روحانیت و موقعیت جدید (۱)

چکیده
 

اگر روحانیت شیعه به عنوان یک نیروی فعال در عرصه های سیاسی ـ اجتماعی ایران، خصوصاً در یکصد و پنجاه ساله ی اخیر، بخواهد همچنان نقش و حضوری مؤثر در فرایندهای جاری و آتی این جامعه داشته باشد، باید وقوف و اشراف بیشتری بر اوضاع و شرایط جدید پیدا کند.«موقعیت جدید»بر حسب ویژگی های مورد اشاره در این مقال، محصول مجموعه تحولاتی است که در سطوح مختلفِ «جهانی»، «ساختاری»و «ارتباطی»رخ داده و تأثیرات خود را بر «روحانیت» و «مخاطبان» و مناسبات فی مابین آنها باقی گذارده است. روحانیت علاوه بر درک جامعی از موقعیت جدید، نیاز دارد از طریق بازیابیِ جوهره ی وجودی، به بازبینی نقش، کارکرد و رویه های سنتی و جاریِ خویش بنشیند و با قبول برخی تغییرات ارادی، آگاهانه و به موقع، خود را برای مدیریت تغییرات لازم در محیط و دیگران آماده سازد.
کلید واژه ها : روحانیت، موقعیت جدید، جهانی شدن، عرفی شدن، حکومت دینی.

مقدمه
 

«روحانیت و موقعیت جدید»، عنوانی است حامل این معنا که روحانیت، نیرویی آگاه و فعال و تأثیرگذار است و موقعیت ها را همراه با تغییراتش، مطمح نظر قرار داده، نسبت به آنها واکنش نشان می دهد؛ از این رو آن را به صورت «موقعیت جدید و روحانیت»یا «روحانیت در موقعیت جدید» نیاوردیم؛ زیرا هم پیش فرض، هم نقطه ی تأکید و هم مسیر بحث را از آنچه مطمح نظر این مقاله است، منحرف می ساخت.
پیش فرض کنش گری و تأثیرگذاری برای روحانیت، نه مطلق است و نه شامل؛ زیرا بنابر اعتقاد خداپرستان، تنها فعال ما یشاء، خداوند قادر متعال است و جز او، همه در معرض تأثیر و تأثر متقابل اند و در آن میان، البته ذوات ذی شعور و صاحب اراده، بیشترین قرابت را با ذات باری دارند و از آن بین، آنها که صاحب رسالت و مسئولیت اند و از جمع ایشان، دسته ای که به آن رسالت و مسئولیت واقفند و در راه آن تلاش می نمایند.
همان گونه که نمی توان «روحانیت»را کل واحد و یکدست و واجد عقل و اراده ی منفصل و غالب بر آحاد آن فرض کرد، اراده مندی و تأثیرگذاریِ نسبت داده شده به آن را هم نمی توان مطلق و یک سویه دانست. بدیهی است تدبیر و به کارگیری اراده در همگان، حتی در بین روحانیان، یکسان نیست و هر جریان تأثیرگذاری نظیر آنان‌، تأثیراتی، هم از محیط و هم از دیگران و حتی از جریان های رقیب می پذیرد، با این وصف، آن فرض نخست همچنان به قوت خود باقی است که بحث این مقال درباره ی جریان نخبه ای است که در قیاس با دیگر اقشار و با نظر به عملکرد تاریخی آن، فعال و پیشرو محسوب می شود و همواره نسبت به محیطِ عملش و وضع و موقعیتش در آن، با تأمل نظر کرده، فعالانه برخورد نموده است.
غرض این مقال، امعان نظر دادن به روحانیت در ایران برای رسیدن به درکی عمیق تر از موقعیت جدیدی است که به تبع تحولاتی در سطح خرد و کلان و در ابعاد جهانی و ملی و محلی پدید آمده است و لزوم بازنگری در شیوه ها و رَویه های مرسوم و معتاد در کار تبلیغ و صیانت از دین، وظیفه و کارکرد اصلی ایشان است؛ لذا در بخش نخست، تصویری بسیار سریع و مجمل از «موقعیت جدید»ارائه خواهد شد و سپس به بررسی نقش و کارکردهای روحانیت در ایران خواهیم پرداخت تا ضرورت و امکانات تغییر در آنها بهتر نمایان گردد و از آن طریق، راهکار همراه شدن و بلکه غلبه یافتن بر این موقعیت، آشکار شود.

