احلامهم آمده است) اصول کافی ج 1 ص 25 اذا قام قائمنا وضع اللّه یده علی رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت بها احلامهم.) چون «قائم علیه السّلام» ما قیام کند، دستش را بر سر بندگان می گذارد و عقول آن ها را متمرکز ساخته و اخلاقشان را به کمال می رساند.» دست نهادن بر سر بندگان خدا، به معنای تربیت و اعتلای اندیشه ها و افکار و عواطف انسان ها است که اگر همراه با رشد اخلاقی باشد در انسان «بصیرت اخلاقی» ایجاد می کند و او را به سرمنزل رهنمون می سازد(تعلیم وتربیت در عصر ظهور/ رحیم کارگر.ص70)
و روایات دیگر در این زمینه روشن می کند که در پرتو عنایات و ارشادات حضرت «مهدی علیه السّلام» مغزها و اندیشه ها شکوفا می شود و بدین وسیله تمام تنگ نظری ها و رذایل اخلاقی که منشأ بسیاری از درگیری های اجتماعی است، از بین می رود. (تاریخ عصر غیبت ص427)در دولت «مهدی علیه السّلام» به همه مردم حکمت و علم می آموزند.
2-تربیت شاگردان برجسته و با استعداد و با انگیزه جهت تربیت سریع افراد در کل گیتی؛ حضرت رسول برای هدایت امت از دو شیوه تربیتی انذار و تبشیر استفاده نمودند و به عنوان حاکم جامعه نوپای اسلامی وظیفه خود را برای ترویج آداب اسلامی تام و کامل انجام دادند. هدف حضرت در مقوله تربیتی نجات افراد اجتماع و توجه آنان به امور اخروی است این هدف بزرگ در تربیت دینی افراد مسلمان، انسانهای آزاده و بزرگی چون: عمار، سمیه، مقداد، ابوذر، سلمان فارسی را تحویل اجتماع داد که هر کدام به نحوی در رشد و تربیت انسانهای کمال جو موثر بودند که تا پای جان مقابل آرمان های اسلامی ایستادگی کردند این نمونه اتم تربیت دینی است که نیازمند هزینه های مادی و معنوی فراوانی است. حکومت حضرت جهانی است و با کمک اعوان و انصاری که خود شخصا به تربیت آنان همت گمارده، در تربیت کاروان بشریت مدیریت نموده و از طریق آنان کانال تربیتی را دنبال می کند در زمان حکومت مهدی ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ، به همه ی مردم، حکمت و علم بیاموزند، تا آنجا که زنان در خانه ها، با کتاب خدا و سُنّتِ پیامبر، قضاوت کنند( بحارالانوار ط بیروت، ج52، ص352.) عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیهِ السَّلَامُ أَنَّهُ قَالَ کأَنَّنِی بِدِینِکمْ هَذَا لَا یزَالُ مُوَلِّیاً یفْحَصُ بِدَمِهِ ثُمَّ لَا یرُدُّهُ عَلَیکمْ إِلَّا رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ فَیعْطِیکمْ فِی السَّنَةِ عَطَاءَینِ وَ یرْزُقُکمْ فِی الشَّهْرِ رِزْقَینِ وَ تُؤْتَوْنَ الْحِکمَةَ فِی زَمَانِهِ حَتَّی إِنَّ الْمَرْأَةَ لَتَقْضِی فِی بَیتِهَا بِکتَابِ اللَّهِ تَعَالَی وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص.
3-استفاده از ابزار مناسب تبلیغی متناسب با اهداف تربیتی و سازه های دین
حضرت علی علیه السلام در سیره تربیتی خویش بیان میدارد: پندها و اندرزهای پیامبران که در میان امتهای خود داشتند را در میان شما نشر دادم و وظایفی را که جانشینان پیامبران در میان مردم خود به انجام رساندند، تحقق بخشیدم با تازیانه شما را ادب کردم نپذیرفتید به راه راست نرفتید و با هشدارهای فراوان شما را خواندم جمع نشدید(خ 181ص351)
4-اصول بنیادی همچون تواضع،بخشش،محبت، ایثارو گذشت، مهربانی در رفتارهای اجتماعی و عدم رعب و وحشت درجامعه و تاثیرگذاری مثبت و روند هدایتی افراد به عنوان مخلوق رب هر چند دشمن باشند
ایجادرعب و وحشت درنده خویی، اذیت و آزار رساندن، بالاخره بدرفتاری و بدکرداری از صفات زشت و ناپسند انسان هاست. درباره دوری جستن از این گونه خلق و خو و رفتارها از سوی بزرگان دین دستورهای زیاد آمده است و این که هرکسی موظف و مأمور به اصلاح خویش است و اینکه موظف است با بندگان خدا معاشرت خوب و زیستن سالم را پیشه خود نماید.
