داستان شیر و خرس و گربه ایرانی

فرادید؛ مهاجرت معروف نمایندگان مجلس شوراى ملى و رجال سیاسى ایران به قم در جریان جنگ جهانى اول که به تشکیل «کمیته دفاع ملى» و دولتى موقت در کرمانشاه انجامید، روز 18 آبان 1294 و همزمان با ورود قشون روسیه به کرج و قرار گرفتن پایتخت در آستانه اشغال آغاز شد.

به گزارش مجله تاریخ فرادید، در این هنگام از شروع جنگ جهانى اول یک سال و سه ماه مى گذشت و با وجود اینکه دولت ایران از ابتدا بى طرفى خود را اعلام کرده بود، نیروهاى نظامى هر چهار کشور اصلى درگیر در جنگ (انگلستان و روسیه از یک سو و آلمان و عثمانى از سوى دیگر) به خاک ایران وارد شده بودند.


احمدشاه جوان که تنها چند روز پیش از آغاز جنگ جهانگیر به سن قانونى رسیده بود، در آبان ماه 1293 فرمان بى طرفى ایران را صادر کرد و در آن نوشت: «... نظر به اینکه روابط ودادیه ما به حمدالله با دول متخاصمه برقرار است، براى اینکه عموم اهالى از نیات مقدسه ما در حفظ و صیانت این روابط حسنه نسبت به دول متحاربه مطلع باشند، امر مى فرماییم که جناب مستطاب اجل اشرف افخم اکرم مهین دستور معظم مستوفى الممالک، رئیس الوزراء و وزیر داخله، فرمان ملوکانه را به فرمانفرمایان و حکام و مامورین دولت ابلاغ دارند که دولت ما در این موقع مسلک بى طرفى را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت مى نماید...» (نقل شده در «روزشمار تاریخ ایران، از مشروطه تا انقلاب» باقر عاقلى)


اما تنها پنج روز پس از صدور این فرمان و اعلام بى طرفى ایران توسط دولت مستوفى، قشون عثمانى و ماموران آلمان به آذربایجان ایران حمله کردند. نکته بسیار تاثیرگذار دیگر این بود که علماى شیعه در عراق بلافاصله علیه نیروهاى متفقین و به نفع عثمانى اعلام جهاد کردند و از آن پس افکار عمومى ایرانیان یکسره به سوى متحدین گرایش یافت. رفتارهاى پیشین دولت هاى روسیه و انگلستان نیز مزید بر علت شد و کار را به جایى رساند که شاه و دولت براى ترک بى طرفى و پیوستن به اردوى متحدین تحت  فشار قرار گرفتند. یکى از مهمترین حوادثى که فشار افکار عمومى علیه موضع رسمى دولت ایران را نشان مى داد، اقدام آیت الله حائرى (شیخ العراقین) در تسلیم فتواى جهاد با امضاى علماى نجف به احمدشاه در فروردین 1294 بود. چند روز پس از آن نیز مردم کرمانشاه و تهران در استقبالى کم نظیر از وزراى مختار آلمان و ایتالیا که به پایتخت مى رفتند، تمایلات خود را به روشنى نشان دادند.


تا اینجا ارتش عثمانى و مأمورین آلمان در مناطق جنوب و مرکز ایران که حوزه نفوذ انگلستان محسوب مى شد به عملیات ایذایى و اطلاعاتى مشغول بودند. آنها یک بار موفق شده بودند ارومیه و تبریز را به تصرف درآورند که البته ارتش روسیه فوراً آنها را از آذربایجان عقب رانده بود. در این میانه فشار نمایندگان سیاسى دولت هاى متخاصم و اختلافات شدید داخلى به ویژه در مجلس شوراى ملى چنان شرایط بى ثباتى به وجود آورد که احمدشاه ناچار شد در طول سه ماه (از اواسط اردیبهشت تا اواسط مرداد 1294) شش فرمان رئیس الوزرایى صادر کند. در میان همین کشمکش ها بود که خبر حرکت قواى روسیه از قزوین به سوى تهران منتشر شد و از سوى دیگر انگلیسى ها براى خنثى کردن تحرکات واسموس آلمانى در جنوب، بندر بوشهر را تصرف کردند.


