سیاست نامه در ترجمه فرمان امیرالمؤمنین (ع) خطاب به مالک اشتر (۳)

وَ اعْلَمْ اَنَّهُ لَیْسَ شَیءٌ بِاَدْعی اِلی حُسْنِ ظَنَّ والٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ اِحْسانِهِ اِلَیْهِمْ، وَ تَخْفِیفِهِ الْمَؤُوناتِ عَنْهُمْ، وَ تَرْکِ اسْتِکْراهِهِ اِیّاهُمْ عَلی ما لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ. فَلْیَکُنْ مِنْکَ فِی ذلِکَ اَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَکَ بِهِ حُسْنُ الْظَنِّ بِرَعِیّتِکَ، فَاِنَّ حُسْنَ الْظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْکَ نَصَباً طَوِیلاً.
وَ اِنَّ اَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّکَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاؤُکَ عنْدَهُ، وَ اِنَّ اَحَقُّ مَنْ ساءَ ظَنُّکَ بِهِ لِمَنْ ساءَ بَلاؤُکَ عِنْدَهُ.
وَ لا تَنْقُضْ سُنَّهً صالِحَهً عَمِلَ بِها صُدُورُ هذِهِ الْاُمَّهِ، و اجْتَمَعَتْ بِهَا الْاُلْفَهُ، وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّهُ، وَ لا تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَیءٍ مِنْ ماضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکوُنَ الْاَجْرُ لِمَنْ سَنَّها، وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِما نَقَضْتَ مِنْها.
وَ اَکْثِرُ مُدارَسَهَ الْعُلماءِ، وَ مُثافَتهَ الْحُکماءِ، فِی تَثْبِیتِ ما صَلَحَ عَلَیْهِ اَمْرُ بِلادِکَ، وَ اِقامَهِ مَا اسْتَقامَ بِهِ النّاسُ قَبْلَکَ.