در زمان حضرت «قائم علیه السّلام» مردم تمامی این صفات رذیله را از خود دور نموده و جامعه سالم و دوست داشتنی به وجود می آورند و خدای سبحان به آن ها کمک خواهد کرد. (سیمای جهان در عصر امام زمان(علیه السلام)، ج 2، ص: 206)
خدا در ضمن جواب ابلیس می فرماید: «و ألقی فی تلک الزمان الأمانة علی الأرض فلا یضرّ شی ء شیئا و لا یخاف شی ء من شیء... و ألقی الرأفة و الرحمة بینهم فیتواسون و یقتسمون بالسویة فیستغنی الفقیر و لا یعلو بعضهم بعضا و یرحم الکبیر الصغیر و یوقر الصغیر الکبیر و یدینون بالحقّ و به یعدلون و یحکمون أولئک أولیائی(بحار الأنوار: 38452 ب 27 ح 194 از کتاب سعد السّعود سید بن طاووس.)
و در آن زمان امانت و امنیت را به زمین می اندازم، پس هیچ چیز به چیز دیگر ضرر نمی رساند و هیچ چیزی از دیگری نمی ترسد. ... و مهربانی و محبت را در میان آن ها قرار می دهم، پس به همدیگر مواسات می کنند و به طور مساوی تقسیم می کنند، پس فقیر غنی می شود و به همدیگر فخرفروشی نمی کنند و بزرگ به کوچک رحم و کوچک به بزرگ احترام می نماید و پیرو دین حق می شوند و با آن معتدل می شوند و حکم می کنند، آن هایند دوستان من.» «و لتذهبن الشحناء و التباغض و التحاسد؛دشمنی و کینه و حسد از بین می رود.»( بحار الأنوار: ج52 ص384ب 27 ح 194 از کتاب سعد السّعود سید بن طاووس.)
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «إذا قام حکم بالعدل و ارتفع فی أیامه الجور و أمنت السبل1؛ وقتی که «قائم علیه السّلام» قیام نماید، به عدل حکم و در ایام او جور برداشته شود و راه ها امن گردد.»( الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد؛ ج 2؛ ص384/ إعلام الوری بأعلام الهدی؛ النص؛ ص462/ کشف الغمة فی معرفة الأئمة؛ ج 2؛ ص465/ إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب(علیه السلام)؛ ج 2؛ ص232 بحار الأنوار؛ ج 52؛ ص338)
امام صادق علیه السّلام فرمود: ؛زمانی که «قائم علیه السّلام» قیام کرد، مؤمن پرنده را از هوا پایین کشیده و ذبح می نماید و آن را می پزد و گوشتش را می خورد و استخوانش را نمی شکند، سپس به آن پرنده دستور می دهد که زنده شو با اذن خدا! پس زنده شده و می پرد و هم چنین آهوان صحراها و (قائم علیه السّلام) روشنایی زمین و نور آن می شود و محتاج خورشید و ماه نمی شوند و در روی زمین اذیت کننده و شرّ و فساد وجود نخواهد داشت. فراخوانی آسمانی است و زمینی نیست و برای شیطان در زمین وسوسه و فعّالیت و حسد و چیزی از فساد نخواهد بود. در زمین خار و درخت بیهوده پیدا نمی شود و زمین همیشه زنده می ماند و هرچه از آن چیده شود از جایش روییده می شود و به حالت اوّلیه برمی گردد و مرد برای بچه اش لباس می پوشاند و هرچه بزرگ تر شود، آن هم بلند می شود و به هر رنگی دوست دارد و بخواهد درمی آید و اگر کافری به سوراخ موشی داخل شود یا در پشت سنگی و یا درختی پنهان شود، خداوند آن را به سخن درمی آورد و ندا دهد که ای مؤمن! کافری در پشت سر من است، او را گرفته و بکشید! پس می گیرند و می کشند و برای ابلیس هیکلی نباشد که در آن سکونت نماید و هیکل به معنای بدن است. مؤمنان با فرشتگان مصافحه می کنند و برای آن ها وحی می نمایند و با اذن خدا مرده ها را زنده کرده و گرد هم می آیند و می گویند: زمانی برای مردم می آید مؤمن یا در کوفه می باشد و یا دلش برای آن می تپد.» (طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، 1جلد،ص462-463 بحرانی،حلیة الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار(صلوات الله علیهم)؛ ج 5؛ ص336). (کورانی،المعجم الموضوعی لإحادیث الإمام المهدی(علیه السلام)؛ ص700
5-تلاش جهت معرفی جایگاه رفیع و معنوی رهبر دینی-ایفای نقش های مختلف تربیتی و هدایتی بر پایه عقاید، ایمان، معرفت، و شناخت افراد و رابطه آنان با امام و جایگاه اجتماعی مردم
6-تربیت مبلغان موفق دین در زمینه های مختلف اعتقادی اخلاقی جهت ترویج بهتر دین و پیروی از امام به امید رسیدن به لقائ الله (کونوا لنا زینا و لا....) و بینش و نگرش مثبت نسبت به هدایت تمامی افراد اجتماع و تلاش جهت تربیت و هدایت آنان به عنوان وظیفه الهی.
