سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع)

1. سیره
 

سیره بر وزن «فِعله» از کلمه «سِیْر» گرفته شده است. سیر به معنای حرکت و راه رفتن است و سیره به معنای رفتار. چون وزن فِعله در زبان عربی بر نوع، کیفیت و هیئت عمل دلالت دارد، سیره به معنای حالت و چگونگی حرکت است؛ مانند: «جلست جِلسه العبد؛ بنده وار نشستم» که چگونگی نشستن را بیان می کند.
برخی محققان از دلالت وزن فِعلَه بر نوع و هیئت عمل، چنین برداشت کرده اند که سیره بر سبک و روش عمل دلالت دارد و از این رو گفته اند سیره نویسان معمولاً از این نکته تخطی کرده اند و به رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پرداخته اند، نه سبک رفتار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) (مطهری، 1367، ص 47).
در بررسی این دیدگاه باید به این مطلب توجه داشت که سیره دو معنا دارد:
1. سیره در اصطلاح، گاه به معنای چگونگی و نوع عمل است. این چگونگی همان هیئت و حالت فعالیت آدمی است و از آنجا که هیچ فعالیتی بدون حالتی خاص تحقق نمی یابد و حالت رفتار، جدا از رفتار نیست؛ سیره در این مفهوم، همه رفتارها و فعالیت های آدمی را شامل می شود. این معنای نخست و اصیل سیره است که البته ربط چندانی به سبک و قاعده رفتار ندارد.
2. معنای دوم سیره «سبک و قاعده رفتار» است. این معنا اخص از معنای اول است و از آنجا که معمولاً هر رفتار و عملکرد، به ویژه اگر از فاعلِ حکیم و به صورت پیوسته اتفاق افتد، تابعِ قانون و سبکی ویژه است، گاهی «سیره» به معنای سبک، شیوه و قاعده حاکم بر رفتار به کار می رود و آنچه استاد شهید مطهری بدان اشاره دارد، بر همین اصطلاح استوار است. اما در اصطلاح مورخان، «سیره» به همان معنای اول استعمال شده که هم رایج و هم دقیق است و جای خرده گیری بر آنان نیست. البته بررسی سیره به معنای اول، مقدمه ای است برای دستیابی به قواعد و سبک حاکم بر سیره، که همان معنای دوم است.
باید توجه داشت که منظور ما در این سلسله مباحث، سیره به معنای دوم است؛ در واقع، بنای ما در این مباحث بر سیره نگاری و تاریخ نویسی نیست؛ بلکه بر پایه سیره ی نقل شده در احادیث و تاریخ و به منظور دستیابی به قواعد، سبک ها و روش های تربیتی معصومان (علیهم السلام) بررسی و تحلیل انجام می شود.
نکته شایان توجه اینکه گفتار هم، چون به یک معنا جزء رفتار آدمی است،‌ از لحاظ چگونگی صدور از گوینده می تواند سیره محسوب شود؛ از این روی سیره، به دو گونه «قولی»و «فعلی» تقسیم می شود. بنابراین در این مباحث، «سیره» علاوه بر رفتار تربیتی معصومان (علیهم السلام)، چگونگی گفتارهای تربیتی - و نه محتوای گفتارِ - آنان را نیز شامل می شود.

2. سنت
 

از آنجا که مفهوم «سنت»، قرابتی ویژه با «سیره» دارد، نگاهی گذرا به مفهوم «سنت» و مقایسه آن با «سیره» نیز لازم است. سنت در لغت به معنای صورت، طریقه و سیره آمده است (ابن منظور، 1408، ذیل ماده سنن) و در اصطلاح، به معنای متفاوتی به کار رفته است. نزد مورخان، «سنت» به معنای شرح حال، تاریخ زندگی و تولد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، شرح غزوات، تاریخ زندگی فرزندان و خاندان و یاران آن حضرت و مانند اینهاست (طباطبائی، 1375، ص 15).
در اصطلاح اصولیان و فقیهان، سنت عبارت از اقوال، افعال و تقریر معصوم است که البته از نظر عامه، تنها پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و از نظر شیعه، ائمه اطهار (علیهم السلام) را نیز شامل می شود. در اصطلاح دیگر فقهی - حدیثی، سنت عبارت است از احکام مستحب در مقابل احکام چهارگانه دیگر (واجب، حرام، مکروه و مباح) (همان جا).
در احادیث نیز گاهی سنت به معنای دیگری به کار رفته و آن کلیه مقرراتی است که از جانب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) معین شده است؛ مانند تعداد رکعت های نمازهای واجب، کیفیت طلاق، تشهد، قرائت و مانند اینها (همان جا).
از معانی بسیار رایج سنت و در عین حال دور از موضوع بحث، راه و رسم زندگی و قوانینی است که دست کم در چندین نسل باقی مانده باشد. در عربستان قدیم به سنت، به این معنا، بسیار اهمیت می دادند و به آن احترام می گذاشتند.
با توجه به معنای ای که از سنت بیان شد می توان گفت در عرف مورخان، سیره و سنت به یک معناست و آن شرح حال و تاریخ زندگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) (از نظر سنیان) و ائمه (علیهم السلام) (از نظر شیعه) است؛ اما در سایر حوزه ها اصطلاح سیره و سنت متفاوت است.
از نظر لغت نیز می توان گفت سیره و سنت به یک معنا آمده و آن عبارت است از روش و طریقه پیموده شده. تفاوتی که میان سیره و سنت در اصطلاح فقهی - اصولی وجود دارد این است که سنت، بر اقوال و افعال و تقریر اطلاق می شود، در حالی که سیره تنها بر افعال اطلاق می شود. البته به کیفیت و هیئت قول نیز سیره اطلاق می شود؛ مثلاً اگر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مقام
سخن گفتن متین یا فصیح سخن می گفتند، می گوییم سیره قولی آن حضرت چنین بود و این غیر از خودِ قول و سخن است؛ چون در اینجا با هیئت و چگونگی سخن گفتن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) - که سخن گفتن هم خود نوعی فعل است - سر و کار داریم.