چه خوش باشد که نسبت بر اهالی
بود پیوسته حسن ظن والی

برای بودن حسن گمانش
نباشد دعوتی بهتر از آنش

که پیوسته کندشان لطف و احسان
سبک ساز و گرامی های ایشان

که راحت بر دل ایشان نیارد
به تکلیفی که ز ایشان حق ندارد

تو را لازم بود کاری نمودن
ز هر جانب به حسن ظن فرودن

چو حسن ظن بود از هر دو جانب
شوی آسوده از رنج و متاعب

بسی دشواری آسانی پذیرد
گران جانی سبک جانی پذیرد

کسی کز امتحان نیکو درآید
سزد گر حسن ظنت را فزاید

گمان بد سزاوارست آن را
که نیکو بر نتابد امتحان را

مکن نقض آن پسندیده سنن را
عملکرد سران انجمن را

صدور امت آن را کار بستند
از آن الفت به دست آورده استند

از آن اصلاح در کار رعیت
شود پیدا و الفت را مزیت

به زشتی سنتی احداث منمای
به کاری زشت نام خود میالای

مکن ناگه رسد زین زشت ترتیب
به نیکو سنت بگذشته آسیب

برد اجر آن که آن سنت نهاده
تو وزر نقض بر ذمت نهاده

بیفزا خلطه و آمیزش خویش
به اهل علم و مرد حکمت اندیش

که با تصویب ایشان کار بندی
در اصلاح امور ملک چندی

بلادی را که اندر عهده ی توست
مهل گردد اساس کارشان سست

چنان کن استقامت را فزوده
که پیش از تو قوام خل بوده

وَ اَعْلَمْ اَنَّ الْرَّعِیَّهَ طَبَقاتٌ لا یَصْلُحُ بَعْضُها اِلاّ بِبَعْضٍ، وَ لا غِنی بِبَعْضِها عَنْ بَعْضٍ: فَمِنْها جُنُودُ اللهِ، وَ مِنْها کُتّابُ الْعامَّهِ وَ الْخاصَّهِ، وَ مِنْها قُضاهُ الْعَدْلِ، وَ مِنْها عُمّالُ الْاِنْصافِ و الرَّفْقِ، وَ مِنْها اَهْلُ الْجِزْیَهِ وَ الْخَراجِ مِنْ اَهْلِ الذِّمَهِ وَ مُسْلِمَهِ النّاسِ، وَ مِنْها التُّجّارُ وَ اَهْلُ الصِّناعاتِ، وَ مِنْها الطَّبَقَهُ السُّفْلی مِنْ ذَوِی الْحاجَهِ وَ الْمَسْکَنَهِ، وَ کُلُّ قَدْ سَمَّی اللهُ سَهْمَهُ، وَ وَضَعَ عَلی حَدِّهِ وَ فَرِیضَتِهِ فِی کِتابِهِ اَوْ سُنَّهِ نَبیِّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنا مَحْفُوظاً.
فَالْجُنُودُ بِاِذْنِ اللهِ حُصُونُ الرَّعِیَّهِ، وَ زَیْنُ الْوُلاهِ،‌ وَ عِزُّ الدِّینِ، وَ سُبُلُ الْاَمْنِ، وَ لَیْسَ تَقُومُ الرَّعِیَّهُ اِلا بِهِمْ. ثُمَّ لا قِوامَ لِلْجُنُودِ اِلّا بِما یُخْرِجُ اللهُ لَهُمْ مِنَ الْخَراجِ الَّذی یَقْوَوْنَ بِهِ فِی جِهادِ عَدُوَّهِمْ، وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیما یُصْلِحُهُمْ وَ یَکُونُ مِنْ وَرا‌ءِ حاجَتِهِمْ.
ثُمَّ لا قِوامَ لِهذَیْنِ الصِّنْفَیْنِ اِلاّ بِالصِّنْفِ الثّالِثِ مِنَ الْقُضاهِ وَ الْعُمّالِ وَ الْکُتّابِ، لِما یُحْکُمُونَ مِنَ الْمَعاقِدِ، وَ یَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنافِعِ، وَ یُؤْتَمنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَواصِّ الْاُمُورِ وَ عَوامِّها.
وَ لا قِوامَ لَهُمْ جَمِیعاً اِلاّ بِالتُّجّارِ وَ ذَوِی الصِّناعاتِ فِیما یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرافِقِهِمْ، وَ یُقِیمُونَهُ مِنْ اَسْواقِهِمْ، وَ یَکْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِاَیْدِیهِمْ مِمّا لا یَبْلُغُهُ رِفْقُ غَیْرِهِمْ. ثُمَّ الطَّبَقَهُ السُّفْلی مِنْ اَهْلِ الْحاجَهِ وَ الْمَسْکَنَهِ الَّذینَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ.
وَ فِی اللهِ لِکُلٍّ سَعَهٌ، وَ لِکُلٍّ عَلَی الْوالِی حَقُّ بِقَدَرِ ما یُصْلِحُهُ، وَ لَیْسَ یَخْرُجُ الْوالِی مِنْ حَقِیقَهِ ما اَلْزَمَهُ اللهُ مِنْ ذلِکَ الا بِالْاِهْتِمامِ وَ الْاِسْتِعانَهِ بِاللهِ، وَ تَوْطِینِ نَفْسِهِ عَلی لُزوُمِ الْحَقِّ، وَ الصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیما خَفَّ عَلَیْهِ اَوْ ثَقُلَ.

بدان مالک رعیت چند قسم است
به عدت جملشان را هفت اسم است

که سامان و صلاح بعضی آنان
ندارد جز به بعض دیگر امکان

همی این فرقه زان فرقه غنی نیست
که اعضا روی هم جز یک تنی است

نخستین فرقه لشگرهای یزدان
که با اعداء ستیزند از دل و جان

دویم باشد دبیران قلمزن
کتاب خرج و انشاء را رقم زن

سوم خود قاضیان عدل دل صاف
چهارم عاملان رفق و انصاف

به پنجم اهل جزیت یا خراجات
ششم اهل تجارت یا صناعات

بود هفتم گروه بی بضاعت
که مسکینند و اهل فقر و حاجت

خداوند یگانه در کتابش
همی در سنت ختمی مآبش

به هر یک زین گروه هفتگانه
مقرر کرده سهمی عادلانه

به عهدی کان بنزد ماست یزدان
معین کرده تکلیفی بر ایشان

به اذن حق بود حصنی سپاهش
که آساید رعیت در پناهش

سپه زینت فضای والیان است
سپه با عزت دین تو امان است

طریق امن با لشگر گشاید
رعیت بی سپه هرگز نپاید

نباشد نیز لشگر را قوامی
نه سامانی و نه هرگز دوامی

بجز با آن که خراجی کش مقرر
برای خرج لشکر کرده داور

که لشگر را همی در جنگ اعدا
توانایی شود ز آن مایه پیدا

صلاح کار را باشد سزاوار
کند حاجت روایی شان به هر کار

برای این دو صنف ار نیک دانی
قوامی نیست اندر زندگانی

بدون صنف سیّم در همه حال
ز کتّاب و قضات عدل و عمّال

که ایشان راست در هر کار تدبیر
وز ایشان ظاهر اندر ملک تعمیر

به رتق و فتق هر کارند در کار
به گرد آوردن هر نفع هشیار

امین مردمان از خاص و عامند
ولی این فرقه ها هم بی قوامند

مگر با تاجران و اهل صنعت
ز اهل پیشه و کسب و زراعت

که گرد آیند در بازارگانی
درست آرند کار زندگانی

به نرمی گرد کرده سود چندی
بدست آرند دستار پسندی

در داد و ستد را باز کرده
به نیکو خدمتی آغاز کرده

که مستغنی از ایشان هیچ کس نیست
بدین خدمت کسی را دسترس نیست

بود آن فرقه ی دیگر فقیران
بقیه مسکنت مانده اسیران

رعایت کردن ایشان ضرور است
خوش آیند خداوند غفور است

خدا را از برای جملگی شان
بود یک وسعتی در حال ایشان

برای جمله شان حقی مقدر
شده بر ذمت والی مقرر

به قدر آنکه اندر هر دو عالم
صلاح جمله هاشان آید فراهم

به والی لازم است آن حق بداند
که فرماید ادا تا می تواند

ولیکن در ادای فرض دادار
نمی آید برون از عهده ی کار

به طوری که حقیقت را بشاید
مگر در کارها همت نماید

بخواهد یاری از یزدان مطلق
به خود لازم کند خشنودی حق

بود صبر و تحمل آن چنانش
که سهل آید همه کار گرانش

فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ اَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِکَ للهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِامامِکَ، وَ اَنْقاهُمْ جَیْباً؛ وَ اَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ یُبْطِیُّ عَنِ الْغَضَبِ، وَ یَسْتَرِیحُ اِلَی الْعُذْرِ، وَ یَرْاَفُ بِالضُّعَفاءِ، وَ یَنْبُو‌ عَلَی الْاَقْوِیاءٍ، وَ مِمَّنْ لا یُثیرُهُ الْعُنْفُ، وَ لا یَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ.
ثمَّ الْصَقْ بِذَوِی الْاَحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُیُوتاتِ الصّالِحَهِ وَ الْسَّوابِقِ الْحَسَنَهِ، ثُمَّ اَهْلِ النَّجْدَهِ وَ الشَّجاعَهِ وَ السَّخاءِ وَ السَّماحَهِ، فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ‌ الْکَرَمِ، وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ.
ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ اُمُورِهِم ما یِتَفَقَّدُ الْوالِدانِ مِنْ وَلَدِهِما، وَ لا یَتَفاقَمَنَّ فِی نَفْسِکَ شَیءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ، وَ لا تَحْقِرَنَّ لُطْفَاً تَعاهَدْتَهِمْ بِهِ وَ اِنْ قَلَّ، فَاِنَّهُ داعِیَهٌ لَهُمْ اِلی بَذْلِ النَّصِیحَهِ لَکَ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِکَ. وَ لا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ اُمُور‍ِهِمْ اتِّکالاً عَل جَسیمِها، فَاِنَّ لِلْیَسِیر مِنْ لُطْفِکَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ، وَ لِلْجَسیمِ مَوْقِعاً لا یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.
وَلْیَکُنْ اثَرُ رُؤُوسِ جُندِکَ عِنْدَکَ مَنْ واساهُمْ فِی مَعُونَتِهِ، وَ اَفْضَلَ عَلَیْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ، بِما یَسَعُهُمْ وَ یَسَعُ مَنْ وَراءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ اَهْلِیهِمْ، حَتّی یَکُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً واحِداً فِی جهادِ الْعَدُوِّ، فَاِنَّ عَطْفَکَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْکَ.
وَ اِنَّ اَفْضَلَ قُرَّهِ عَیْنِ الْوُلاهِ اسْتِقامَهُ الْعَدْلِ فِی البِلادِ، وَ ظُهُورُ مَوَدَّهِ الرَّعیَّهِ؛ وَ انَّهُ لا تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ اِلاّ بِحِیطَتِهِمْ عَلی وُلاهِ اُمورِهِمْ، وَ قِلَّهِ اسْتِثْقالِ دُوَلِهِم وَ تَرکِ اسْتِبْطاءِ انْقِطاعِ مُدَّتِهِمْ.
فَافْسَحْ فِی امالِهِمْ، وَ واصِلْ فِی حُسْنِ الثَّناءِ عَلَیْهِمْ، وَ تَعْدِیدِ ما اَبْلی ذَوُو الْبَلاءِ مِنْهُمْ، فَاِنَّ کَثْرَهَ الذِّکْرِ لِحُسْنِ اَفْعالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجاعَ، وَ تُحَرِّضُ النّاکِلَ اینل شاءَ اللهُ تَعالی.
ثُمَّ اَعْرِفْ لِکُلِّ امْرِیءٍ مِنْهُمْ ما اَبْلی، وَ لا تُضِیفَنَّ بَلاءَ امْرِیءٍ اِلی غَیِرِهِ وَ لا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غایَهِ بَلائِهِ، وَ لا یَدْعُوَنَّکَ شَرَفُ امْرِیءٍ اِلی اَنْ تُعَظِّمَ مِنل بَلائِهِ ما کانَ صَغیراً، وَ لا ضَعَهُ امْریءٍ اِلی اَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلائِهِ ما کانَ عَظیماً.
وَ ارْدُدْ اِلیَ اللهِ وَ رَسُولِهِ ما یُضْلِعُکَ مِنَ‌ الْخُطُوُبِ وَ یَشْتَبِهُ عَلَیْکَ مِنَ الْاُمُورِ، فَقَدْ قالَ اللهُ سُبْحانَهُ لِقَوْمٍ اَحَبَّ اِرْشادَهُم: (یا اَیُّها الَّذِینَ امَنُوا اَطِیعُوا اللهَ و اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولیِ الْاَمْرِ مِنْکُم، فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ فِی شَیءٍ فَرُدُّوهُ اِلیَ اللهِ وَ الرَّسُولِ). فَالرَّدُّ اِلیَ اللهِ: اَلْاَخْذُ بِمُحْکَمِ کِتابِه، وَ الرَّدُّ اِلَی الرَّسُولِ: اَلْاَخْذُ بِسُنَّتِهِ الجامِعَهِ غَیْرِ الْمُفَرَّقَهِ.