7-آشنایی با تاریخ اسلام و سرگذشت گذشتگان جهت عبرت گیری وآشنایی با شرایط موجود.
نتیجه:
در مجموع تربیت اسلامی سه شاخه عمده دارد که در زمینه اخلاقی اعتقادی و احکام به صورت کلان قابل بررسی است و حضرت مهدی در هر سه زمینه تربیتی کار را به صورت جهانی در عصر ظهور عملی خواهد کرد از موارد مهم تربیتی ایشان که برگرفته از روایات معصومین است می توان چنین برداشت کرد که: ضرورت عفت و غیرت در میان جوامع انسانی اعم از زن ومرد و تعادل و تنظیم روابط و همچنین اخلاص در امور در نیات و در کلیه رفتارها و واکنشها در رأس آنهاانفاق و بذل و بخشش در امور مادی و معنوی از امور مهم تربیتی در سطح جامعه است و همچنین سلطه رأفت و مهربانی در جامعه و گسترش این امر در مبان احاد جامعه خوشرویی و مهربانی با مردم زنده کردن عمل به معارف قرآن و به جا آوردن شریعت به صورت کامل و درست در زمینه های عبادی و. .. در ساختن مدینه فاضله از نتایج شیوه های تربیتی حضرت است
منابع:
قرآن
1.ابن طاووس، علی بن موسی (664 ه. ق )، الملاحم و الفتن فی ظهور الغایب المنتظر( علیه السلام)، الشریف الرضی، قم( ایران)،1398 ه. ق،چاپ پنجم
2.ابن حیون، نعمان بن محمد(363 ه. ق) شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار( علیهم السلام)، محقق: حسینی جلالی، محمد حسین ، 3ج-3،جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم( ایران)،1409 ه. ق
3.ابن منظور، محمد بن مکرم (711 ق )، لسان العرب، محقق / مصحح: میر دامادی، جمال الدین 15جلدی-، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، بیروت، 1414 ق چاپ سوم - ج4
4.اربلی، علی بن عیسی (692 ه. ق ) کشف الغمة فی معرفة الأئمة،معلق: رسولی، هاشم 2جلدی، بنی هاشمی، تبریز( ایران)،1381 ه. ق
5.اقا جمال خوانساری، شرح محمدبن حسین خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم - تهران، چاپ: چهارم، 1366ش.ج 6
6.امینی گلستانی،محمد، سیمای جهان در عصر امام زمان( علیه السلام)،مسجد مقدس جمکران، 2جلدی-2،قم( ایران)1385 ه. ش،چاپ اول
7.امین، محسن( 1371ه.ق) أعیان الشیعة،محقق: امین، حسن،12جلد،دار التعارف للمطبوعات، بیروت( لبنان)،1403 ه. ق، چاپ اول
8.بحرانی، هاشم بن سلیمان، حلیة الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار (علیهم السلام)، 5-5ج، مؤسسة المعارف الإسلامیة - قم (ایران)، چاپ: 1، 1411 ه.ق
9.بستانی، فؤاد افرام (1906 م )، فرهنگ ابجدی، ترجمه مهیار، رضا، انتشارات اسلامی، تهران، 1375 ش چاپ دوم
10.پور سید آقایی، مسعود، میر مهر (جلوه های محبت امام زمان علیه السلام)، 1جلد، حضور - قم، چاپ: 3، 1382 ه.ش
11.پور سید آقایی، مسعود با همکاری؛جباری، محمد رضا؛عاشوری،حسن؛حکیم، منذر، تاریخ عصر غیبت ، حضور،قم( ایران)،1383 ه. ش، چاپ دوم
12.تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد(550 ق )، غرر الحکم و درر الکلم، محقق / مصحح: رجائی، سید مهدی، دار الکتاب الإسلامی، قم (1410 ق )،چاپ دوم
13.حر عاملی، محمد بن حسن (1104 ه. ق ) إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، مصحح: اعلمی، علاء الدین، 5جلدی-5،مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت( لبنان)،1425 ه. ق، چاپ اول
14.سلیمان، کامل، یوم الخلاص فی ظل القائم المهدی( علیه السلام)،دار المجتبی، قم( ایران)،1427 ه. ق، چاپ اول
15.شریف عسگری، نجم الدین جعفر(1395 ه. ق )، المهدی الموعود المنتظر( علیه السلام) عند علماء أهل السنة و الإمامة،مؤسسة الإمام المهدی( علیه السلام)،بی جا، 1360 ه. ش، چاپ اول
