معمار و مادر دیار نون

عوامل موثر بر اثر معماری در اندیشه شیخ بهایی
 

در میان عموم مردم، شیخ بهایی معمولا به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است .طرفه آنکه زاد روزش را نیز به نام روز معماری نام نهاده اند. معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی ،ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام(مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.
در احاطه وی به مهندسی مساحی تردیدی نیست و بهترین نمونه ای که هنوز در میان است،نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف ا ست هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مأمور شده و تربیت بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر دِه و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.
دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر،یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود.
تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف میان مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم از دیگر کارهای اوست. نکته حایز اهمیت در آثاری که از او برجای مانده اند، تبعیت این آثار از اصولی است که ریشه در حکمت الهی شیخ دارد.معماری در نگرش او دارای اصولی است که می توان در آن عواملی از قبیل عقل،آگاهی، شناخت ،علم و اراده را یافت که برپایه شبکه هستی بنا می شود.
بر مبنای همین اصول از جمله کارهای شگفتی که به بهایی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای است که هنوز در اصفهان برجای مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است. این بنا در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیرباز همواره عقیده داشته اند که گلخن گرمابه را بهائی چنان ساخته بود که با شمعی گرم می شده و در زیر پاتیل گلخن فضایی تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود که شمع تا مدتهای مدید همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع فوراً خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، شمع فوراً خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند آن را مجدداً بسازند.
با انتخاب اصفهان به پایتختی و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث میدان امام طرح استقرار کاخ های شاهی به وسیله شیخ بهائی ریخته شد.
انتخاب فضائی وسیع در مجموعه ای که درآن روزگار (دولتخانه)نامیده می شد و بررسی هائی که برای آینده صورت می گرفت تماماًحکایت از ذوق و استعداد و خلاقیت شیخ بهائی دانشمند بلند آوازه صفویه دارد.مجموع کاخ هائی که شروع آنها از عالی قاپو بود و تا میدان اصلی و مرکزی چهار باغ عباسی ادامه داشت . در این محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نیز مستقر بود عماراتی مانند تالار اشرف- جبه خانه- رکیب خانه، کشیک خانه،تالار طویله- کاخ هشت بهشت- توحید خانه- و برخی عمارات دیگر ساخته شد.

تهیه نقشه شهر نجف آباد
 

در دوره صفویه ،شهر نجف آباد با طرح شیخ بهایی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید با اهداف زیر احداث شده است:
ـ تولید و گسترش صنایع نظامی تازه وارد شده به ایران توسط برادران شرلی تا صنعتگران در این شهر گرد آیند و آمادگی دفاعی صفویان را از طریق ساخت انواع سلاح های آتشین افزایش دهند.
ـ ایجاد یک قطب کشاورزی: تهیه آذوقه شهر (اصفهان)و زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید

ویژگی های شهر نجف آباد
 

این شهر نقشه معماری و شهرسازی پیشرفته ای دارد که نسخ اصلی آن که توسط شیخ بهایی ترسیم شده است در موزه شهر لیسیون پایتخت پرتغال نگهداری می شود.
طراحی کوچه ها و محلات از شیوه و روش بسیار پیشرفته علمی پیروی نموده به طوری که هنوز هم رفت و آمد در کوچه های عموماً شمالی -جنوبی و شرقی- غربی آن شهر به صورت ساده و راحت انجام می شود.
محلات طوری طراحی شده که مشکلات رایج در شهر های مشابه را ندارد و اصولاً در این شهر درگیری های قدیمی و محله ای وجود ندارد. طراحی و معماری شهر نجف آباد بیانگر قدرت و دانش بی نظیر شیخ در زمینه شهرسازی و معماری است.
نویسنده کتاب شیخ بهایی در کتاب آینده عشق ذکر کرده که طراحی و معماری و شیوه شهرسازی نجف آباد که بوسیله شیخ بهایی صورت گرفته نه تنها درآن زمان بی نظیر بوده بلکه پس از گذشت قریب به 4 قرن همچنان مطلوب است. آندره زیگفرید در کتاب روح ملتها،مقاله سازگاری ایرانی معتقد است نجف آباد تنها محل یا یکی از محلهای نادری است که چون به منظور خاص و طبق نقشه عمومی با فکر واحد بوجود آمده است دارای نظام و قائده ای است.

