تاریخ‌ساز کارتونی؛ مروری بر آثار «محمدرضا ورزی»

هفته نامه همشهری جوان - محمد صابری: محمدرضا ورزی تا همین امروز شش سریال تاریخی بزرگ و کوچک ساخته، مسیری که با ساختسریال «قائم مقام فراهانی» شروع شد و حالا به روایت زندگی ستارخان رسیده است. او در حالی طی این سال ها برهه های مختلف تاریخ معاصر را جلوی دوربین برده که به طرز عجیبی در هیچ یک از آن ها نمره قبولی نگرفته است.

 

سریال های تاریخی او همیشه با نظرات منفی منتقدان و کارشناسان تاریخ همراه بوده اما با این حال در همه دوره های مدیریتی مورد حمایت مدیران قرار داشته و به سریال سازی اش ادامه داده است. ورزی که سه چهار سالی درگیر تولید و پخش «معمای شاه» بود، بعد از شکست این سریال برای مدتی کار نکرد تا اینکه از پاییز امسال خیلی چراغ خاموش و در سکوت خودخواسته رسانه ای پروژه تاریخی دیگری را این بار با محوریت زندگی ستارخان آماده و روانه آنتن کرد! سریالی که بهانه ای شد برای ما تا مروری داشته باشیم بر کارنامه این کارگردان.

 

 

 

برای کدام شبکه تولید شد؟ شبکه دو

 

در دوره مدیریت چه کسی تولید شد؟ مهدی فرجی مدیر شبکه دو

 

درباره کدام برهه تاریخی بود؟ این مجموعه پانزده قسمتی هم با تمرکز بر تحولات سیاسی ایران در دوره قاجار ساخته شد و داستانش به حواشی و بازتاب های امضای قرارداد 1919 توسط وثوق الدوله و اعتراض سیاسیون سرشناسی همچون سید حسن مدرس با این قرارداد می پردازد؛ انتقاداتی که زمینه ساز یک موج اعتراضی گسترده در کشور شد و سرانجام وثوق الدوله را مجبور به عقب نشینی و لغو قرارداد 1919 کرد.

 

 

 

بازتاب آن چه بود؟ اگر تا پیش از «عمارت فرنگی» گلایه ها از سبک «تاریخ سازی» ورزی محدود به چند رسانه و مخاطبان گله مند سیما بود، پس از پخش این مجموعه بود که دیگر صدای صاحب نظران رسانه و پیشکسوتان سیما هم بلند شد. معروف ترین واکنش را هم ابتدا حسنی پاکدل نشان داد که در یادداشتی نوشت: «بهمن امسال به یمن سی سالگی انقلاب اسلامی، سریالی تحت نام عمارت فرنگی از شبکه دو پخش شد. هر قسمت را که می دیدم، حرص می خوردم و از این جفایی که در حق تاریخ، انقلاب، مردم، رسانه، شعور مخاطب و اعتماد عمومی نسل حاضر و بعد می شود، افسوس می خوردم.» پاکدل در همین یادداشت به نقد تند و تیزتری ارجاع داد که به قلم حسن هدایت از کارگردانان باسابقه سیما در روزنامه «بانی فیلم» منتشر شده بود. هدایت در پایان یادداشت مفصل و دقیق اش که مو را از ماست روایت مجعول ورزی کشید، این گونه نوشته بود: «بزرگ ترین درسی که تاریخ به ما می دهد این است که کسی از تاریخ درس نمی گیرد. اگر ما به نگرش تاریخ دوران پهلوی انتقاد داریم و آنرا به دلیل نگاه یکسو و مخدوش تقبیح می نماییم، حق نداریم که در حال حاضر خود با تاریخ معاصر چنین کنیم.»

تحلیل ما: درباره «عمارت فرنگی» بهترین تحلیل و ارزیابی همان مطلب مشروح و خواندنی حسن هدایت است که بازخوانی آن را به همه علاقه مندان توصیه می کنیم اما تلخ ترین وجه پخش این مجموعه و بازتاب های آن در سال های بعد نمود پیدا کرد، سال هایی که مدیران تلویزیون کماکان ترجیح دادند هزینه های کلان خود را صرف آزمون و خطای یک فیلمساز در میدان حساس روایت تاریخ کنند!

 

 

برای کدام شبکه تولید شد؟ شبکه سحر

 

درباره کدام برهه تاریخی بود؟ همان طور که از نام سریال بر می آید ورزی این مجموعه شش قسمتی را با هدف بازخوانی کارنامه یکی از مهم ترین چهره های تاریخ معاصر یعنی قائم مقام فراهانی مقابل دوربین برد.