16.شوشتری، نور الله بن شریف الدین (1019 ه. ق ) إحقاق الحق و إزهاق الباطل، 34جلدی-29،کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی( ره)،قم( ایران)،1409 ه. ق،چاپ اول
17.صافی، لطف الله، منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر( علیه السلام)،3 جلدی، مکتبة آیة الله العظمی الصافی الگلپایگانی، وحدة النشر العالمیة،قم( ایران)،1380 ه. ش، چاپ اول
18.صدر، محمد(1419 ه. ق ) تاریخ پس از ظهور،مترجم: سجادی پور، حسن، موعود عصر( عج)، تهران( ایران) 1384 ه. ش، چاپ اول
19.طبرسی، فضل بن حسن (548 ه. ق )، إعلام الوری بأعلام الهدی، محقق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث جلدی2، موسسة آل البیت( علیهم السلام) لإحیاء التراث، قم( ایران)،1376 ه. ش، چاپ اول
20.طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، 1جلد، بعثت - قم (ایران)، چاپ: 1، 1413 ه.ق
21.طریحی، فخر الدین بن محمد(1087 ق )، مجمع البحرین، محقق / مصحح: حسینی اشکوری، احمد،6جلدی-3،مرتضوی، تهران، 1375 ش چاپ سوم
22.طوسی، محمد بن حسن (460 ه. ق )، الغیبة للطوسی، مصحح: طهرانی، عبادالله و ناصح، علی احمد مؤسسة المعارف الإسلامیة،قم( ایران) چاپ1425 ه. ق چاپ سوم
23.عیاشی، محمد بن مسعود(320 ق )، تفسیر العیاشی، محقق / مصحح: رسولی محلاتی، سید هاشم، 2 جلدی،المطبعة العلمیة،تهران، 1380 ق، چاپ اول
24.کارگر، رحیم، تعلیم و تربیت در عصر ظهور، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود علیه السلام، 1389ش
25.کلینی، محمد بن یعقوب (329 ق )، کافی،8جلدی-1و4محقق / مصحح: دارالحدیث، دار الحدیث، قم، ق 1429،چاپ اول
26.کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین - بیروت، چاپ: اول، 1418 ق
27.کورانی، علی، المعجم الموضوعی لإحادیث الإمام المهدی (عجل الله فرجه الشریف)، 1جلد، دار المرتضی - بیروت (لبنان)، چاپ: 1، 1430 ه.ق.)
28.مجلسی،محمدباقربن محمدتقی( 1110ه. ق )، بحار الأنوار،محقق: علوی، عبدالزهراء- محمودی، محمدباقر، 110جلدی-52،،دار إحیاء التراث العربی، بی جا، چاپ اول
29.محمد بن حسین، نهج البلاغة (للصبحی صالح) نهج البلاغه صبحی صالح شریف الرضی، قم، چاپ: اول، 1414 ق
30.مدرسی، حسین، ذلک یوم الخروج: دراسة حول ظهور الإمام المهدی( علیه السلام)،انصاریان، قم ایران)1384 ه. ش، چاپ اول
31.مصطفوی، حسن _1426 ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 14جلدی-4،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ش، چاپ اول
32.مفید، محمد بن محمد(413 ه. ق ) الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محقق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث 2جلدی-2، دار المفید،قم( ایران)،1372 ه. ش، چاپ1
33.مقدسی شافعی سلمی، یوسف بن یحیی (685 ه. ق )، عقد الدرر فی أخبار المنتظر( علیه السلام)، مسجد مقدس جمکران، قم( ایران)،1428 ه. ق، چاپ سوم
34.نعمانی، محمد بن ابراهیم (360 ه. ق) الغیبة للنعمانی، مترجم: فهری زنجانی، احمد،دار الکتب الإسلامیة، تهران( ایران)،1362 ه. ش
35.نعیم بن حماد( 229 ه. ق ) الفتن ابن حماد، مصحح: شوری، مجدی بن منصورتک جلدی،دار الکتب العلمیة،بیروت( لبنان)،1423 ه. ق، چاپ2
36.نهاوندی، علی اکبر(1369 ه. ق )،العبقری الحسان، محقق و مصحح: احمدی قمی، حسین -برزگر، صادق، 9جلدی-7،مسجد مقدس جمکران، قم( ایران)،1386 ه. ش، چاپ اول
37.فرهنگ-سخن بزرگ،حسن انوری
38.یزدی حائری، علی بن زین العابدین (1333 ه. ق ) إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب( علیه السلام)،محقق: عاشور، علی، مؤسسة الأعلم