3. تربیت
 

تربیت از ماده «رَبَوَ»، به معنای افزودن و رشد و نمو کردن و علو آمده و در اصطلاح تعاریف متعددی از آن ارائه شده است (ر. ک: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1372، ص 167) و هر کس از زاویه ای بدان نگریسته و تعریفی خاص از آن داده است. یکی براساس هدف، دیگری براساس روش و سومی براساس تلفیقی از روش و هدف، تربیت را تعریف کرده است که در این بحث نه مجال ورود به آن تعریف هاست و نه ضرورتی دارد. ولی در اینجا تعریفی کلی که تا حد بسیاری پذیرفتنی است به عنوان مبنا و محور بحث ذکر می کنیم:
تربیت عبارت است از هرگونه فعالیتی که معلمان، والدین یا هر شخصی، به منظور اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردی دیگر، براساس اهداف از پیش معین شده انجام می دهد.
البته اهداف و محتوای تربیت نسبت به هر فرد، گروه یا مکتبی متفاوت است. طبق این تعریف، نه مربی تنها به معلم اطلاق می شود و نه متربی به دانش آموز. همچنین محیط تربیت نیز اعم از مدرسه و محیط های آموزشی است و شامل مدرسه، خانه، محل کار، و حتی کوچه و بازار نیز می شود.

4. اهل بیت (علیهم السلام)
 

منظور از اهل بیت (علیهم السلام) در این تحقیق، امیرمؤمنان حضرت علی (علیه السلام)، حضرت زهرا (علیهاالسلام) و یازده فرزند آنهاست که مشهور به امامان معصوم هستند. امامان معصوم (علیهم السلام) از دیدگاه شیعه و در نظر بسیاری از مسلمانان علاوه بر آنکه از صحابه و تابعین ممتاز پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به شمار می آیند، از عنوان مهم «اهل بیت» نیز برخوردارند و آیه: «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا» (احزاب، 33)، به مقام ویژه آنان اشاره دارد و بسیاری از محققان و مفسران اهل سنت (ر. ک: فخر رازی، [بی تا]، ج 25، ص 209) هم با این تفسیر موافق اند. از این رو در این مباحث می توان با دید «فراشیعی» سیره آنان را ارزیابی و
ارزشگذاری کرد و آنان را از اسوه ها و سرمشق های متعالی همه مسلمانان به شمار آورد. به همین دلیل در عنوان این کتاب، بر واژه اهل بیت (علیهم السلام) - که هم قرآنی است و هم مورد وفاق مسلمانان - تأکید شده است. اما گاه برای سهولت در تعبیر، از عنوان «معصومان» استفاده می کنیم که منظور همان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) می باشند. واژه عصمت در لغت به معنای بازداشتن و محافظت کردن (لسان العرب، تاج العروس و معجم مقاییس اللغه ذیل واژه عصم)، و در اصطلاح دینی و کلامی «مصونیت شخص از گناه و خطا» است (ر. ک: مکی، 1369، ج 2، ص 148). در مورد عصمت انبیا در میان فرقه های اسلامی اختلافات بلند دامنه ای پدید آمده که اعتقاد شیعه و مکتب تشیع بر عصمت همه ی آنان است. در کتاب های کلامی مانند شرح موافق و شرح مقاصد، این بحث مطرح شده و سید مرتضی در کتاب تنزیه الانبیاء از نظریه شیعه دفاع کرده است (علم الهدی، 1377، ص 26).
راز اهمیت سیره و رفتار معصومان (علیهم السلام) و لزوم تحقیق درباره آن، در عصمت آنان نهفته است و این نکته منشأ اعتبار و حجیت گفتار و رفتار آنان شده است.
در باب عصمت در میان مذاهب کلامی مسلمانان بحث های فراوانی مطرح شده است از جمله اینکه:
حقیقت عصمت چیست؟ علت و دلیل آن کدام است؟ دامنه و حدود معصومیت چقدر است؟ آیا عصمت به سخنان تبلیغی آنان اختصاص دارد یا شامل همه سخنان آنان و حتی رفتار آنان نیز می شود؟ آیا عصمت از گناه مورد نظر است، یا خطا را نیز شامل می شود؟ آیا تنها خطای عمدی را در بر می گیرد یا خطای غیر عمدی را هم شامل می شود؟ آیا مصونیت از ترک اَولی نیز در معنای عصمت لحاظ شده است یا نه؟ آیا عصمت به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اختصاص دارد یا اشخاص دیگری هم مشمول آن هستند؟
پاسخ تفصیلی به این سؤال های مهم را در منابع و مآخذ کلامی باید جستجو کرد، اما نوع پاسخ به هر یک از این مسائل، در رویکرد نهائی و موضعی که نسبت به سیره عملی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) اتخاذ می کنیم و میزان اعتبار آن تأثیر دارد.
پیش فرض مباحث این کتاب «عصمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت زهرا (علیهاالسلام) و امامان دوازده گانه (علیهم السلام) از گناه و خطا در اقوال و افعال است» و این نظریه، مشهور و در مذهب تشیع مبنا و اصل موضوع تلقی شده است.