تو ای مالک ز خیل نیک مردان
کسی را والی و سردار گردان

که او را پیش خود سنجیده باشی
ز لشگر برترش فهمیده باشی

چنان دانسته باشی کآن خردمند
ندارد در دیانت هیچ مانند

بود دل با خدای لاینامش
عقیدت بر پیمبر هم امامش

پی خشنودی این جمله یک سر
نصیحت گوی تر هم پارساتر

حیا را بیشتر پرهیزکاریش
فزون از جمله حلم و بردباریش

به خشم آید و لیکن دیر آید
پذیرد عذر با لطفی که شاید

ضعیفان را نماید مهربانی
ولی مر اقویا را سرگرانی

نخیزد زود اگر عنفی ببنید
نه بی خود زود ار سستی نشیند

به خود نزدیک کن صاحب حسب را
کزین نزدیکی افزایی ادب را

به صاحب دودمان ها یار شو یار
هرآن نیکو سوابق یار خود دار

هر آن کو سابقه اعمال او نیک
بود شایسته گر خوانیش نزدیک

همی با صاحب جود و فتوت
جوانمرد و دلیر و با شجاعت

که بر بیج معارف شاخ و برکند
ز بازار مکارم زاد و برکند

مودّت جوی و با خود یارشان کن
تفقد هر زمان از کارشان کن

پدر دان خویش را این جمله فرزند
پدر سان پرس از فرزند دلبند

مدان سخت و مکن خاطر پریشان
به چیزی گر توانایی دهی شان

به ایشان لطف خود مشمار کوچک
مدان اندک اگر چه باشد اندک

چرا کاین لطف اندک را اثرهاست
تو را از جانب ایشان ثمرهاست

که دلها را به سویت جاذب آید
به حسن ظن ایشان جالب آید

نصیحت ها کنند از نیکخواهی
از ایشان سودیابی در دواهی

اگر داری تو در دل آرزویی
کنی کامل تر ایشان را نکویی

مده با این خیال خویش از دست
تفقدهای نرم و نازک و پست

که لطف خورد را باشد مکانی
که بخشد سودشان در هر زمانی

ز لطف کاملت کاندر خیال است
کذلک بی نیازشان محال است

همی باید مهین سردار لشگر
کسی باشد خردمند و هنرور

که با لشگر کند طوری مواسات
که لشگر را از او باشد مباهات

چنان وسعت دهد بر حال ایشان
که ایشان را نباشد دل پریشان

زن و فرزندشان آسوده باشند
نه جان از بهر نان فرسوده باشند

که لشگر چون شود آسوده احوال
یکی باشد سپه را همّ و آمال

همه با همّ واحد برخروشند
به هنگام جهاد از جان بکوشند

چو لشگر بیند از تو مهربانی
ببندد دل به مهرت جاودانی

درست آید اگر اخلاص ایشان
امیران را شوند از جان نگهبان

امور دولتی را تا توانند
گران بر خویشتن هرگز ندانند

نخواهند آن که زود آید به انجام
به سردار و ولات و دولت ایام

بکن پس جهد در آمال ایشان
ثنا گویی کن از اعمال ایشان

تو را گر امتحانی داده باشند
ستایش کن که بیش آماده باشند

هنرهاشان بهر دم در شمار آر
همی بستای شان با حسن اطوار

هنرمندان به بستودن ببالند
چه ایشان طالب وصف کمالند

چو یزدان خواهد این توصیف نیکو
فراری را به رزم آرد ز هر سو

بدان از هر که هر کاری که سرزد
ز هر مردی هنرهایی که ورزد

به افراد سپه نیکو نظر کن
ز هر فردی تماشای هنر کن

نکو بنگر به حال جمله لختی
که هر یک را چه پیش آمد ز سختی

چو دیدی از کسی کاری نکو را
به دیگر کس مبند آن کار او را

ثنایش در خور احوال او کن
مکن تقصیر و پاداشش نکو کن

مبین در حشمت مرد شریفی
مبین در فقر مسکین ضعیفی

کز او شایسته خوانی کار کوچک
و ز این کار بزرگی را تو اندک

به هر کاری کت آید سخت و دشوار
به هر کاری کت آید شبهه در کار

به یزدان بازگردان یا پیمبر
و ز ایشان رهنمایی خوه یک سر

که فرموده است خود دادار با داد
گروهی را که حق می خواست ارشاد

که ای ره بردگان بر سوی ایمان
به ایمان زندگان در کوی ایمان

اطیعوا الله آنگه ای کرامان
اطیعوا بر رسول و بر امامان

شما را گر نزاعی حاصل آید
به چیزی کآن شما را در دل آید

فَرُدُّوُه الی الله و الرسولی
نشاید تان در این فرمان نکولی

چه هر کس جانب یزدان شتابد
کتاب محکمش را باز یابد

شتابد هر که بر سوی پیمبر
بر او اخذ سنن گردد میسر

که او را سنتی گردآورنده است
جهانی را به الفت پرورنده است

کجا تفریق باشد در خصالش
که از جمع است شیرازه کتابش

منبع: سالنمای النهج 1-5