 

 

بازتاب آن چه بود؟ این از معدود آثار کارنامه ورزی است که گویی خود نیز درباره کیفیت آن و نسبتش با شأن و جایگاه قائم مقام فراهانی در تاریخ معاصر، با منتقدانش هم نظر بوده، چه این که چند سال بعد و با حمایت سیمافیلم، تله فیلمی با همین عنوان ساخت و در توضیح لزوم ساخت آن گفت: «پنج سال قبل، سریال قائم مقام را با بودجه ای ناچیز در شبکه سحر ساختم و ضعف های عمده این سریال باعث شد همواره در پی فرصتی برای ساخت اثری در شأن قائم مقام باشم.» فارغ از این روایت اول شخص اما این اولین تجربه سریال سازی تاریخی ورزی خیلی زود راهی آرشیو تلویزیون شد و با جایگزینی تله فیلم «جبرانی» قائم مقام، امروز جزء آثار فراموش شده تلویزیون محسوب می شود.

تحلیل ما: ورزی «قائم مقام» را 20 سال پیش و در ابتدای مسیر ورودش به حوزه حساس سریال سازی تاریخی کارگردانی کرد و شاید به عنوان یک فیلمساز تازه کار نمی شد بر کیفیت خروجی کارش خرده گرفت اما آنچه حاصل شد و بعدها خود فیلمساز هم نتوانست از آن دفاع کند آیا نمی توانست ملاکی برای جلوگیری از ادامه مسیر هم برای خود ورزی و هم برای مدیران تلویزیون باشد؟

 

 

برای کدام شبکه تولید شد؟ شبکه سه

در دوره مدیریت چه کسی تولید شد؟ علی اصغر پورمحمدی، مدیر شبکه سه

درباره کدام برهه تاریخی بود؟ روایت زندگی پنج پادشاه قاجار در مدت 70 سال حکومت بر ایران؛ این محور داستان مجموعه «سال های مشروطه» است.

 

 

بازتاب آن چه بود؟ «مشروطه ارائه شده در سریال سال های مشروطه، مشروطه تاریخی نیست، تحلیلی هم نیست. مجموعه ای است از برداشت های سطحی از حوادث مشروطه و آمیزه ای است از برداشت های غلط و تخیلات فردی.» این بریده ای از یک نقد تند و تیز و بلندبالا بر این سریال ورزی است؛ بریده ای که در عین حال می توان آن را عصاره رویکرد بیشتر منتقدان به سبک تاریخ سازی ورزی به خصوص در «سال های مشروطه» دانست. این موضع مستند نسبت به جزییاتی است که نمی توان همه آن ها را در این مختصر مرور کرد

 

اما به عنوان مشتی نمونه خروار این بخش از اظهارات موسی نجفی از استادان تاریخ را می آوریم و خود بخوانید حدیث مفصل از آن مجمل؛ «در این مجموعه حکم تحریم تنباکوی میرزای شیرازی، مدام فتوی ذکر می شود. در حالی که تبعیت از حکم بر همه مجتهدین و علما واجب است ولی فتوی فقط بر مقلدین لازم می شود. تحریم تنباکو حکمی بود که تبعیت از آن بر همه واجب بود. وی تاکید کرد که محل صدور این حکم نیز شهر سامرا بوده است که در چند قسمت سریال نجف ذکر شده است و این نشان می دهد که تهیه کنندگان این برنامه تاریخ روحانیت را به خوبی مطالعه نکرده اند.»

تحلیل ما: «سال های مشروطه» را میتوان به نوعی تثبیت محمدرضا ورزی در مسیر «تاریخ سازی تلویزیونی» دانست. او دیگر نسبت به انتقاد کارشناسان بی حس شده و حتی لزومی برای اصلاح رویکرد تخیلی و انفرادی خود به تاریخ هم نمی بیند، فیلمسازی که هر چند تحصیل کرده «تاریخ» است اما گویی تعهدی به گزاره های محرز تاریخی ندارد.

 

 

برای کدام شبکه تولید شد؟ شبکه یک

در دوره مدیریت چه کسی تولید شد؟ مهدی فرجی، مدیر شبکه یک

درباره کدام برهه تاریخی بود؟ باز هم دوره قاجار و این بار زمان حاکمیت فتحعلی شاه قاجار؛ ورزی در این سریال سراغ ماجراهای مرتبط با جنگ ایران و روسیه در دوره فتحعلی شاه رفته و تحولات مرتبط با این رویارویی را تا زمان مرگ عباس میرزا روایت کرده است.