کاریز نجف آباد
 

بزرگترین قنات ایران در زمان شاه عباس به نام قنات زرین کمر به طول 9 فرسخ توسط شیخ بهائی به 11 جوی بزرگ تقسیم می شده که این 11 جوی به فاصله چند صد متر از یکدیگر و بصورت موازی غرب تا شرق شهر را طی می کرد و باغهای محاط به شهر را آبیاری می کرد.

تقسیم آب زاینده رود
 

مراحل مهندسی تقسیم آب زاینده رود به محله ها و باغات شهر اصفهان:
ـ محاسبه دقیق و بدست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان حومه و کوهستانهای اطراف و همچنین سرچشمه زاینده رود ،طرح دقیق نهرها و شیب و مقطع آنها و سهم استفاده آب هر باغ و محله و منزل
ـ تدوین یک رساله یا آئین نامه (مانند دفترچه مشخصات فنی) و قانونمند نمودن تقسیم بندی و استفاده سهمی از آب زاینده رود، با توجه به حرکت و سرعت و کشش و شیب و حجم مناطق زراعی و باغها برای استفاده عامه مردم.
ـ بررسی و محاسبه فصل سیلابی زاینده رود طی 197 روز اوایل آذرماه و سپس مدت 168 روز. جالب آنکه این مدت زمان تغییرات و نوسانات تا به امروز با آمار متوسط عوامل جوی اصفهان منطبق بوده و اصالت خود را حفظ کرده است.
شیخ بهائی آب زاینده رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به 33 سهم تقسیم نموده که هر سهم معادل 5 شبانه روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شودکه امروزه با نصب دستگاه های مختلف آب سنج ها در نقاط مختلف زاینده رود به همان نتیجه رسیده اند که او در 420 سال قبل رسیده بود.

موزه چینی خانه در مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
 

به دستور شاه عباس بزرگ در زمان حیات خود برای وقف و حمل نسخه های فارسی دیوانهای ادبی و کتب تاریخ و مصنفات اهل عجم به اضافه چینی آلات از لنگریهای بزرگ فغفوری ، بادیه ها ، و دیگر ظروف نفیسه غوری و فغفوری که در چینی خانه کاخ سلطنتی بود به بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل ساخته شد.این کتاب ها و ظروف چون جای مخصوصی نداشت در مسجد جنت سرا نگاهداری می شد. بعد از درگذشت شاه عباس و در زمان سلطنت شاه عباس ثانی ،در سال 1057 به منظور حفظ و نگهداری این اشیاء با ارزش بنای چینی خانه احداث گردید.
در عهد شاه عباس دوم که تالار چینی خانه احداث گردید کتابخانه بزرگی درآن تاسیس شد که حاوی تعداد زیادی کتاب به زبانهای عربی و فارسی و ترکی بود...

ویژگی های بنا:
 

تالاری مربع شکل که قریب 18 متر قطر دارد و در خروجی سمت شمالی در ورودی چینی خانه قرار دارد. در دیوارهای طرفین خروجیها و نیز در خود دیوارهای اصلی شکافهای دیواری با درهای بلند و مجلل ساخته شده که کلمه الله با نقش زیبا زینت بخش آنها می باشد این شکافها در درون دیوارها احداث گردیده و به صورت قفسه هایی برای گذاشتن کتابها و چیدن ظروف درآمده است.
سقف چینی خانه گنبد بزرگ و مرتفع و وسیعی است و در آن گچبری های بی نظیر و رنگ آمیزی مخصوص و طلا کاری ظریف به صورت شاهکاری از صنعت و معماری و گچبری قرن یازدهم هجری خودنمایی می کند. این گچبری ها به طور مجوف و توخالی با ظرافت خاصی صورت گرفته و در آنها جای ظروف از قبیل مرتبان (تنگ) و کاسه و بشقاب و پیاله و غیره منظور گردیده است. گچ بریها و تزئینات داخلی چینی خانه ، با تقلید از اسلوب گچبری عمارت عالی قاپوی اصفهان ساخته شده ولی زیباتر ازآن کار درآمده است.
منبع: ویژه نامه روز اصفهان و کنگره بزرگداشت شیخ بهایی ضمیمه روزنامه اصفهان زیبا / اردیبهشت 89.