موقعیت جدید
 

موقعیت جدید، تعبیر مبهم و سیالی است؛ زیرا همه ی موقعیت ها به نوعی جدیدند و در تحول و تجدد بی وقفه؛ لذا حاوی ایده ی بدیعی نیست که لزوم عطف توجه ویژه ای از سوی روحانیت یا هر جریان دیگری را طلب نماید و آنها را وادار به بازبینی در نقش وعملکرد سابقه شان بپردازند.
در سراسر تاریخ شیعه در ایران و قبل از آن، شرایط و موقعیت های متفاوتی وجود داشته که هر برهه و مرحله اش برای روحانیت به یک معنا، جدید بوده است. در برخی بخش های این تاریخ بلند، نقاط عطفی وجود دارد که در سرنوشت شیعه و روحانیت بسیار مؤثر افتاده است و از بعضی جهات قابل مقایسه با موقعیتی است که اکنون در آن قرار گرفته اند. تحولات مهم دوره ی مغولی، دوره ی صفوی، دورة قاجار و دوره ی پهلوی اول از این قبیل اند که تأثیرات ماندگاری در پیروی دینی مردم و وضع و موقعیت روحانیت در ساختار سیاسی ـ اجتماعی آن بر جای گذارده اند.(1) با این وصف، وجود برخی ویژگی ها در برهه ی اخیر، ما را ترغیب می کند آن را به مثابه ی شرایطی به کلی متفاوت از مصادیق قبلی بررسی نماییم.
قطع نظر از ویژگی های متمایز کننده در لزوم بررسی دقیق تر این دوره که پس از این به آنها اشاره خواهیم کرد، ضرورت و اهمیت این مطالعه را باید در ملموس و مبتلا به بودن مسئله ی آن جستجو کرد.
موقعیت جدیدی که در آن قرار گرفته ایم، چیست؟ چه مشخصاتی دارد و با کدام نشانه و شاخص ها شناخته می شود و چرا روحانیت باید به بازبینی نقش وکارکردهایش در آن بپردازد؟
موقعیت جدید به اعتقاد ما با پیشروی دست کم دو فرایند بسیار گسترده و تأثیرگذار، یعنی «جهانی شدن» و «عرفی شدن» و پیامدهای عمیق و ساختارهای آن بر «جامعه»و در سطوح نازل تر، بر «مخاطبان» و بر «روحانیت » و بر «نظام ارتباطی»، از ادوار پیش از خود متمایز می گردد. ما در ذیل به بررسی جداگانه و اجمالی این عوامل در شکل دهی به موقعیت جدید خواهیم پرداخت.

1.جهانی شدن
 

یک از عواملِ عام شکل دهنده به موقعیت جدید، با تأثیراتی فراگیر که در بررسی هیچ موضوع و مسئله ای نمی توان از آن غافل ماند‌، پدیده ی جهانی شدن است؛ با این تعریف مختصر و درعین حال متراکم از مفاد بسیار مهم :«کوچک شدن جهان و بزرگ و جهانی شدن مسائل».(2) رخداد ملموس ترِ متعاقبِ این پدیده که وقوعی مستمر و کهن دارد و وقوفی متأخر، شکسته شدن مرزها و محدوده ها از هر نوع است؛ البته این نه بدان معناست که در دنیای کاملاً جهانی شده ی آینده، هیچ حد و مرزی وجود نخواهد داشت، بلکه بیشتر به معنی جابجایی در مرزهای سابقاً شناخته شده و ظهور مرزبندی های جدید و البته پنهان است.
اثرِ کوچک شدن جهان و جهانی شدن مسائل و زایل شدن مرزها در موضوع مورد بررسی ما، از میان رفتن انحصارها و اقتدارهای دینی است؛ بدین معنی که اگر در گذشته یک دین یا یک آموزه ی مشخص قادر بود و در یک قلمروی جغرافیایی خاص، پیروانی در انحصار خویش بگیرد و اقتدار و نفوذ بی معارض و رقیبی را بر آنها اعمال نماید، امروزه دیگر میسر نیست و یا دست کم با دشواری های فراوانی همراه است.
همزمان یا از پیِ شکسته شدنِ انحصار و تضعیف اقتدار دینی، پدیده ی جدیدی به منصه ی ظهور رسیده است که تا پیش از این، هیچ نظیری نداشته است و آن شکل گیری «بازار دینی »است. تجربه ی بازار، چندان جدید نیست؛ حتی بازارهای بزرگ فرامنطقه ای برای عرضه و تبادل انواع کالاهای اقتصادی را می توان در گذشته های دور ودر نقاط تماسِ تمدنی و میان امپراتوری ها مشاهده کرد؛ آنچه جدید است و به شدت تأثیرگذار، شکل گیری بازار ادیان در فضاهای مجازی و رسانه ای است. تأثیرات متفاوت آن نه فقط به دلیل کالایی شدن دین است که موجب تنازل و از خاصیت افتادن آن گردیده، بلکه بدان روست که ارتباط و پیوند مستقیم میان متولی و موالی دینی را قطع کرده است.
بنابراین، نه تنها دوره ی بهره مندی از روابط بسته و انحصاری با پیروان سپری شده، بلکه امکان برقراری ارتباط مستقیم و بی واسطه با مخاطبان نیز به میزان زیادی سلب گردیده است. مشتری و مخاطب پیام یا کالای دینی بعد از این، کمتر به بعدِ در بسته ی کشیش محلی سر می زند؛ بلکه بیشتر به سوپر مارکت یا بازار عامی مراجعه می کند که مرکز عرضه ی انواع پیام های فکری و ذوقی و روانی است و روحانی متولی دین نیز اگر بخواهد از رقبای خویش عقب نماند، لاجرم باید به همان بازار مراجعه کند و کالای خویش برای مخاطبان خاص و عامش را در آنجا عرضه نماید.(3)
اما آنچه از وقوع و پیش روی این فرایند برای بحث این مقال اهمیت دارد، فعالیت دشوار روحانیان در بسترهای به شدت عرفی شده، با رقبایی قَدَر و مخاطبانی است که در چنبره ی پُر ازدحام زندگی دنیوی گرفتار شده اند و آرامش و فراغت لازم برای حضور در محافل دینی و استماع مواعظ دینی را ندارند.

2.عرفی شدن
 

اذعان به وجود پدیده ای به نام «عرفی شدن»در دهه های اخیر، صَرف نظر از میزان و گستره ی تحقیق و تأثیراتش در سطوح مختلف، موجب تحولاتی در صف بندی های دینی شده است که در بررسی و تحلیل موقعیت جدید، نمی توان بی اعتنا از آن گذشت. احساس تهدید و نگرانی شدید از گسترش و پیشروی این پدیده و موضع تهاجمی جاری در آن و وجود زمینه های عینی و ساختاریِ مساعدت کننده برای جاگیر شدن، باعث شده رقبای دینی گذشته نظیر اسلام و مسیحیت، اینک خود را در خندقی واحد در برابر آن ببینند.
آرمان ستیزی نهفته در جوهره ی این فرایند، باعث شده است برخی از ایدئولوژی ها نیز بنا بر طبیعت آرمانگرایانه شان، به همسویی راهبردی با ادیان، خصوصاً ادیان اجتماعی برسند. این وضعیت در واقع شاهدی است بر آنچه پیش از این درباره ی شکسته شدن مرزها و برهم خوردن مرزبندی ها و ظهور صف بندی های جدید اشاره شد.

پی نوشت ها :
 

* عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران
1ـ برای اشاراتی در این باره نک به: شجاعی زند ، 1376/ بصیرت منش ، 1377.
2 ـ Minimalization of the world and universalization of the problems.
3 ـ گیدنز در معرفی پدیده ی جهانی می گوید :برای نخستین بار در تاریخ بشر، «خود»و «جامعه اش در محیطی جهانی با یکدیگر به تعامل می پردازند.(نک به : گیدنز).
 

منبع:فصلنامه شیعه شناسی شماره 27
ادامه دارد...