 

 

بازتاب آن چه بود؟ به معنای واقعی کلمه «تبریز در مه» ادامه «سال های مشروطه» بود با همان میزان اغراق و همان اندازه تحریف. جنس بهره گیری محمدرضا ورزی از «تخیل» در روایت تاریخ، این بار هم به جای آن که غنای داستانی سریالش را بالا ببرد، موجب خدشه دار شدن محکمات تاریخی شد. معترضانی که هنوز با «سال های مشروطه» و ابعاد انحراف تاریخی در آن کنار نیامده بودند، با تعجب نظاره گر ترک تازی این سریال ساز مورد حمایت مدیران سیما روی آنتن بودند که به فاصله ای اندک از یک تجربه شکست خورده «تبریز در مه» را روانه آنتن کرد.

تحلیل ما: محمدرضا ورزی با کارگردانی «تبریز در مه» به نوعی ثابت کرد که بیشتر اهل توجه به زرق و برق در سریال سازی است. حضور بازیگر باسابقه ای همچون جمشید مشایخی و احیای خاطره نقش آفرینی ماندگار او در نقش کمال الملک در این سریال هم نتوانست حس مخاطب را نسبت به روایتگری ورزی تغییر دهد. کارهای ورزی همچنان از فقر داستان و روایت رنج می برد و شاید به همین دلیل ایده های دیگری همچون تکیه بر جذابیت تیتراژخوانی خوانندگانی چون سالار عقیلی به استمداد گرفته می شود.

 

برای کدام شبکه تولید شد؟ شبکه یک

در دوره مدیریت چه کسی تولید شد؟ مهدی فرجی، مدیر شبکه یک

 

 

درباره کدام برهه تاریخی بود؟ ورزی در «معمای شاه» دیگر مستقیم سراغ مهم ترین تحول تاریخی دوران معاصر یعنی انقلاب اسلامی رفت و تلاش کرد تا روایتی از زندگی و زمانه محمدرضا شاه، به عنوان آخرین حلقه از دیکتاتوری خاندان پهلوی را به تصویر درآورد. طبیعی هم بود که به فراخور جذابیت این مقطع تاریخی، این سریال همزمان تبدیل به روایتی از وقایع، تحولات و شخصیت های نقش آفرین در بستر انقلاب اسلامی ایران شود. «معمای شاه» هم به لحاظ دربرگیری کاراکترها و رویدادهای تاریخی و هم به لحاظ تعداد قسمت، جدی ترین، سنگین ترین و پرهزینه ترین تجربه محمدرضا ورزی محسوب می شود.

بازتاب آن چه بود؟ نزدیک ترین روایت کارتونی ورزی به دوران معاصر همین «معمای شاه» بوده است. سریالی که نه فقط سپیدمویان که حتی جوان ترهای نسل دوم و سوم پس از انقلاب هم برخی داده ها و جزییات روایتش را به خاطر داشتند و احتمالا هم به همین دلیل می توان این مجموعه را عیان ترین نمونه برای تعیین عیار سریال سازی ورزی دانست! سریالی که نه فقط از منظر تاریخی تبدیل به یک «گاف» بزرگ برای رسانه ملی شد که از نظر ساختاری و محتوا هم تبدیل به سوژه سرگرمی در فضای مجازی شد! «معمای شاه» به همان اندازه که همچون دیگر آثار ورزی صدای کارشناسان و صاحب نظران تاریخ را بلندکرد، از سوی کاربران فضای مجازی هم مورد عنایت قرار گرفت و قسمت به قسمت گاف هایش، لبخند به لب ها نشاند!

تحلیل ما: هنوز زمان زیادی از روزهای اوج طرح انتقادات به «معمای شاه» از یک سو و تکاپوی مدیران رسانه ملی برای «خلاص شدن» از این استخوان در گلو مانده نمی گذرد! کافی است سری به آرشیو رسانه ها بزنید. تنها نکته ای که می توان از مجموع بازتاب های رسانه ای «معمای شاه» یادآوری کرد، اشتراک نظر همگان بر «نابلدی» جناب ورزی در «روایت تاریخ»  است؛ واقعیتی که شاید در گام های اولیه سریال سازی او سر و شکل یک اتهام رسانه ای را داشت اما امروز تبدیل به یک گزاره قطعی با مستندات غیرقابل کتمان شده است.

 

---