کتاب الکافى نوشته ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى (متوفاى 329 ق) ملقب به ثقة الاسلام, از مهم ترین منابع روائى شیعه و اولین جزو از چهار کتاب معتبر نزد شیعیان است. 1 این اثر در اوایل قرن چهارم هجرى قمرى به اتمام رسید.
کتاب الکافى مشتمل بر سه بخش اصول, فروع و روضه بوده و جمعاً 16199 حدیث دارد که از رسول خدا(ص) و سایر معصومین(ع) نقل گردید. الکافى مشتمل بر سى کتاب است. اولین آنها کتاب عقل و جهل و سپس فضل علم و بعد کتاب توحید و غیره مى باشد. این کتاب از لحاظ متن و سند بیش از مجموع احادیث شش کتاب معتبر معروفِ اهل سنت, به جز احادیث تکرارى است.
الکافى در طى قرون متمادى پیوسته مورد توجه بزرگان شیعه بود و بر آن شرح و حاشیه نوشته شد. نوشتن شروح بر این کتاب همواره با قدرت علمى و سیاسى شیعه در زمان هاى مختلف ارتباط داشت. اولین شرحى که از آن اطلاع داریم, به وسیله میرحسین هروى (زنده در قرن ششم هجرى قمرى) به تحریر درآمد.
در دوره صفویه (907 ـ 1179 ق) همزمان با گسترش تشیع و پشتیبانى پادشاهان صفوى از علماى شیعه, نوشتن شروح بر کتاب الکافى شروع گردید. اوج این حرکت در قرن یازده و دوازده هجرى قمرى است. درخلال این دو قرن, ده ها شرح بر این کتاب گرانسنگ نوشته شد. این سیره در قرن سیزده هجرى قمرى اندکى تنزل یافت, ولى در قرن چهارده هجرى قمرى چندین شرح معتبر و مفصل به وسیله بزرگان شیعه به رشته تحریر درآمد. اکثر شرح هاى کتاب الکافى به زبان عربى است, اما شروحى که به زبان فارسى, اردو و… نیز مى باشد, کم نیست.
شروح کافى را از جهتى مى توان بر دو قسم نمود: الف) شروحى که کامل بوده و شامل اصول, روضه و فروع است; ب) شروحى که تنها به اصول اختصاص دارد. اکثر شروح کافى که در این مقاله ذکر مى شود, طبق قسم دوم مى باشد.
روش شارحین در الکافى بر حسب مذاق و مشرب آنها متفاوت است; تعدادى طبق مسلک اخباریین و دسته اى به روش فلسفى و کلامى و گروهى نیز به روش هاى دیگر است. شرح ملامحمدامین استرآبادى (متوفاى 1036 ق) شاگرد میرزا محمداسترآبادى, طبق دیدگاه اخباریون, شرح ملاصدرالدین شیرازى معروف به ملاصدرا و صدرالمتألهین (متوفاى 1050 ق) فلسفى و کلامى, و شرح محمدباقر بهبودى از معاصرین, به روش غیراخبارى و کلامى است.
کتاب شناسى شروح الکافى را مى توان در کتاب هاى چاپى و خطى خلاصه نمود. بیشتر آثار شروح الکافى را در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى ـ که یکى از منابع غنى کتابخانه اى ایران است ـ مى توان یافت. کتاب هاى خطى از پراکندگى ویژه خود برخوردارند که حتى المقدور با استفاده از منابع, به ذکر آنها اقدام مى شود.
اصولاً هر پژوهشى مسبوق به کتاب شناسى است. هرکس بخواهد درباره کتاب الکافى تحقیق کند, نخست باید کتاب شناسى آن را ـ که شروح نیز جزو لاینفک آن است ـ بنگرد. لازمه وقوف بر آن, تتبع و کاوش در کتاب هایى است که در این زمینه نوشته شده است; از این رو مخاطب این پژوهش کسانى هستند که درباره الکافى تحقیق مى کنند; بنابراین از میان کتاب شناسى هاى مختلف, در اینجا به نوع توصیفى اجمالى و تفصیلى اشاره شد تا محققان بیشترین فایده را نصیب خویش کنند; لذا در کتاب شناسى توصیفى حاضر 65 نسخه معرفى شد.
احادیث منتخبه از اصول کافى; محمدامین رضوى; چ 2, تهران: فرخى, 1361 ش.
مؤلف, احادیثى از روضه کافى انتخاب و سپس آنها را به زبان فارسى ترجمه و شرح نمود; همچنین هرجا احساس کرده است نیاز به توضیح دارد, شرحى مختصر آورده است. این توضیحات گاهى در میانه ترجمه و گاهى در پایان آمده است.
اصول الکافى; محمدبن یعقوب کلینى الرازى; ترجمه و شرح جواد مصطفوى و هاشم رسولى محلاتى; تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت, 1348 ش.
این اثر در چهار جلد و به زبان عربى و فارسى است. کتاب فروشى علمیه اسلامیه تهران چندبار آن را تجدید چاپ کرد. یک بار نیز چهار جلد آن را در دو مجلد منتشر نمود.
سه جلد اول این کتاب به وسیله سیدجواد مصطفوى خراسانى (1301ـ1368 ش) ترجمه و شرح گردید. جلد چهارم آن از باب (حب الدینا والحرص علیها, کتاب الایمان والکفر) توسط سیدهاشم رسولى محلاتى به رشته تحریر درآمد.
کتاب حاضر در ترجمه و شرح اصول کافى است. ترجمه و شرح زیر صفحات کتاب قرار دارد. صفحه پردازى کتاب متأثر از الاصول من الکافى است. مؤلف ضمن ترجمه ساده و روان روایات, به شرح بسیارى از کلمات و جملات پرداخته است. وى در توضیحات خویش از چهار شرح معروف کتاب کافى به نام هاى شرح اصول الکافى صدرالدین شیرازى, الوافى ملامحمدمحسن فیض کاشانى, مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول محمدباقر مجلسى و الکافى الاصول والروضة ملاصالح مازندرانى با تعلیقه ابوالحسن شعرانى استفاده نموده است.
مؤلف در مواردى به اقتضاى تغییر محیط و تاریخ با وجود اعتراف به استحکام پایه گذارى ایشان, سبک توضیح و استدلال را تغییر داده, توضیح و استدلالى راکه آنان نگفته و وى لازم دانسته است, نوشته و اگر خود نظرى برخلاف نظرهاى آن چهار نفر داشته است, یادآور شده است; اما سبک نگارش این کتاب مناسب نیست و آیین فارسى نویسى را رعایت نکرده است
اصول الکافى; قدم له وشرحه وعلق علیه وصححه عبدالحسین ابن عبداللّه مظفر; النجف: مطبعة النعمان, 1376 ق / 1956 م.
این کتاب به زبان عربى و در ضمن هفت جلد به ضمیمه اصول کافى به چاپ رسید. بار دوم در سال 1378 ق تحت عنوان الشافى فى شرح اصول الکافى در نجف اشرف در چهارجلد چاپ گردید. این اثر به روش جدید و در عین حال محققانه به وسیله عبدالحسین مظفر (متولد 1923 م) فرزند عبداللّه بن محمد در حاشیه صفحات اصول کافى نوشته شد.
الاصول من الکافى; ترجمه محمدباقر کمره اى; الطبعة الاولى, تهران: کتاب فروشى اسلامیه, 1381 ق.
این کتاب علاوه بر چاپ مذکور, چندبار در تهران به وسیله همین ناشر به چاپ رسید. چاپ چهارم آن در سال 1392 ق با تصحیح و مقابله محمدباقر بهبودى و على اکبر غفارى منتشر شد. در سال 1372 ش انتشارات اسوه قم بار دیگر آن را بدون مقدمه و توضیح مترجم به چاپ رساند.
کتاب حاضر در ترجمه و شرح اصول کافى به زبان فارسى است. متن آن در چهاردهم ذیقعده سال 1381 ق / 14 اردیبهشت 1341 ش به وسیله محمدباقر کمره اى (1283ـ 1374 ش) به اتمام رسید.