مهاجران
حرکت روس ها به سوى تهران و تصرف بوشهر توسط انگلیسى ها گروه بزرگى از نمایندگان مجلس سوم را به صرافت ترک تهران و تشکیل نیرویى براى مقاومت انداخت. ملک الشعراى بهار که در آن هنگام نماینده مجلس بود در این باره نوشته است: «مستوفى الممالک رئیس الوزراء (و از سران حزب دموکرات) تصمیم گرفت شاه را از پایتخت حرکت داده به اصفهان ببرد و قبلاً هم به کمیته دموکرات و بعضى وکلا محرمانه دستور داده بود که از تهران به قم رهسپار شوند و این دستور را در قصر ابیض به من و شاهزاده سلیمان میرزا شخصاً داد و گفت: از تهران بروید. بالاخره ژاندارمرى با مهمات و از سفراى دول متحده سفیر آلمان و جمعى از نمایندگان مجلس و مردم متفرقه به سوى قم عزیمت کردند.» («تاریخ مختصر احزاب ایران»)

علماى قم همزمان علیه متفقین فتواى جهاد دادند. مجلس از اکثریت افتاد و تعطیل شد. وزراى مختار روسیه و انگلستان که از انتقال پایتخت به اصفهان (خارج از حوزه نفوذ هر دو کشور) نگران بودند به دیدار احمدشاه رفتند و سرانجام قرار شد حرکت قواى روسیه به سوى تهران متوقف شود؛ هر چند آنها راه خود را به سوى ساوه و قم کج کردند پس از مدتى قم را به اشغال درآوردند. کمیته دفاع ملى که در قم تشکیل شده بود به اصفهان و از آنجا به کرمانشاه منتقل شد و در اتحاد با حاکم وقت لرستان و خوزستان و عشایر قشقایى، یک دولت موقت دفاع ملى تشکیل داد. انگلیسى ها در مقابل عشایر خمسه و بختیارى و قبایل عرب را علیه دولت موقت مسلح کردند. با نزدیک شدن ارتش روسیه از شمال و از دست رفتن همدان، مهاجران کرمانشاه را به سوى قصر شیرین و کرند ترک کرد. روس ها در طول اسفندماه، اصفهان و کرمانشاه را نیز اشغال کردند و کمیته دفاع ملى در بهار سال بعد به بغداد و کاظمین منتقل شد.


* در توضیح این کاریکاتور نوشته شده است:
 2 اکتبر 1907 میلادی - گربه بی‌آزار بدردبخور
شیر بریتانیایی (در خطاب به خرس روسی): «اینجا رو ببین! تو میتونی با سر گربه بازی کنی، منم با دمش. بعد جفتمون هم می‌تونیم پشتش رو نوازش کنیم.»

گربه ایرانی: «من اصلا یادم نمیاد که در این مورد کسی با من حرف زده باشه.»


نیروهاى متفقین تا اینجا ابتکار عمل را در بیشتر نقاط ایران به دست گرفته بودند. اما از اوایل تابستان سال بعد، هنگامى که کمیته دفاع ملى به کمک عثمانى ها کرمانشاه را بار دیگر تصرف کردند، ورق برگشت. ارتش عثمانى همدان و بعد قزوین را تصرف کرد و به سوى تهران به حرکت درآمد.


سفراى متفقین اعضاى خانواده خود را راهى اروپا کردند و به شاه اطلاع دادند که در حال خروج از تهران هستند. اما پیشروى قواى عثمانى ادامه نیافت و توازن قوا از زمستان، تحت تاثیر شرایط عمومى جنگ بار دیگر به هم خورد. سپاه انگلیس در جنوب ارتش ششم عثمانى را در هم شکست و چند روز بعد بغداد را تسخیر کرد. همزمان انقلاب روسیه به پیروزى رسید و جنگ جهانى مدتى بعد به نفع متفقین پایان یافت.

---

*توضیحات: