سفرنامه موسیو اولیویه یکی از ارزشمندترین متون تاریخ ایران در مقطع حساس تغییر سلطنت آغامحمد خان قاجار به فتحعلی شاه است. اصل آن به زبان فرانسه و در 6 جلد است. جلد سوم این اثر مربوط به ایران است که به وسیله محمد طاهر میرزا، پسر اسکندر میرزای ولیعهد به فارسی ترجمه شده است.
اهمیت این سفرنامه به حدی است که بلافاصله پس از بازگشت اولیویه از ایران و سفر وی به نواحی شرقی (عثمانی و مصر) به زبان آلمانی هم ترجمه شده و در اتریش به چاپ رسیده است.
در اینجا وصف او از دهی در راه کرمانشاه – همدان و کاروانسرای بیستون را می‌خوانید:
سابق بر این، در این محل دهی بوده است. چنانچه «پیترو دلاواله» و «اوتر» و سایر سیاحان ذکر کرده‌اند و اکنون چنان خراب شده که به‌زحمت دیگر آثاری در آن توان یافت. کاروانسرایی در جهت غربی آن بنا شده که به فاصله سیصد یا چهار صد قدم در نبش رودخانه واقع است. این کاروانسرا بسیار وسیع و یکی از کاروانسراهای خوب مملکت ایران بود.
این قسم از ابنیه، بعد از مساجد جامع و عمارات دولتی از بهترین ابنیه‌های این مملکت است که ما دیدیم. از این ابنیه در سر تمامی راه‌ها و شهرها ساخته‌اند. این قسم ابنیه در ایران، تنها محلی است که مسافران می‌توانند در آنجا اقامت کنند. عدد آنها در شهرها متناسب است با وسعت دایره تجارت و کثرت و قلت امتعه تجارتی در تمامی راه‌هایی که تردد قوافل در آنها [انجام] می‌شود.
به فاصله هفت یا هشت فرسخ یکی از آنها را ساخته‌اند و اهتمام کرده‌اند که در جوار نهری و آبی باشد. [چون در این محل‌ها وسایل پذیرایی] از هیچ قبیل یافت نمی‌شود، شخص مسافر مجبور است که به همراه خود فرش و رختخواب و ادوات طبخ و ... بردارد. اما به قیمت، کاه و جو برای دواب و لبنیات و میوه و برنج و گوشت بهر خود [می] توان خرید.
تمامی کاروانسراهای اینجا به یک صورت و شکل ساخته شده و کلا مربع‌الشکل در دور محلی وسیع با حجراتی زیاد بنا شده‌اند که خارج شهرها، یک طبقه‌ای باشند. لیکن در شهر، بعضی از آنها صاحب حجرات فوقانی نیز هستند. مدخل این مکان دری بزرگ و محکم است. مستحفظ این در، شخصی است که اگر سرقتی در اموال مسافران اتفاق افتد، مسوول باشد. اطاقی که مجانا به مسافران می‌دهند، عبارت از اطاقی است که قریب به پانزده قدم مربع وسعت دارد.
به این اطاق که داخل می‌شوند از صفه که هفت یا هشت قدم عرض، و چهار قدم ارتفاع دارد، پله می‌خورد. خود ایشان نیز اگر فصل و هوا مقتضی باشد، در زمین بیرونی نشسته و در آنجا می‌خوابند. اگر بخواهند و [دوست داشته باشند]، در بام حجرات نیز می‌توان خفت. در فصل زمستان مسافران، طویله را بر اطاق ترجیح داده، در آنجا منزل کنند. به علت اینکه طویله گرم‌تر از اطاق بوده و در نزد دواب و بارکشان خود باشند و مراقبت احوال آنها را بهتر توانند کرد، زیرا سرما مانع است از اینکه آنها را در بیرون ببندند.
این فقره هشت یا 9 ماه از سال اجرا شود. در درون طویله، در طول جدار، صفه‌ای به عرض پنج شش قدم، برای مسافران ساخته‌اند که در اینجا منزل کرده و مال‌های خود را در مقابل خویش می‌بندند.
مکاریان [چارواداران] و عمله‌های آنها هیچ‌گاه در اطاق منزل نکنند و همواره در پهلوی دواب و چهارپایان و بارهای خود باشند. در فصل گرما مسافران و قوافل عادتا به کاروانسرا فرود می‌آیند، و هم در صحرا اردو کنند، مگر از دزد ایمنی نداشته باشند. کرایه منزل در کاروانسراهای عرض راه، مطلقا نمی‌گیرند، [اما] مبلغ قلیلی در کاروانسراهای واقع در شهرهای بزرگ به جهت گذاشتن بار وامتعه تجارتی مطالبه کنند.
کاروانسراها هرقدر بزرگ باشد، بیشتر از پنجاه اطاق نشیمن ندارد. چون هر کاروان اگر با هم برسند، مجبور شوند که چند نفری در یک اطاق منزل کنند یا در صفه و طویله مقام نمایند یا به بام بالا روند. در طویله و صحن کاروانسرا، دویست مال و بیشتر توانندجای داد.
اگر علاوه بر گنجایش محل باشد، ناچار در صحرا منزل کنند و به بام بالا روند. به واسطه کاروانسراها، سفر در تمام مشرق زمین به ارزانی دست دهد و مسافران را مخارج زیاد نشود. به علت اینکه غیر از کرایه حمل‌ونقل، تفاوتی در خرج برای حاضر و مسافر نباشد، خرجی که در حضر کنند، در سفر هم به همان نحو خرج نمایند.
تجاری که سفر تجارتی کنند، همچنان زوار مشاهد مقدسه و حجاج و غیره‌اند و هرگز بیشتر از آنچه در خانه خود برای نفس خویش، اسب و مالی که دارند خرج می‌نمایند، در سفر علاوه نکنند. طایفه ارامنه که بیشتر از دیگران مسافرت کنند، خست و امساک را به درجه‌ای رسانیده‌اند که پانصد یا ششصد فرسخ بیشتر سفر کنند، و غیر از نان خالی چیز دیگر نخورند.
گاهی نان را با بعضی سبزی‌های [ادویه‌های] خشک که از خانه به همراه آورده‌اند ساییده و صرف کنند. گاهی میوه‌ای که در آن فصل باشد، بخرند و قدر قلیلی پنیر یا ماست بگیرند. اگر در شهری توقف کنند، شود که برنج و گوشت نیز مصرف باشد.
کرایه حمل امتعه تجارتی نیز بسیار ارزان باشد. به علت اینکه چهارپایان را چندان خرج نبود، زیرا غالب اوقات در صحراها، علف به مفت چرند و در کاروانسراها کاه و جو به قیمت نازل خورند. چنانچه سابق گفته شد، این قسم مخارج مسافرت سبب حمل‌ونقل امتعه تجارتی در مسافات بعیده شده است. مثلا از تبت و هندوستان و اسلامبول از راه خشکی متاع آورند، بدون آنکه در قیمت و فروش تفاوتی فاحش پدید آید. این مطلب را به سهولت و در میان ملل مختلف توان کرد.
اگر دقت شود با وجود گمرکخانه‌های زیادی که در عرض راه نهاده‌اند و تفاوت قیمتی که از چندین دست گذشتن، بر امتعه وارد می‌آید، باز در اسلامبول، اجناس و امتعه‌ای که از راه خشکی به آنجا رسیده است، ارزان‌تر از امتعه‌ای است که از راه دریا آورده شده و به لندن و آمستردام برند.
سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار/ ترجمه محمدطاهر میرزا؛ تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام، مشخصات نشر: تهران: اطلاعات، 1371.