مؤلف براى سه جلد از چهار جلد اثرش (به جز جلد سوم) مقدمه نوشت. به تشخیص او هر حدیثى که نیاز به شرح داشت, با استفاده از شرح هاى کتاب کافى به ویژه مرآة العقول علامه مجلسى توضیح داده شد. شرح او مجزا از ترجمه است و گاهى به چند صفحه مى رسد. وى تأکید دارد استفاده اش از شرح و بیانات علامه مجلسى صرفاً جنبه تفسیر و توضیح دارد و به معناى قبول داشتن همه آنها نیست. 2
کمره اى در تعدادى از احادیث که ترجمه گویایى متن نبود, به شرح و توضیح اقدام کرد. این شرح ها گاهى به عنوان مقدمه ورود به حدیث و گاهى جمع احادیث متعارض و احادیثى که در نگاه اول شبهه آفرین است, شامل مى شود. این شروح براى خواننده راهگشا بوده, پاره اى از ابهام و اجمال ها را برطرف مى کند. 3
البضاة المزجاة; محمدحسین ابن قاریاقدى.
نسخه اى از این اثر خطى در کتابخانه عمومى آیت اللّه مرعشى قم به شماره 7692 وجود دارد. شارح از علماى قرن یازده هجرى شمرده مى شود و به تبع معاصرین خویش, شرح بر روضه کافى در چهارجلد نوشت. تاریخ اتمام جلد چهارم آن 14 محرم الحرام سال 1098 ق مى باشد.4
ترجمه شرح اصول کافى; صدرالدین محمد شیرازى; ترجمه و تعلیق محمد خواجوى; تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1366 ش.
این کتاب ترجمه فارسى شرح اصول الکافى صدرالدین شیرازى, معروف به صدرالمتألهین است که در تهران در سال 1366 ش به وسیله مؤلف تصحیح و چاپ گردید.
توضیح الکافى; محمدقاسم هزارجریبى.
نسخه اى خطى از این اثر در کتابخانه عموى آیت اللّه مرعشى قم به شماره 529 وجود دارد.
این اثر شرح و ترجمه فارسى از کتاب الایمان والکفر تا باب (اذا اراد اللّه بخلق المؤمن) در 77 برگ است که در جمادى الاولى 1118 ق نوشته شده است. این ترجمه به درخواست شاه سلطان حسین صفوى (متوفاى 1141 ق) به انجام رسید.5
مؤلف ابتدا حدیث را نقل و سپس ترجمه و شرح کرده است. او در شرح, بیشتر به جنبه هاى عقیدتى و فلسفى توجه دارد. از مؤلف دو کتاب دیگر به نام هاى مفتاح النجاح در شرح قصیده حمیرى به شماره 21707 و اساس النجاة و منیة البغاة فى شرح الهداة به شماره 11555 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى مشاهده شد.
جامع الاحادیث والاقوال; شیخ قاسم کاظمى.
نسخه اى خطى از این شرح در کتابخانه سیدمحمد مشکاة در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران موجود است.6
این کتاب تألیف شیخ قاسم کاظمى معروف به ابن الوندى (متوفاى بعد از 1100 ق), فرزند محمدبن جواد بن الوندى است. 7 وى فرزندى به نام شیخ ابراهیم داشت که حاشیه اى بر اصول و فروع کافى نوشت. 8 از مؤلف اثر دیگرى به زبان عربى به نام جامع الاسرار در شرح الاستبصار شیخ طوسى به شماره 7719 و 7720 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد.
جمع الشتات; ملامحمد نصیر نراقى.
نسخه خطى این کتاب به شماره 8532 به خط نسخ در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز آن (بسمله, اللّه اکبر کبیر و سبحان اللّه بکره واصیلا) و انجامش (… فى حل وقد استفاضت الروایات) است.
محمدنصیر نراقى (1215 ـ1297 ق), فرزند ملااحمد نراقى در کتاب شرح شرح لمعه از این اثرش به نام منهاج الامة یاد کرده است. 9
حثیث الفلجة فى شرح حدیث الفرجة; محمد مختارى. سیدبهاءالدین محمد مختارى نایینى سبزوارى (1080ـ1133 ق), فرزند سیدمحمدباقر حسینى از علما و بزرگان سادات مختارى سبزوارى در قرن دوازده هجرى قمرى است.
این کتاب, شرح حدیث پنجم از کتاب التوحید باب (حدوث العالم) است. درباره حدیث فرجه شروح زیادى نوشته شد; از جمله این شروح, مى توان به حثیث الفلجة (رستگارى سریع) اشاره کرد.
حدیث فرجه, روایت امام صادق(ع) در احتجاج اش بر زندیق است که قائل به وجود دو خدا بود. این حدیث چنین است: (… فان قلت انهما اثنان لم یخل من ان یکونا متفقین من کل جهه او مفترقین من کل جهه… ثم یلزمک ـ ان ادعیت اثنین ـ فرجه ما بینهما حتى یکونا اثنین, فصارت الفرجة ثالثاً بینهما قدیماً معهما, فیلزمک ثلاثة… ). 10
سیدبهاءالدین محمد مختارى نسخه اى از فروع الکافى را در سال 1084 ق به خط نسخ در 282 صفحه کتابت نمود. این اثر به شماره 20190 در کتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد.
درخشان پرتوى از اصول کافى; محمدالحسینى الهمدانى النجفى; چاپ اول, قم: مؤلف (چاپ خانه علمیه), 1402 ـ 1408 ق.
این اثر, شرح اصول کافى است. مؤلف شرح خود را از کتاب توحید شروع مى کند. وى از هر کتاب اصول کافى چند باب را برمى گزیند و سپس از هر بابى چند روایت انتخاب مى کند. او پس از ذکر متن روایات انتخابى به شرح جزء به جزء جملات به طور مفصل مى پردازد.
الدر المنظوم من کلام المعصوم; على بن زین الدین عاملى; تصحیح و تحقیق محمدحسین درایتى; قم: دارالحدیث, 1426 / 1384 ش.
نسخه اى خطى از آن در بخش کتاب هاى وقفى سیدمحمد مشکاة در دانشگاه تهران به شماره 964 موجود است. 11
شیخ على الکبیر بن زین الدین محمد عاملى (متوفاى 1104 ق) نوه زین الدین عاملى جبعى معروف به شهید ثانى, این اثر را به زبان عربى در شرح اصول کافى نوشته است.
میرزا فضل اللّه در آخر فصل دوم عین الغزال از این اثر به التعلیقات على الکافى تعبیر مى کند. ممکن است مقصودش الدر المنظوم باشد که در شرح اصول کافى است و شامل تنها کتاب العقل والعلم است. مصنف در اول این اثر مى گوید: این حاشیه اى کوتاه بر اصول کافى است, 12 اما اغلب کافى شناسان آن را در ردیف شرح قرار داده اند.
از مؤلف, کتاب دیگرى به زبان عربى به نام ایام مساء و احزان که در سال 1104 ق کتابت شد, در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 04/13360 وجود دارد.
الرواشح السماویه فى شرح الاحادیث الامامیة; محمدباقر حسینى معروف به میرداماد; قم: مکتبة آیةاللّه العظمى المرعشى النجفى, 1405 ق, 217 ص.
چند نسخه خطى از این اثر در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 12899, 3635, 3636, 27103 و نیز نسخه اى در کتابخانه غرب همدان وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 17/171 وجود دارد.
این کتاب یک بار در تهران به سال 1311 ق چاپ سنگى شد و سپس سال بعد در بمبئى هندوستان تجدید چاپ سنگى گردید. 13 در سال 1361 ق این اثر بار دیگر چاپ شد.
میرمحمدباقر حسینى مرعشى (متوفاى 1041 ق) معروف به میرداماد, این کتاب را در شرح خطبه ها و مصطلحات حدیث نوشت. وى حاشیه اى نیز بر کتاب الکافى دارد.14
الروضة من الکافى; ابى جعفر محمدبن یعقوب کلینى; شرح, ترجمه و تصحیح فارسى هاشم رسولى محلاتى; تهران: علمیه اسلامیه, 1364 ش.
شرح و ترجمه روضه کافى به زبان فارسى, به قلم سیدهاشم رسولى محلاتى (متولد 1308 ش) از فضلاى معاصر است.
الروضة من الکافى یا گلستان آل محمد; محمدبن یعقوب کلینى; ترجمه و شرح محمدباقر کمرى, تصحیح باقر بهبودى و على اکبر غفارى; تهران: مکتبة الاسلامیة, 1382 ق.
چاپ دوم این کتاب به وسیله همین ناشر در سال 1397 ق انجام شد. این اثر در دو جلد و در ترجمه و شرح روضه کافى به زبان فارسى است.
زبدة الکافى; محمدباقر البهبودى; الطبعة الاولى, بیروت: الدار الاسلامیة, 1401 ق/1981 م.
این کتاب به زبان عربى و در سه جلد است. عنوان دیگر آن الصحیح من الکافى است. مؤلف, ترجمه فارسى این اثر را تحت عنوان گزیده کافى در تهران در سال 1361 ش به چاپ رسانید.
سیرى در اصول کافى: شناخت, خداشناسى, رهبرى و امامت و شناسنامه اهل بیت; ابراهیم بابایى آملى; قم: پیام دبیر, 1381 ش.
این کتاب به زبان فارسى و درباره شرح مباحثى از کافى است. مؤلف تعدادى از مباحث اعتقادى اصول کافى را دستچین و به شرح و توضیح آنها مى پردازد. خداشناسى, امامت و مانند آن از جمله بحث هاى طرح شده در این کتاب است.
الشافى تلخیص وافى; ملامحمدمحسن فیض کاشانى; تهران: [بى نا], [بى تا].
چاپ سنگى حاضر در دو جلد و در 265 صفحه است. این کتاب بار دیگر تحت عنوان الشافى المخلص من کتاب الوافى به وسیله سعید الطباطبایى منتشر شد.
الشافى فى شرح الکافى; ملاخلیل قزوینى.
نسخه هاى خطى چندى از آن وجود دارد. در کتابخانه عمومى امیرالمؤمنین نجف اشرف, جلد اول آن به شماره 2528/9, 2055/7, 283/10, 280/2 و جلد اول و دوم آن به شماره 556/2 در کتابخانه سیدمحمد مشکاة در دانشگاه تهران به شماره 915 و در کتابخانه هندوستان به شماره Ethe15 و در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 1715 ـ 1714 و 11439 موجود است.
نسخه خطى 1715 ـ 1714 در 168 صفحه به خط نسخ است و آغاز آن (بسمله, الحمدللّه رب العالمین والصلوة والسلام… . ) و فرجام آن (یوماً على بن موسى الرضا(ع) است.
شیخ خلیل بن غازى بن یحیى قزوینى (1001 ـ 1089 ق) این اثر را در شرح کتاب کافى و به زبان عربى به رشته تحریر درآورد.
شرح اصول الکافى; بعضى از علما.
نوشتن این شرح در سال 1057 ق شروع شد و تا شرح مقبوله عمر بن حنظلة (اواخر کتاب العقل والجهل) است. 16
شرح اصول الکافى; محمدعلى بلاغى نجفى.
این شرح به وسیله شیخ محمدعلى بلاغى (متوفاى 1000 ق) فرزند محمد, بر کتاب اصول کافى نوشته شد. 17
شرح اصول الکافى; شیخ على عاملى جبعى.
این شرح به وسیله على بن محمد عاملى (متوفاى 1104 ق) بر کتاب اصول کافى نوشته شد. مؤلف در مقدمه اش مى گوید: (وکنت شرعت فى شرح على اصول الکافى, ظهر منه مجلد الى البیاض, ولم یتفق بقیة المسودات). 18
شرح اصول الکافى; محمدشبر جمپورى.
این اثر ترجمه و شرح اصول کافى به زبان اردو است که توسط سیدمحمد شبر حسینى جمپورى (متولد 1308 ق) فرزند سیدحسین نوشته شد. 19
شرح اصول الکافى; عباس حائرى تهرانى; [بى جا], عبدالرحیم صابرى و دیگران, 1358 ق.
نسخه سنگى حاضر, در یک جلد و به خط نسخ و در 308 صفحه است. این اثر در 17 رمضان سال 1358 ق با مقدمه محمدحسین خلفى به چاپ رسید.
آیت اللّه شیخ عباس حایرى طهرانى (1298 ـ 1360 ق) فرزند ملاحاجى, ابتدا بر کتاب اصول کافى شرحى نوشت و سپس همزمان, آن را به زبان فارسى ترجمه کرد. این ترجمه به نام کتاب عقل و جهان به چاپ رسید.
این کتاب را باید جزو اولین شروحى دانست که به این روش نوشته شد. شارحین بعد از مؤلف, از جمله کمره اى و مصطفوى روش او را مدنظر داشته اند. تفریق مطالب کتاب, جدا کردن مسائل ابواب کافى, استفاده هنرمندانه از ادبیات فارسى و عربى, از ویژگى هاى این اثر است. مؤلف با ذوق سرشار, دقایق و حقایق اصول کافى را به طور واضح و روشن به صورتى که عام و خاص بتوانند از آن استفاده کنند, به رشته تحریر درآورده است; از این رو, این شرح را باید نخستین شرح به سبک جدید دانست.
شرح اصول الکافى; ملاحسین سجاسى.
این شرح به وسیله ملاحسین سجاسى زنجانى (متوفاى 1320 ق) نوشته شد. وى بیشتر از شرح ملاصدرا استفاده کرد. شرح او در سه جلد است و شامل کتاب العقل والجهل, کتاب التوحید و کتاب الحجة مى باشد. 20
شرح اصول الکافى; المؤلفه صدرالدین محمدبن ابراهیم الشیرازى; عنى بتصحیحه محمد خواجوى; الطبعة الاولى, تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1366 ش.
یک نسخه خطى نفیس که به خط شارح است, در کتابخانه عمومى آیت اللّه مرعشى قم وجود دارد. این نسخه در سال 1404 ق تألیف شد و مشتمل بر کتاب العقل والجهل و کتاب فضل العلم است. 21 چندین نسخه خطى از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 1705, 6497, 6817, 6910, 9879, 11369, 20316, 22540, 24427, 24443, 25331, 25447 و در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 1355 و نیز در کتابخانه غرب همدان وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره هاى 323 و 552 این اثر موجود است.
قدیمى ترین نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 24443 مى باشد که در 139 صفحه و به وسیله صالح بن ناصر یمنى همدانى در سال 1068 ق کتابت گردید. نسخه هاى موجود در کتابخانه آستان قدس رضوى همگى تحت عنوان شرح الکافى یا شرح اصول الکافى هستند.
چند نسخه فتوگرافى از این اثر در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى و کتابخانه دانشکده ادبیات تهران وجود دارد. 22
شرح اصول الکافى سه بار به صورت سنگى به چاپ رسید. یک بار در سال 1282 ق و بار دیگر در سال 1302 ق در تهران و مرتبه سوم بدون جا و نام و تاریخ و صفحه شمار به ضمیمه رساله مفاتیح الغیب مؤلف منتشر شد. 23
چاپ حروفى دوم این اثر که حاوى تعلیقات ملاعلى نورى است, در سال 1383 ش به وسیله پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى تهران انجام شد.
شرح اصول الکافى چاپ محمد خواجوى در چهار جلد است. جلد اول, کتاب عقل و جهل, جلد دوم کتاب فضل علم, جلد سوم کتاب حجت و جلد چهارم کتاب توحید مى باشد. مؤلف تا سال 1363 ش سه جلد اول را آماده چاپ کرد و سپس اظهار امیدوارى نمود جلد چهارم آن به اتمام برسد.
در شرح اصول الکافى چاپ محمد خواجوى, مقدمه اى مفصل به زبان عربى به نام الحاوى در 161 صفحه وجود دارد. این مقدمه به قلم على عابدى شاهرودى و مشتمل بر پنج مبحث است; معانى حجت و عقل, نبوت, امامت, تألیفات شیعه درباره احادیث معصومین(ع), حجیت خبر واحد, تقسیم روایت به صحیح و غیر آن از جمله مباحث مطروحه در این مقدمه است.
شرح ملاصدرالدین شیرازى (979 ـ 1050 ق) معروف به صدرالمتألهین جزو نخستین شروح عربى مفصل و مبسوط است که در قرن یازدهم هجرى قمرى بر کتاب کافى نوشته شد. این شرح حاوى پانصد حدیث از اصول کافى است که طبق مشرب فلسفى و کلامى تحریر شد. ملاصدرا گاهى اعتراضاتى مى کند و درباره مفاهیمى که مدار بحث در خلال روایت خاص هستند و آنچه از قول معصوم مشخص است, سؤالاتى مطرح مى کند. او گاهى یک روایت را به بقیه روایات در همان باب ربط مى دهد.
ملاصدرا حاشیه اى بر شرح کافى نوشت که نسخه اى از آن به شمراه 7139 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این حاشیه به خط نستعلیق و در 208 صفحه است. آغاز آن (والحمداللّه رب العالمین… ) و انجامش (هذه الکلمات التى هومن جنون او کفر) است.
شرح اصول کافى; محمدصالح روغنى قزوینى.
نسخه حاضر به شماره 22642 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نسخ و در 469 صفحه وقفى سیدعبدالباقى آیت اللهى شیرازى (حدود 1290 ـ 1354 ق) است. آغاز آن (بسمله و به نستعین. کتاب التوحید بین فیه وجوه) و انجامش (جداً ولایبعد… عین عداه واللّه اعلم) است.
محمدصالح روغنى قزوینى (متوفاى 1080 ق) فرزند محمدباقر, از جمله شارحین اصول کافى است.
شرح اصول الکافى; محمدمعصوم قزوینى.
محمدمعصوم قزوینى (متوفاى 1091 ق) فرزند امیر قزوینى تبریزى اصل مى باشد. 24
شرح اصول الکافى; محمدباقر قمى همدانى.
این شرح به وسیله میرزا محمدباقر قمى همدانى (متوفاى 1218 ق) فرزند سیدمحمد ابراهیم, از بزرگان قرن دوازده و سیزده هجرى قمرى نوشته شد. 25
شرح اصول کافى; محمدمقیم ابن محمد شفیع. 26
این شرح به زبان فارسى بوده, مؤلف آن از اعلام قرن یازده هجرى قمرى است. وى ظاهراً از شاگردان میرزا رفیع نایینى, معروف به (رفیعا) (997 ـ 1081 ق) است. 27
شرح اصول الکافى; ملامحمدحسین نورى.
نسخه اى از آن در کتابخانه میرزاباقر قاضى در تبریز وجود دارد. این اثر در یک جلد و به خط مؤلف است.
ملامحمدحسین نورى فرزند یحیى, از اعلام قرن یازده هجرى قمرى و از شاگردان علامه مجلسى است. وى این شرح را از اول کتاب التوحید تا آخر باب (الهدایة من اللّه) نوشت. مؤلف در آخر کتاب, از این اثر به تعلیقه تعبیر مى کند. این اثر مختصر بوده, همانند تعلیقه سجادیه است. 28
شرح الروضة; محمدعلى موسوى.
این شرح چندبار به صورت سنگى در سه جلد به چاپ رسید. 29
از سیدمحمدعلى موسوى (متوفاى بعد 1302 ق)30 الوطایل فى اثبات الحق واذهاق الباطل در بمبئى در سال 1339 ق به صورت سنگى به چاپ رسید. 31
شرح فارسى روضة الکافى; محمدمهدى قزوینى.
ییک نسخه خطى از این اثر به شماره 1946 در 582 برگ در کتابخانه ملک تهران, وابسته به آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود. 32
از محمدمهدى قزوینى (زنده در 1129 ق) فرزند على اصغر, در مجموعه کتابخانه هاى آستان قدس رضوى همین یک اثر در شرح فارسى روضه کافى یافت گردید.
شرح فروع الکافى; ملاخلیل قزوینى.
این شرح در چند جلد بوده, نسخه هاى خطى اى از آن در مجموعه سیدمحمد مشکاة در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره هاى 682 ـ 671 و 914 موجود است. 33
شرح الکافى; قاضى اردکانى یزدى.
ییک نسخه خطى از آن به شماره 1/1538 در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد. تاریخ کتابت آن 1214 ق و به خط نسخ و در 101 صفحه است. آغازش (بسمله, توجهنا الى جناب لاهوتک… ) و انجام آن (یحمل عدم النفس فى کلام على عدم… ادرکاته وشعوره) مى باشد. قاضى اردکانى یزدى فرزند کاشف الدین محمد, از علماى قرن یازده هجرى قمرى است.
شرح الکافى; ملامحمدامین استرآبادى.
نسخه اى خطى از این اثر به خط نستعلیق به شماره 26143 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد: آغاز آن (بسمله, حمد له… اما بعد فهذا حواشى على الکافى) و انجامش (ویکون العلاقة لازمة لوجودهما… ) است.
ملامحمدامین استرآبادى (متوفاى 1033 ق) فرزند محمدشریف اخبارى معروف و شاگرد عالم رجالى میرزامحمد استرآبادى, در کتاب الفواید المدینه خود از این اثر به شرح تعبیر نموده است و در آنجا مى گوید: این کتاب هنوز به اتمام نرسیده است, ولى در کتاب جوابات المسائل الظهریه وى از این اثر به حاشیة الکافى تعبیر مى کند. 34
ملامحمدامین استرآبادى تعلیقاتى بر کتاب کافى دارد که خلیل بن غازى قزوینى در اوایل مجاورتش در مکه مکرمه آنها را جمع آورى کرد. 35 وى همچنین کتاب کافى را تصحیح و مقابله کرد. نسخه اى از آن به شماره 279 در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد موجود است.
شرح الکافى; خضر اشرفى مازندرانى.
نسخه خطى این اثر به شماره 16945 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این کتاب در 141 صفحه و تاریخ تألیف و تحریر آن در سال 1316 ق است. آغازش (بسمله و به نستعین, محمد وهو اهله, ونصلى علی… ) و انجام آن (اصلیت الظهر اربع رکات وانا فی… قال(ع) است.
خضربن اسماعیل اشرفى مازندرانى (متوفاى 1337 ق) این کتاب را به زبان فارسى در شرح کافى نوشت.
وى از مشاهیر اشرف البلاد (بهشهر) در قرن گذشته است.
شرح الکافى; یعقوب بختیارى حویزى.
ییک نسخه خطى از آن, در مدرسه سید بروجردى در نجف اشرف وجود دارد. مؤلف, شیخ یعقوب بختیارى حویزى (متوفاى 1147 ق) فرزند جمال بن ابراهیم, عمر زیادى کرد. او این شرح را از اول کتاب الزکاة تا اواخر (الاطعمة والاشربة) نوشت. 36
شرح کافى; ضیاءالدین تقوى شیرازى.
نسخه خطى این اثر به شماره 16749 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى موجود است. این نسخه به خط نستعلیق تحریرى و در آغازش (بسمله تعالى, قال الشیخ فى الشفاء ان العلوم… ) و انجام آن (معلولاً لاخر, بلى کلاهما معلولان لعلة ثالثة) مى باشد.
اثر حاضر به زبان عربى و در شرح کافى, تألیف ضیاءالدین تقوى شیرازى (1321 ـ 1388 ق) است. ورثه مؤلف, این کتاب را در سال 1367 ش به کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وقف کردند. از تقوى شیرازى کتاب خطى دیگرى به نام مطالب عالیه در چهار جلد به شماره هاى 16835 ـ 16837 در همین مرکز نگهدارى مى شود.
شرح الکافى; امیراسماعیل خاتون آبادى.
ییک نسخه خطى از این کتاب به شماره 21338 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نسخ و تاریخ تحریر آن 1104 ق است. آغازش (بسمله, وبه ثقتى واعتمادى, الحمداللّه الذى جوده… ) و انجام آن (التى بعد الالف من الهجرة النبویة حامداً مصلیاً… ) است. این اثر در سال 1373 ش توسط مقام معظم رهبرى به کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى اهدا شد.
کتاب حاضر در شرح اصول کافى به وسیله امیراسماعیل خاتون آبادى از علماى قرن دهم نوشته شد. خاتون آبادى شیخ و استاد سیدنعمت اللّه جزائرى (متوفاى 1112 ق) بود. پسر خاتون آبادى به نام میرمحمد باقر مدرس نیز استاد شاه سلطان صفوى بود. 37
شرح الکافى; عبدالعزیز شیروانى.
چند نسخه خطى از این اثر در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى و کتابخانه هاى وابسته به آن مانند کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد, وزیرى یزد و جلیلى کرمانشاه وجود دارد. بهترین نسخه به شماره هاى جلد اول 01/12355 و جلد دوم 12356 در کتابخانه مرکزى آستان قدس به خط مؤلف, یعنى شیخ عبدالعزیز شیروانى (متوفاى بعد 1292 ق) از صاحب منصبان کرسى تدریس در حرم رضوى(ع) است. وى این شرح را در سال 1292 ق تحریر نمود. این شرح به خط نستعلیق و در دو جلد مى باشد. آغاز جلد اول آن (وبمثل هذا اجاب عمر علیاً علیه السلام) و انجام جلد اول اش (… اخبرنا به جماعة عن ابى المفضل عن حمید عن الحسن بن محمد) و آغاز جلد دوم آن (… عن حمید عن الحسن بن محمد) و انجام جلد دوم آن (یدفع نوع من التعارض فى بعض الموارد… مجاورة العتبة ثامن الائمة ولى منصب التدریس) است.
شرح الکافى; خواجه نصیرالدین محمد طوسى.
این شرح به وسیله خواجه نصیرالدین محمد طوسى (597 ـ 672 ق) از دانشمندان معروف ایران در قرن هفتم هجرى قمرى نوشته شد. 38
شرح الکافى; شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفى.
یک نسخه خطى از این اثر در کتابخانه آیت اللّه مرعشى قم وجود دارد. 39
این شرح به وسیله شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفى بحرانى (متوفاى 950 ق) نوشته شد.
شرح الکافى; ملامحمد رفیع گیلانى.
جلد اول نسخه خطى آن, در کتابخانه عمومى امیرالمؤمنین نجف اشرف به شماره 840/7 مى باشد. 40
سه نسخه خطى به شماره هاى 1697, 1698 و 3380 در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى تهران (سپهسالار سابق) موجود است. 41 جلد اول نسخه خطى دیگر آن, به شماره 15395 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى است. این نسخه به خط نسخ و در 296 صفحه مى باشد. آغازش (الامام اثنى عشر القائم بالحق صاحب الزمان الحجة بن الحسن(عج) و انجام آن (والحمدللّه على التوفیق لاتمام شرح جزء الاول من الکافى و… لاتمام شرح کله حق الشرح کله, تم) مى باشد.
ملارفیع الدین محمد گیلانى (متوفاى 1150 ق) فرزند محمد مؤمن, از بزرگان قرن دوازده هجرى قمرى و از شاگردان شیخ بهایى و از استادان علامه مجلسى و شیخ حر عاملى است. او این شرح از اول اصول کافى تا آخر کتاب جهاد و اندکى از کتاب معیشة نوشت. این شرح مشتمل بر اصول, روضه و بعضى از فروع است.
ملارفیع الدین محمد حاشیه اى نیز بر کتاب کافى نوشت. این حاشیه شواهد الاسلام نام دارد. حواشى ملارفیع الدین در هامش نسخه اى از کافى است که نزد سیدعلى فانى اصفهانى ساکن نجف نگهدارى مى شود. 42 الذریعة الى حافظ الشریعة و مثنوى نان و پنیر از آثار دیگر ملارفیع الدین محمد است.
شرح الکافى; محمدهادى مازندرانى.
یک نسخه خطى از این کتاب, به شماره 942 در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نسخ و در 291 صفحه است. کاتب آن محمدجعفر بن محمد قلى و تاریخ اتمام اثر سال 1131 ق مى باشد. آغازش (بسمله, المخصوصة لاشتمالها على المسائل… ) و انجام آن (صلى اللّه على خیر خلقه محمد وآله معصومین) است.
محمدهادى مازندرانى (متوفاى 1128 ق) فرزند محمدصالح, در ماجراى فتنه افاغنه در اصفهان کشته شد. 43 او به اقتداى پدرش شرحى براى کافى نوشت. شرح وى فقط بر قسمت فروع کافى است. شاید نظر او تتمیم شرح پدرش ـ که از فروع کافى فقط زکاة و صوم و خمس را نوشت ـ بوده است.
در این شرح تحقیقى, به موارد بسیارى از گفتارهاى صدرالمتألهین در شرح بر اصول کافى اعتراض شده است.
شرح حاضر نزد فضلا, جزو شروح اختیار شده است.
شرح الکافى; میرحسین (هروى).
یک نسخه خطى از این اثر به شماره 2037 در کتابخانه مجلس شوراى ملى نگهدارى مى شود. این کتاب 295 برگ است.
شرح کافى نوشته میرحسین (زنده در قرن ششم هجرى) که ظاهراً همان میرحسین هروى معروف است, شامل کتاب الحجة (باب چهارم اصول کافى) در 78 باب و 1041 حدیث تا مبحث غیبت است. 44
شرح الکافى; میرزا رفیع الدین محمدنائینى.
ییک نسخه خطى از این اثر به شماره 29820 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى است. این نسخه به خط نسخ و در قطع وزیرى کوچک در 112 صفحه مى باشد. کتابت آن در قرن یازده هجرى قمرى انجام گرفت. آغازش (کماله نشأ من بعض وهو المعرفة الدالة علیه, فان المعرفة التى هى مناط الایمان… ) و انجام آن (الباقى انشاءاللّه تم, وکل شىء یلحقه من التصنیف فنحن نلحض بهذا فى الکتاب, تمت) مى باشد.
میرزا رفیع الدین محمد نائینى (997 ـ 1081 ق) فرزند سیدحیدر, از سادات طباطبائى حسنى نائین اصفهان, متکلم, فیلسوف و از مشایخ و استادان علامه مجلسى و محدث حر عاملى است. وى از اجداد آیت اللّه میرزا ابوالحسن جلوه, حکیم معاصر با ناصرالدین شاه قاجار مى باشد. او حاشیه بر اصول کافى دارد که به تحقیق محمدحسین درایتى در سال 1382 ش به وسیله انتشارات دارالحدیث قم به چاپ رسید. امیرمحمدمعصوم قزوینى (متوفاى 1091 ق) حاشیه اى بر این حاشیه نوشت. 45
از نورالدین محمد نائینى, فرزند مؤلف, نسخه اى خطى به نام روضه کافى به شماره 231 در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نسخ و در 105 صفحه و تاریخ اتمام کتابت آن, سال 1088 ق مى باشد.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه اى خطى از این اثر تحت شماره 412 در کتابخانه وزیرى یزد ـ از کتابخانه هاى وابسته به آستان قدس رضوى ـ وجود دارد.
این اثر به خط نسخ تحریرى در 285 صفحه و در قرن یازده هجرى قمرى کتابت شده است. آغازش (بسمله وبه نستعین, کتاب الایمان والکفر, قد الایمان لانه الاصل والهم والمقصود… ) و انجام آن (وقد اشار(ع) الى ان صدور الذنب من المؤمنین مبنى على المصلحة) مى باشد.
این کتاب به زبان عربى و در شرح اصول کافى است. مؤلف آن ظاهراً از علماى قرن یازده هجرى قمرى است.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
یک نسخه از این اثر تحت شماره 21332 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نسخ و در 305 صفحه است.
کتابت آن مربوط به قرن یازده هجرى قمرى مى باشد. آغازش (بسمله وبه نستعین, قوله کتاب الایمان والکفر) وانجام آن (کتاب الدعاء اللّه تعالى والحمدللّه رب العالمین) است.
کتاب حاضر, به زبان عربى و در شرح اصول کافى است. مؤلف آن ظاهراً از علماى قردن ده و یازده هجرى قمرى است. این اثر جزو کتب اهدایى مقام معظم رهبرى به کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى است.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
ییک نسخه خطى از آن, در کتابخانه عمومى آیت اللّه مرعشى به شماره 2549 وجود دارد.
این شرح طولانى بوده, تحت عنوان قوله احادیث را وارد مى کند و سپس درباره اسناد آنها و بعد درباره متن و معنا و دلالتش بحث مى کند. مؤلف در این اثر به فلاسفه و متصوفه حمله مى نماید. 46
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه خطى آن تحت شماره 18271 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نستعلیق و در 92 صفحه مى باشد. آغازش (باب جوامع التوحید, شرح جوامع جامعه است) و انجام آن, (در محکمات قرآن کرد, شک از راوى است و از کلام امام نیست) مى باشد. این شرح به زبان فارسى بوده و اختصاص به کتاب توحید دارد.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
ییک نسخه خطى از این اثر به شماره 19662 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى است. کتاب حاضر به خط نسخ و در 125 صفحه, در قرن دوازده هجرى قمرى کتابت شد. آغازش (بسمله, الحمداللّه رب العالمین… فیقول المحتاج الى ربه الغنى) و انجام آن (… الخطاب کل من اقر بولایة على(ع) و وصیائیة بهذا الخلق, کل من انکرها, فسمل) است.
این کتاب به زبان عربى و در شرح کافى است. مؤلف ظاهراً از علماى قرن دوازده هجرى قمرى است. این کتاب را مقام معظم رهبرى وقف کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى نموده است.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
ییک نسخه خطى از این اثر به شماره 19622 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى است. کتاب حاضر به خط نسخ و در 125 صفحه, در قرن دوازده هجرى قمرى کتابت شد. آغازش (بسمله, الحمدللّه رب العالمین… فیقول المحتاج الى ربه الغنى) و انجام آن (… الخطاب کلى من اقر بولایة على(ع) و وصیائیة بهذا الخلق, کل من انکرها, فسمل) است.
این کتاب به زبان عربى و در شرح کافى است. مؤلف ظاهراً از علماى قرن دوازده هجرى قمرى است. این کتاب را مقام معظم رهبرى وقف کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى نموده است.
شرح الکافى; مؤلف نامعلوم.
نسخه خطى کتاب حاضر تحت شماره 8449 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دار. تاریخ کتابت نسخه, سال 1101 ق و به خط نسخ و در 2150 صفحه مى باشد. زبان آن, عربى است و آغازش (بسملة, قوله کتاب الایمان والکفر) و انجامش (باعتبار المغفرة وعدم القبول… صلى اللّه علیه و آله و سلم) مى باشد.
الصافى فى شرح الکافى; ملاخلیل قزوینى; لکهنو: چاپخانه نولکشور, 1308 ق.
این کتاب براى بار دوم با تصحیح سیدتصدیق حسین به صورت سنگى و در قطع رحلى ضخیم در لکهنوى هندوستان به چاپ رسید.
نسخه هاى خطى آن در کتابخانه عمومى آیت اللّه مرعشى نجفى قم به شماره هاى 16, 17, 60, 135 است. در کتابخانه هاى آستان قدس رضوى به ترتیب: 87 نسخه در کتابخانه مرکزى, پنج نسخه در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد و چهار نسخه در کتابخانه وزیرى یزد, چهار نسخه در کتابخانه غرب همدان وجود دارد.
بهترین و قدیمى ترین نسخه که اصل نیز بوده, در دو جلد است. این نسخه به وسیله مؤلف وقف شده و در کتابخانه مدرسه نواب مشهد وجود دارد. نسخه دیگرى که در زمان حیات مؤلف به رشته تحریر درآمد, الصافى فى شرح الکافى به کتابت میرحسین حسینى است. این نسخه به شماره 7709 در کتابخانه آستان قدس رضوى به خط نستعلیق در 237 صفحه و تاریخ تألیف 1070 ق مى باشد. آغاز آن (پس از فهرست ناقص الاول, باب اول اصلى باب علل الموت و ان المؤمن یموت لکل میتة) و انجامش (باء یک نقطه و یا یک نقطه خود راز) است.
الصافى در شرح و ترجمه اصول کافى به زبان فارسى و در پانزده جلد است. مؤلف, آن را به دستور شاه عباس دوم صفوى (متوفاى 1077 ق) نوشت. وى این اثر را در سال 1064 ق شروع کرد و در سال 1074 ق به اتمام رساند. جلد شانزده آن در شوال سال 1074 ق آغاز شد و تا کتاب المعیشة, یعنى تمام اصول و بخش عبادات فروع است. الصافى پیوسته مورد استفاده علما و طالبان علم بوده و هست. از آثار دیگر ملاخلیل قزوینى مى توان به عدة الاصول, حاشیه بر مجمع بیان و رساله در جمعه اشاره نمود.
برادر مؤلف, محمدباقر قزوینى (زنده در 1103 ق) بر کتاب الصافى حاشیه نوشت. در الصافى متن احادیث زیر عنوان اصلى و تفسیر آنها به عنوان شرح آورده شده است. متن صافى به سبک دوره صفویه بوده, ترجمه لفظى است. مؤلف در مقدمه مى گوید: (اگر همه ترجمه موافق لفظ عربى باشد, فارسى روان نمى شود و اگر اکتفا به مضمون شود [خوانندگان] نمى توانند بفهمند هر لفظى از عربى چه معنایى دارد; پس ما میانه آن را برگزیدیم). 47
صحیح الکافى; محمدباقر البهبودى; بیروت: دارالاسلامیة, الطابق الثاین, 1401 ق/1981 م.
کتاب حاضر به زبان عربى و عنوان دیگر آن زبدة الکافى است. این اثر تحت عنوان گزیده کافى نیز به زبان فارسى چاپ و منتشر شد.
الکافى, الاصول والروضة: لابى جعفر محمد بن یعقوب الکلینى وشرح جامع لمحمد صالح مازندرانى; مع تعالیف علمیة لابوالحسن الشعرانى, عنى بتصحیحه وتخریجه على اکبر غفارى; تهران: مکتبة الاسلامیة, 1342 ش (12 جلد در شش مجلد).
نسخه خطى این اثر در تهران به شماره 260 ـ 1/258 و در کتابخانه عمومى امیرالمؤمنین نجف اشرف به شماره 521/4 و 1411/5 و همچنین در موزه بریتانیا به شماره 2/1544 وجود دارد. 48
در کتابخانه آستان قدس رضوى چندین نسخه خطى از این کتاب وجود دارد. در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى این اثر با شماره هاى 1694, 9954, 6832, 9 ـ 2046, 21332 و 21516 ثبت شده است. در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى نیز نسخه اى به شماره 291 موجود است. نسخه هاى ذکرشده همگى تحت دو عنوان شرح الکافى و یا شرح اصول الکافى هستند.
قدیمى ترین نسخه موجود در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 1694 مى باشد. این نسخه به کتابت محمداسماعیل بن نظر محمد و به خط نستعلیق در 617 صفحه در سال 1074 ق به اتمام رسید. آغازش (بسمله وبه نستعین نحمدک یا مروح عقول العارفین) و انجام آن (من اسباب المحو التى ذکرنا بعضها, تم کتاب العشرة بحمداللّه تعالى واحسن توفیقه) است.
ملامحمدصالح مازندرانى (متفاى 1081 یا 1086 ق) فرزند احمدبن شمس الدین و داماد علامه محمدتقى مجلسى, این شرح را بر کتاب هاى العقل والجهل التوحید, الحجة, ایمان و کفر, دعا, زکات, صوم, خمس و نیز تمام روضه کافى نوشت. وى متن روایات را تحت عنوان الاصل مى آورد و سپس بلافاصله به شرح آنها مى پردازد. او شروح کتاب را تحت عنوان الشرح مى آورد.
اگرچه شارح در علوم نقلى و حدیث متبحر بود, ولى به سایر علوم متداوله در عصر خود مانند ریاضى, طب, کلام و حکمت الهى نیز آشنا و آگاه است. وى از پیروان اصول صدرایى شمرده مى شود. او معتقد به تشکیک وجود بود و مى گفت: وجود داراى مراتبى است و وجود نسبت به واجب الوجود, وجود ربطى تعلقى دارد. او به حرکت جوهریه و اجسام مثالى و تجسم اعمال در آخرت و اینکه آخرت نشأت دیگرى مى باشد, همچنین تجرد نفس و امکان اتحاد آن با عقول مجرده است, معتقد بود. وى دیدگاه هاى قدماى مشائین را قبول نداشت; فلسفه او حکمت شرعیه یا شریعت مستند به عقل بود. 49
آوردن تعبیرات نیکو, به کار نگرفتن اصطلاحات خاص محدثین, نیاوردن جملات متعاطفه متأکده و قرائن تکرارى که موجب طولانى شدن کلام است, اعتراض به نظرات میرداماد و صدرالمتألهین شیرازى و رد کردن بعضى از آنها, از ویژگى هاى این شرح شمرده مى شود. 50
کشف الکافى; محمد اصطهباناتى شیرازى.
ییک نسخه خطى از این اثر به شماره 643 در کتابخانه سیدمحمد مشکاة دانشگاه تهران وجود دارد. محمد بن محمد ملقب به شاه محمد اصطهباناتى شیرازى از بزرگان اوایل قرن دوازده هجرى قمرى, این نسخه را براى شاه سلطان حسین صفوى (شکوفایى 1105 ـ 1135 ق) تألیف کرد. 51
گزیده اى از اصول کافى در مبانى دین اسلام; على اصغر خسروى شبسترى; تهران: کتاب فروشى امیرى, 1351 ش.
چاپ سوم این کتاب در سال 1361 ش انجام شد.
این کتاب به زبان فارسى و شامل خلاصه اى از اصول کافى در یک مجلد است. حسین عمادزاده اصفهانى (1285 ـ 1369 ش) مقدمه اى مبسوط بر آن نوشت. مؤلف ضمن ترجمه آزاد و روان احادیث از کتاب ایمان و کفر اصول کافى, به شرح و توضیح پاره اى از روایات مى پردازد.
گزیده کافى; ترجمه و تحقیق محمدباقر بهبودى; چاپ اول, تهران: علمى و فرهنگى, 1361 ش.
محمدباقر بهبودى (متولد 1308 ش) این اثر را به زبان عربى تحت عنوان زبدة الکافى در سه جلد در بیروت در سال 1401 ق به چاپ رسید و سپس ترجمه فارسى آن را با عنوان گزیده کافى در تهران منتشر کرد. کتاب گزیده کافى همزمان با چاپ ذکر شده بار دیگر به وسیله دفتر نشر و فرهنگ اسلامى در تهران و در سال 1361 ش به چاپ رسید.
این اثر گزیده اصول, فروع و روضه کافى در شش جلد است. مؤلف, آن دسته از روایاتى که صحیح تشخیص داده است, برگزیده, و سپس به شرح و بیان کوتاه آنها پرداخته است. وى این گزیده را به قصد آموزش و تعلیم مردم تهیه کرده است. ترجمه و شرح روایات در زیر صفحات قرار دارد.
جلد اول در موضوع معارف اسلامى و آداب در 375 صفحه, جلد دوم در موضوع طهارت و صلات در 388 صفحه, جلد سوم در مباحث زکات و حج در 414 صفحه, جلد چهارم در مبحث حج و معیشت در 482 صفحه, جلد پنجم در موضوع ازدواج و آشامیدنى ها در 431 صفحه و سرانجام جلد ششم در زیب و زینت و گل ها در 407 صفحه است.
مرآة العقول; علامه مجلسى; اخراج و مقابلة وتصحیح على الاخوندى, تحقیق و تعلیق سیدجعفر الحسینى; 26 ج, تهران: دارالکتب الاسلامیة, 1411 ق/1369 ش.
در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى چهارده نسخه خطى از کتاب مرآة العقول وجود دارد. شماره هاى 1839 ـ 1841, 2140 و 7326 از جمله موجودى این کتابخانه است. یک نسخه خطى در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 1591 و سه نسخه خطى در کتابخانه وزیرى یزد وابسته به کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره هاى 254, 581 و 884 وجود دارد.
مرآة العقول اولین بار در سال 1317 ق در تهران در چهار جلد ضخیم به صورت سنگى به چاپ رسید. سه جلد اول از چاپ مذکور, در کتابخانه مرکزى قدس موجود است; آنها عبارتند از: نسخه شماره 20378, جلد اول و در 12 ء 449 صفحه که در سال 1321 ق به چاپ رسید; نسخه شماره 18788, جلد دوم و در 542 صفحه که در سال 1317 ق منتشر شد; نسخه شماره 20359, جلد سوم و در 541 صفحه که در سال 1323 ق چاپ شد; جلد چهارم نیز در سال 1325 ق در تهران منتشر گردید.
چاپ حروفى مرآة العقول با مقدمه علامه مرتضى عسکرى و تنظیم, مقابله و تصحیح سیدهاشم رسولى محلاتى در 28 جلد در تهران به وسیله دارالکتب الاسلامیة انجام شد. در سال 1399 ق مطبعة الحیدرى نجف آن را تجدید چاپ نمود. در سال 1363 ش چاپ دوم این اثر به وسیله ناشر ایرانى وارد بازار شد. در سال 1363 ش, این اثر با تصحیح محسن الحسینى الامینى به وسیله دارالکتاب الاسلامیة تهران در نوزده جلد به چاپ رسید.
مرآة العقول فى شرح اخبار آل الرسول نوشته علامه محمدباقر مجلسى (1037 ـ 1111 ق) جزو کامل ترین شروح کافى است. این کتاب به زبان عربى و شامل اصول و فروع مى باشد. مؤلف علاوه بر احاطه و تسلط بر اخبار و احادیث معصومین(ع) مضامین عالى و نکات برجسته شروح معروف دیگر, از جمله شرح ملاصدراى شیرازى و ملامحسن فیض کاشانى را در آن آورده و بر اهمیت و ارزش کارش افزوده است. در احادیث بیشتر نظرهاى فقها و محدثین بیان شده است و اقوال و وجوهى که وى در احادیث مى آورد, تنها به شرح او اختصاص دارد.
علامه مجلسى حاشیه اى بر اصول کافى دارد. این حاشیه به خط پیرمحمد مقیم و تاریخ فراغت از آن, 1091 ق است. کاتب نسخه را بر مؤلف خواند و بر این حاشیه, حاشیه دیگرى به وسیله سیدشبر بن محمد نوشته شد. 52
منتخب شرح الکافى; محمدزمان تبریزى.
نسخه خطى این اثر به خط مؤلف تحت شماره 7262 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. این نسخه به خط نستعلیق و در 29 صفحه است. آغاز آن (فى شرح مولانا محمدزمان التبریزى تلمیذ… ) و انجام آن (یورث الماء الاصفر منه) است.
ملامحمدزمان تبریزى (متوفاى بعد 1123 ق) فرزند کلب على از علما و نویسندگان قرن دوازده هجرى قمرى است.
الوافى; لمحمد محسن المشتهر بالفیض الکاشانى; تحقیق مرکز التحقیقات الدینیة والعلمیة فى مکتبة الامام امیرالمؤمنین على(ع), باهتمام و اشراف کمال الدین فقیه ایمانى; الطبعة الاولى, 25 ج, اصفهان: مکتبة الامام امیر المؤمنین على(ع), 1416 ق/1374 ش.
بیش از 150 نسخه خطى از کتاب الوافى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى و سایر کتابخانه هاى وابسته به آن وجود دارد. نسخه هاى شماره 1884 ـ 18882 ـ 2203 ـ 2187 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى و شماره 37 و 49 در کتابخانه مسجد جامع گوهرشاد از جمله موارد ذکر شده است.
کتاب الوافى اولین بار در سال 1310 ق در سه جلد در تهران به صورت سنگى به چاپ رسید و سپس در سال 1324 ق دوباره در سه جلد در همان شهر تجدید چاپ شد. در سال 1375 ق کتاب فروشى الاسلامیة تهران آن را در چهارده جلد (در سه مجلد) به چاپ رساند.
این اثر بار دیگر در سال 1404 ق به وسیله کتابخانه عمومى آیت اللّه مرعشى قم تجدید چاپ گردید. در سال 1406 ق با حواشى رفیع الدین نائینى و دیگران و تصحیح و تعلیق و تحقیق ضیاءالدین حسینى علامه اصفهانى در 21 جلد, به وسیله کتابخانه عمومى امیرأالمؤمنین على(ع) اصفهان به چاپ رسید.
ملامحمدمحسن فیض کاشانى (1006 ـ 1091 ق) از دانشمندان بزرگ شیعى در قرن یازده هجرى قمرى است. وى شاگرد و داماد صدرالمتألهین (متوفاى 1050 ق) مى باشد.
دیدگاه ملامحسن فیض کاشانى در کتاب الوافى, نزدیک به افکار ملاصدرا در شرح اصول الکافى است.
سیدمحمدمهدى بحرالعلوم (متوفاى 1212 ق) شرحى بر کتاب الوافى ملامحسن فیض کاشانى نوشت. 53
هدایة النجدین وتفصیل الجندین; سیدحسن صدر.
این اثر رساله اى در شرح حدیث کتاب العقل والجهل اصول کافى است. 54 این روایت از قول امام جعفر صادق(ع) چنین است: (اعرفوا العقل وجنده, والجهل وجنده, تهتدوا). 55 سیدحسن صدر (متوفاى 1354 ق) فرزند سیدهادى صدر, از علما و مشاهیر خاندان صدر در عراق در قرن چهارده هجرى قمرى است.
هدى العقول; محمدبن عبدالعلى بحرانى.
سه نسخه خطى از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوى است. یک نسخه در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 13147 که به وسیله کاظم مدیرشانه چى وقف گردید و دو نسخه دیگر در کتابخانه وزیرى یزد وابسته به کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره هاى 845 و 408 موجود مى باشد. نسخه شماره 408 به خط نسخ تحریرى و در 166 صفحه و تاریخ کتابت آن نیز مربوط به اوایل قرن سیزده هجرى قمرى است. آغازش: (الاصل والاستخراج الجزئى ورده للکلى هو الاجتهاد الذى بعینه المتاخر, لا انه بمعنى العمل….) و انجام آن (ولیس هنا موضوع الاشارة الیه, وما اکثره فى هذه الازمان… ) است.
این کتاب مختصرى از نسخه چهارده جلدى مؤلف به ضمیمه کتاب العلم است. شروع این اثر نیز با آغاز شرح مفصل او تفاوت دارد.
هدى العقول فى شرح احادیث الاصول; محمد بن عبدالعلى بحرانى.
ییک نسخه خطى آن در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) به شماره 1700 موجود است. 56
نسخه اى دیگر نیز در تهران به شماره 261 ـ 1 / 260 وجود دارد. 57
کتاب هدى العقول جزو بزرگ ترین شروح در شرح اصول کافى بوده, در چهارده جلد است. این شرح به وسیله شیخ محمد بن عبدالعالى بن محمد بن احمد بن على بن عبدالجبار بحرانى قطیفى از علماى اوایل قرن سیزده هجرى قمرى نوشته شد. مؤلف, این نسخه را در سال 1218 ق به اتمام رساند.
منابع:
1. کلینى, ثقة الاسلام ابى جعفر محمد; اصول کافى; تحقیق محمدجواد الفقیه, فهرسة وتصحیح یوسف البقاعى; بیروت: درالاضواء, 1413 ق.
2. ترجمه محمدباقر کمره اى; الاصول من الکافى; تهران: کتاب فروشى اسلامیه, 1381 ق.
3. حققه واخرجه حسن الامین; اعیان الشیعة; بیروت: دارالتعارف, 1403 ق.
4. بروکلمان, کارل; تاریخ الادب العربى; نقله الى العربیة عبدالحلیم النجار; القاهره: دارالمعارف, 1974 م.
5. مدیر شانه چى, کاظم; تاریخ حدیث; تهران: سمت, 1377 ش.
6. صدر, حسن بن هادى; تأسیس الشیعة العلوم الاسلام; کاظمیة: دارالکتب العراقیة, 1370 ق.
7. مرادى, محمد; (ترجمه هاى فارسى الکافى); خبرنامه کلینى, ش اول, تیرماه 1386 ش.
8. آقابزرگ تهرانى, محمدحسن; الذریعة الى تصانیف الشیعة; بیروت: دارالاضواء, 1403 ق.
9. الاصبهانى, عبداللّه افندى; ریاض العلماء وحیاض الفضلاء; به اهتمام محمود المرعشى, تحقیق احمد الحسینى; قم: الخیام, 1401 ق.
10. مدرسى, محمدعلى; ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب; تبریز: کتاب فروشى خیام, 1346 ش (ویرایش دوم).
11. شیرازى, صدرالدین محمدابراهیم; شرح اصول الکافى; عنى بتصحیحه محمد خواجوى; تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1366 ش.
12. عمیدى, ثامر هاشم حبیب; الشیخ الکلینى البغدادى وکتابه الکافى; تهران: مکتب الاعلام الاسلامى, 1414 ق/1372 ش.
13. قزوینى, ملاخلیل; الصافى فى شرح الکافى; لکهنو: چاپخانه نو لکشور, 1308 ق/1891 م.
14. ابن یوسف شیرازى (ضیاءالدین حدائق); فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى; تهران: کتابخانه مجلس شوراى ملى, 1317 ش.
15. ابن یوسف شیرازى; فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار; تهران: دانشکده معقول و منقول, 1313 ـ 1318 ش.
16. حصینى, احمد; فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه عمومى حضرت آیت اللّه نجفى مرعشى; زیرنظر محمود مرعشى; قم: [بى نا], 1354 ش.
17. کلینى, ابى جعفر محمدبن یعقوب; الکافى, الاصول والروضة, شرح جامع لمحمد صالح مازندرانى, مع تعالیق علمیه لابوالحسن الشعرانى, عنى بتصحیحه وتخریجه على اکبر غفارى; تهران: مکتبة الاسلامیة, 1342 ش (12 جلد در شش مجلد).
18. کشف الحجب والاستار عن اسماء الکتب والاسفار; اعجاز حسن النیسابورى الکنتورى, مع مقدمه المرعشى النجفى; قم: مکتبة آیةاللّه العظمى المرعشى النحفى, 1409 ق.
19. الغفار, عبدالرسول عبدالحسن; الکلینى والکافى; قم: مؤسسه النشر الاسلامى, 1416 ق.
20. الطبرسى, میرزا حسین النورى; مستدرک الوسایل; مع النموذج من خطه ومقدمه جامع بقلم الشیخ آقابزرگ طهرانى; تهران: اسلامیه اسماعیلیان, 1382 ق.
پی نوشت ها :
1. سه کتاب دیگر عبارت است از: من لایحضره الفقیه محمدبن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق (متوفاى 381 ق), التهذیب والاستبصار محمد بن حسن طوسى (متوفاى 460 ق).
2. الاصول من الکافى; ج 1, ص 11ـ12.
3. خبرنامه کلینى; ش 1, تیرماه 1386 ش.
4. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت اللّه مرعشى; ج 14, ص 230.
5. همان.
6. اصول کافى (مقدمه); ص 37.
7. الذریعه; ج 5, ص 39ـ40 و ج 6, ص 183.
8. همان; ج 6, ص 180.
9. تاریخ حدیث; ص 126.
10. اصول الکافى; ج 1, ص 4 ـ 133.
11. کشف الحجب والاستار; صص 212 و 348. نیز ر. ک به: الذریعة; ج 6, ص 183 و ج 8, ص 79.
12. الذریعة; ج 6, ص 183.
13. کشف الحجب والاستار; صص 293 و 348 و نیز: تاریخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
14. الذریعة; ج 6, ص 182 و ج 11, ص 257.
15. کشف الحجب والاستار; صص 316 و 348. نیز ر. ک به: تاریخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
16. الکلینى والکافى; ص 444.
17. الکلینى والکافى; ص 443.
18. الدر المنثور فى المأثور وغیر المأثور; ج 2, ص 245. به نقل از: الشیخ الکلینى البغدادى; ج 3, ص 162.
19. الکلینى والکافى; ص 446.
20. همان, ص 444.
21. شرح اصول الکافى; ج 1, ص 6 ـ 7.
22. همان.
23. همان. نیز تاریخ الادب العربى; ج 3, ص 341 و کشف الحجب والاستار; ص 347.
24. شرح اصول الکافى (مقدمه); ج 1, ص 114.
25. الکلینى والکافى; ص 444.
26. آقابزرگ تهرانى در الذریعة نامى از مؤلف این اثر نبرد, بلکه تنها به ذکر ابن محمد شفیع اکتفا کرد. نام مؤلف محمدمقیم است که از روى نسخه خطى شماره 21322 موجود در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به دست آمد.
27. الذریعة; ج 6, ص 182.
28. همان.
29. تاریخ الادب العربى; ج 3, ص 341.
30. این تاریخ از زمان تألیف یکى از آثار محمدعلى موسوى به نام فریدة اللیالى (کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 3/1598) به دست آمد.
31. این کتاب در موضوع امامت و تحت شماره 18039 در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى موجود است.
32. فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى; ج 6, ص 34.
33. اصول الکافى; ج 1, ص 34.
34. الذریعة; ج 6, ص 180.
35. ریاض العلماء; ج 2, ص 266.
36. الذریعة; ج 14, ص 28.
37. الکلینى والکافى; ص 444.
38. اعیان الشیعة; ج 1, ص 61.
39. فهرست مخطوطات کتابخانه مرعشى قم. به نقل از: الکلینى والکافى; ص 449.
40. الشیخ الکلینى البغدادى; ص 163 ـ 164.
41. ریحانة الادب; ج 4, ص 163.
42. الذریعة; ج 2, ص 182 و ج 14, ص 28.
43. همان.
44. اصول الکافى; ج 1, ص 34 (مقدمه).
45. الذریعة; ج 6, ص 80.
46. الکلینى والکافى; ص 463.
47. الذریعة; ج 6, ص 145 و ج 14, ص 27. نیز: کشف الحجب; صص 348 و 365 و الصافى; ج 1, ص 4.
48. الشیخ الکلینى البغدادى; ص 161.
49. الکافى; الاصول والروضة; ج 1, مقدمه.
50. همان.
51. ریحانة الادب; ج 2, ص 295.
52. الذریعة; ج 6, ص 181.
53. مستدرک الوسائل; ج 3, ص 539.
54. تأسیس الشیعة; ص 17.
55. الکافى; ج 1, ص 20 ـ 23.
56. فهرست کتابخانه مدرسه سپهسالار; ج 1, ص 260.
57. تاریخ الادب العربى; ج 3, ص 340.
منبع : فصلنامه آیین پژوهش شماره 118