5. سیره تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام)
 

با توجه به تعریفی که از سیره، تربیت و عصمت ارائه کردیم، سیره تربیتی معصومان (علیهم السلام) (پیامبر و اهل بیت) عبارت است از «هر رفتاری که یکی از معصومان (علیهم السلام) برای اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار دیگران، اعلم از مسلمانان و غیر مسلمانان، اصحاب و غیر اصحاب، کودک و بزرگسال و فرزندان و خانواده خود یا دیگران، در محیط خانه، مسجد، کوچه و بازار یا هر جای دیگر انجام داده اند».
چنان که گفتیم در این تعریف منظور از «معصوم»، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) حضرت زهرا (علیهاالسلام) و امامان معصوم (علیهم السلام) است. البته گرچه عنوان «معصوم» شامل سایر پیامبران الهی نیز می شود، اما در اینجا از سیره آنان بحث نمی شود.
تأکید بر قید «تربیتی» برای محدود کردن موضوع و جدا سازی سیره سیاسی، نظامی و مانند آن است. به سخن دیگر، رفتارهایی که معصومان (علیهم السلام) در مقام حاکم، فرمانده جنگ، مبارز، سیاستمدار و... انجام داده اند، از دایره این بحث بیرون است. این رفتارها نیز گرچه بر دیگران اثرگذار بوده، اما این گونه تأثیر را به دلیل اینکه قصد تأثیرگذاری در کار نبوده است تأثیر تربیتی نمی نامیم؛ چون در اصطلاح رایج تربیت، قصد و عمد شرط است.
بنابراین، قلمرو بحث ما در این کتب رفتارهایی است که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، حضرت زهرا (علیهاالسلام) و امامان معصوم (علیهم السلام) اختصاصاً در مقام تربیت دیگران صادر شده و دارای دلالت صریح تربیتی است.
یادآور می شویم که در بحث نقش تربیتی سیره، به صورت مبسوط از دو اصطلاح عام و خاصِ سیره تربیتی و تمایز آن دو، سخن خواهیم گفت و بر این نکته تأکید خواهیم کرد که عمدتاً در این طرح مقصود، سیره تربیتی به معنای خاص است.

خلاصه مبحث
 

- سیره گاه در معنای همه رفتارها و فعالیت های آدمی به کار می رود و گاه در معنای سبک و قاعده رفتار. منظور ما از سیره در این کتاب، دستیابی به قواعد، سبک ها و روش های تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) است؛ یعنی علاوه بر رفتار تربیتی معصومان (علیهم السلام) چگونگی گفتارهای تربیتی - و نه محتوای گفتار - آنان نیز مورد نظر است.
- از نظر لغوی سیره و سنت به معنای روش و طریقه پیموده شده است. تفاوت این دو از لحاظ فقهی - اصولی است. سنت به اقوال و افعال و تقریر معصوم گفته می شود در حالی که سیره تنها بر افعال آنها دلالت دارد.
- تربیت عبارت است از هرگونه فعالیتی که معلمان، والدین و یا هر شخصی به منظور اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردی دیگر براساس اهداف از پیش تعیین شده انجام می دهد.
- اهل بیت (علیهم السلام) در مجموعه حاضر، افرادی از خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند که از صفت عصمت برخوردارند.
- با توجه به تعریف های اراده شده، سیره تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) عبارت است از هر رفتاری که یکی از معصومان (علیهم السلام) برای اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار دیگران در هر مکان و یا زمانی انجام داده اند.
منبع: کتاب سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع)