کرمان گنجینه تاریخ در دوره های مختلف تاریخی

شهر کرمان (منطقه ای در پارسی باستان به نام کارمانیا یا کارمانا) یکی از کلان شهرهای ایران و مرکز استان کرمان پهناورترین استان ایران در جنوب شرقی این کشور واقع شده است. جمعیت این شهر طبق سرشماری بر اساس آمار سال 95 معادل 634132 نفر بوده است. کرمان یکی از پنج شهر تاریخی ایران است که آثار باستانی کرمان زبانزد عام و خاص است. وسعت شهر کرمان حدود 13000 هکتار است و به دلیل وسعت شهری و جمعیت کرمان، شهر کرمان با 1756 متر ارتفاع از سطح دریا، سومین شهرستان کرمان دارای شهرهایی چون کرمان، ماهان، جوپار، شهداد، اندوهجرد، گلباف، زنگی آباد، اختیار آباد، راین، چترود و کاظم آباد است. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای معرفی جاهای دیدنی کرمان...

جغرافیای طبیعی

بیشتر نقاط شهر کرمان با کوه احاطه شده است. متوسط ارتفاع شهر کرمان از سطح دریا 1755 متر است. شهر کرمان نیز خود در کنار کوه صاحب الزمان قرار گرفته است. کرمان شب های زمستانی بسیار سردی دارد. کوه های جوپار و پلوار و جفتان در جنوب و جنوب شرق کرمان در تمام طول سال برف دارند. شهر کرمان در عرض جغرافیایی 30/29 و طول جغرافیایی 57/06 قرار گرفته است.
متوسط مقدار باران در طول سال در کرمان معادل 122/7 میلی متر است. به طور کلی آب و هوای این شهر به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا به نسبت خنک و معتدل است. کرمان سومین مرکز استان مرتفع ایران بعد از شهرکرد و یاسوج است. تابستان های کرمان نسبتا خنک و زمستان های آن بسیار سرد است. بیشترین میزان بارش برف در شهر کرمان مربوط به سال 1351 بوده است که با 4 روز بارش برف در این شهر ارتفاع برف به 70 سانتی متر رسید.

دین

دین اکثر مردم شهر کرمان اسلام و مذهب مردم شیعه است و نیز مرکز فعالیت و تجمع شیخیه (نام گروهی از مسلمانان است که از شیخ احمد بن زین الدین احسائی پیروی می کنند که بنیان گذار مکتب شیخیه یا المدرسه الشیخیه است. پس از شیخ احمد احسائی موسس این مذهب، شاگرد او سید کاظم رشتی جانشین او شد). در شاخه کریمخانیه (یکی از فرقه های زیرمجموعه شیخیه) این شهر می باشد. برای این فرقه این شهر (کرمان) مقدس است. بزرگان ایشان چون محمد کریم خان کرمانی، محمد خان کرمانی، حاج زین العابدین خان ابراهیمی، حاج ابوالقاسم خان ابراهیمی، حاج عبدالرضاخان ابراهیمی در این شهر زندگی می کردند و مسجد ابراهیمی در شهر کرمان متعلق به ایشان است. جمعیت چند هزار نفری از زرتشتیان و اقلیتی از کلیمیان (یهودیان) نیز در شهر کرمان زندگی می کنند. در این شهر اقلیت های دینی مراسم ها و جشن های آیینی خود را آزادانه برگزار می کنند. آثار باستانی کرمان زبانزد عام و خاص است. جشن باستانی سده که در نوع خود بزرگ ترین جشن زرتشتیان می باشد همه ساله در بهمن ماه در کرمان برگزار می شود و جشن سده کرمان در سال 1390 در فهرست آثار فرهنگی ملی ایران ثبت گردید.

پیشینه تاریخی شهر کرمان

قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار باستانی کرمان از دوران ساسانی در شرق شهر کنونی شهر کرمان، گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل، شهری آباد یا قلعه ای مهم وجود داشته است. مولف جغرافیای کرمان معتقد است که حدود 220 پس از میلاد، به هنگام فتح شهر کرمان به دست اردشیر این محل گواشیر نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده است بنا به گفته ی هرودت کرمانیا از قبایل دوازده گانه ایران می باشد و ساتراپی چهاردهم (دارا) مشتمل بر ایالت کرمان بوده است.

رشد مساحت شهر در طول تاریخ

در سال 1293 هجری قمری دور شهر کرمان تقریبا یک فرسخ (6 کیلومتر) طول و عرضش از دروازه خراسانی (دروازه گبری) تا دروازه رق آباد (ریگ آباد) و از دروازه مسجد تا دروازه ارگ و این شهر با برج و بارو و خندق هایی به عرض تقریبی ده متر و عمق چهارمتر، محصور بوده است.
شهر کرمان مشتمل بر شش دروازه بوده است:
1) دروازه مسجد. 2) دروازه ناصری. 3) دروازه خراسانی (گبری). 4) دروازه سلطانی (دولت). 5) دروازه باغ (ارگ). 6) دروازه رق آباد (ریگ آباد).
وسعت شهر کرمان که تا اواخر حکومت قاجاریه و در داخل حصار بالغ بر دویست هکتار بود با تخریب حصارها که از دهه اول قرن حاضر با تخریب دروازه ها شروع شد و تا دهه 1340 ادامه یافت در سال 1969 میلادی مصادف با 1345 ه.ش بر اساس نقشه ای که روگراستون ترسیم نموده است به 400 هکتار رسیده است یعنی در نیمه قرن 14 ه.ش وسعت شهر کرمان دو برابر شده است. براساس آمار منتشر شده شهرداری کرمان محدود خدماتی شهر در سال 1357 به 3072 هکتار و در سال 65 به 5088 هکتار و در سال 1371 به 7652 هکتار در سال 110001375 هکتار و در سال 1378 به حدود 15000 هکتار رسیده است؛ و اکنون در زمره کلانشهرهای ایران جای گرفته است.

پایتخت بودن در دوره های مختلف تاریخی

شهر کرمان به دلیل اهمیتی که در ایران داشته در برهه هایی از زمان به عنوان پایتخت ایران مطرح بوده است. در برخی دوره ها چند پایتخت در زمان های مختلف و در دوران حکام و پادشاهان مختلف وجود داشته است. در برخی دوره ها کرمان به عنوان پایتخت ایالتی مطرح بوده و چند شهر مهم دیگر را هم در قلمرو خود داشته است.
دوره هایی که کرمان در کنار برخی شهرهای دیگر پایتخت بوده است:
- قراختائیان: حدود 70 سال، تنها کرمان پایتخت بوده است.
- آل بویه: به همراه چند شهر دیگر و در دوره های مختلف.
- آل مظفر: کرمان به همراه چند شهر دیگر.
- زندیه: پس از سقوط شیراز، پایتخت حکومت زندیه توسط آقامحمدخان قاجار، لطفعلی خان زند به کرمان رفت و این شهر را مدتی پایتخت قرار داد.

آثار باستانی کرمان

قلعه دختر و قلعه اردشیر

قدیمی ترین آثار باستانی کرمان بنای قلعه معروف به قلعه دختر است. این قلعه که در بیشتر تواریخ به نام "قلعه کوه" آمده در ارتفاعات شمال شرقی کرمان بر فراز صخره هایی از سنگ و خارج از شهر قدیم کرمان قرار گرفته و بقایای آن مایه ی شگفتی بینندگان و دورنمای گذشته این شهر می باشد. قدمت این قلعه به دوران ساسانی می رسد و بازمانده معبد آناهیتا (الهه ناهید، نگهبان آب ها، زنان، گیاهی و باروری) است که از زیباترین جاهای دیدنی کرمان قلمداد می شود.
ساختمان های این قلعه روی هم به دو قسمت مجزا تقسیم می شود. قسمت دوم بر تپه کوتاه تری قرار دارد. در زمان سلجوقیان نیز قلعه دختر پناهگاه کرمانیان محسوب می شده است. قلعه اردشیر نیز در مشرق شهر و در مجاورت قلعه دختر قرار دارد. این قلعه در بالای تپه مرتفعی واقع شده که با سطح جلگه قریب 150 متر ارتفاع دارد. دیوارهای قلعه از خشت های بسیار ضخیم ساخته شده است. در فاصله بین دو قلعه، ساختمان هایی مثل قصر و عبادتگاه و... دیده می شود. از قطعات کاشی که "میجرسایکس" در محوطه قلعه دیده، برمی آید که بعضی از ساختمان های آن علاوه بر جنبه نظامی، جنبه بزمی نیز داشته و هنرهای ظریفه در تزیین آن دخالت کرده است. افسانه ها ساختمان قلعه را به اردشیر بابکان نسبت می دهند. در رشته جنوبی قلعه اردشیر صخره ای نسبتا بلند دیئه می شود که از اواسط صخره پلکانی برای رسیدن به قله آن تراشیده اند که 134 پله دارد و سایکس احتمال داده است که این محل نقاره خانه قلعه بوده است. که این مناره در کرمان به (کله قندو) معروف است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شهدا (زریسف)
قدمت: پیش از اسلام
شماره ثبت: 524
تاریخ ثبت: 1/1/1345 خورشیدی

مسجد ملک (امام خمینی ره)

این مسجد از بناهای دوران سلجوقی و از جاهای دیدنی کرمان است، از نوع مساجد چهار ایوانی و یکی از بزرگ ترین مسجدهای کرمان می باشد. سابقه تاریخی این بنا به قرن پنجم هجری (عصر سلجوقی) می رسد. بنای این مسجد را به ملک توران شاه منصوب داشته اند. قسمت های مختلف این مسجد به مرور زمان و به کرات تعمیر گردیده، مخصوصا صفه ی اصلی در زمان وکیل الملک (1285 هجری قمری) بازسازی شده است. آن چه از قسمت های اصلی دوره سلجوقیان بر جای مانده، برج آجری ضلع شمال شرقی و سه محراب گچ بری شده می باشد که یکی از این محراب ها بر اثر تغییراتی که در بنا صورت گرفته در حال حاضر در پشت بام شبستان امام حسن قرار دارد. مسجد امام بیش از 107 متر عرض دارد و در چهار طرف آن شبستان هایی ساخته شده است.
معروف ترین شبستان آن شبستان امام حسن است، در قسمت غربی آن ایوان بزرگی با روکش کاشی خوش رنگ معقلی برجای مانده است. تعمیرات مسجد ملک از سال 1348 خورشیدی آغاز شده و هنوز نیز ادامه دارد.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان امام خمینی (ره)
قدمت: سلجوقی
شماره ثبت: 760
تاریخ ثبت: 15/7/1346 خورشیدی

مقبره خواجه اتابک

مقبره خواجه اتابک در محله ای مشهور به پامنار بنا شده و از آثار اواخر قرن ششم هجری و جاهای دیدنی کرمان، مربوط به دوران سلجوقی می باشد. این بنا محل دفن "خواجه محمد – اتابک" از رجال دوران سلجوقیان است. پلان بنا هشت ضلعی بوده که در داخل، فضایی مربع شکل دارد و عنصر تزیینی غالب در این بنا گچ بری است. دارای کتیبه هایی زیبا با خط کوفی می باشد و تزیینات تمامی بنا با کاشی های فیروزه ای مزین شده است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان ابوحامد، کوچه 18
قدمت: سلجوقی
شماره ثبت: 253
تاریخ ثبت: 30/3/1315 خورشیدی

ضرابخانه گنجعلیخان (موزه سکه)

این گنجینه از جاهای دیدنی کرمان در شمال میدان واقع شده، بادگیر زیبای مجموعه ابراهیم خان بر بالای آن از داخل این میدان، قابل دیدن است. نمای داخلی این بنا، با گنبدی بزرگ و هشت ضلعی، شامل چهار ایوان و چهار اتاق در گوشه هاست. این مکان در گذشته محل ضرب سکه های رایج بوده، اکنون به گنجینه سکه تبدیل شده است و از خاک برداری کف آن، سکه های صفوی و قدیمی به دست آمده که کارکرد آن را تایید می کند.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع شمالی میدان گنجعلیخان

آب انبار گنجعلیخان (علیمردان خان)

آب انبار علیمردان (گنجعلیخان) از طریق پلکانی سنگی به پایین (پایاب) را دارد. طول مخزن 19/5، عرض آن 10 و ارتفاع آن 9 متر می باشد و با حجم 2000 متر مکعب قادر به تامین آب مصرفی بخشی از شهر بوده و آب قنات آن را پر می کرده است. سردر این بنا دارای مقرنس کاری های زیبای منقوش و کتیبه های سنگی حکاکی شده به خط نستعلیق می باشد.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع غربی میدان گنجعلیخان

مجموعه وکیل

محمد اسماعیل خان نوری اسفندیاری ملقب به وکیل الملک از سال 1275 هجری قمری بر کرمان شروع به حکومت کرد و در زمان فرمانروایی خویش بناهای زیادی در کرمان تعمیر و بنیاد نهاد که از آن جمله مجموعه وکیل از آثار باستانی کرمان می باشد که در سال 1282 هجری قمری به دستور وی و پسرش مرتضی قلی خان وکیل الملک ثانی این مجموعه ساخته شد. مجموعه وکیل شامل بازار، حمام، مسجد و کاروانسرا می باشد. تعمیرات این مجموعه از سال 1352 خورشیدی شروع گردیده است.
شماره ثبت: 1011
قدمت: قاجاریه
تاریخ ثبت: 14/8/1353 خورشیدی

بازار وکیل

در انتهای بازار اختیاری، بازار و مجموعه وکیل از جاهای دیدنی کرمان به چشم می خورد. این بازار از جمله زیباترین بازارها و آثار باستانی کرمان می باشد. این بخش تجاری مجموعه وکیل بین مسجد جامع و مجموعه گنجعلیخان قرار گرفته است. بخش اصلی بازار که حدود 600 متر طول دارد که شامل مغازه های مسقف و کاروانسراها و گذرهایی بود که قسمت اعظم خرید و فروش شهر در آن جا صورت می گرفت. بازار وکیل از برترین جاهای دیدنی کرمان مطابق الگوی بازارهای ایرانی دراز و کشیده است و هر صنفی در بخش خاصی از آن قرار داشت.
موقعیت مکانی: کرمان، انتهای بازار اختیاری

حمام وکیل (چایخانه سنتی)

اولین بخش از مجموعه وکیل، حمام وکیل یکی از آثار باستانی کرمان است. این بنا در سال 1280 هجری قمری به شکل بسیار جالب و باشکوه و با اسلوب مهندسی – معماری عصر قاجاریه بنا شده و یکی از حمام های تاریخی و جاهای دیدنی کرمان است. به لحاظ فضاهای درونی شبیه حمام گنجعلیخان می باشد. در سال های اخیر این حمام به چایخانه سنتی تبدیل شده است. در سال 1369 سردر این حمام به سبک معماری سنتی بازسازی و مستقیما با بازار ارتباط برقرار کرده است.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار وکیل

سرای وکیل

این کاروانسرا از جاهای دیدنی کرمان، بزرگ ترین کاروانسرای کرمان در بین آثار باستانی کرمان است. به فرمان محمد اسماعیل خان وکیل الملک بنا شد و در زمان مرتضی قلی خان (وکیل الملک ثانی) در سال 1278 خورشیدی به اتمام رسید. این کاروانسرا جمعا 120 حجره دارد. سردر ورودی کاروانسرا در بازار با کاشی کاری و گچ بری تزیین شده است.
موقعیت مکانی: کرمان، ضلع شمالی بازار وکیل

مجموعه ابراهیم

ابراهیم خان ظهیرالدوله از 1218 تا 1240 هجری قمری در دوره حکومت فتحلیشاه قاجار حاکم کرمان بوده است. او که از خویشاوندان نزدیک فتحعلیشاه بوده در دوران فرمانروایی در کرمان مبادرت به ایجاد یکسری بناهای بسیار ارزنده از زیباترین جاهای دیدنی کرمان در مرکز شهر و جنب مجموعه گنجعلیخان از آثار باستانی کرمان نموده است. این مجموعه شامل: بازار (قیصریه)، حمام، آب انبار و مدرسه می باشد که بعدها خانه مدرس یا خلوت به آن اضافه شده است. مجموعه ابراهیم خان تا حدود زیادی از فضاهای معماری صفویه الهام گرفته و ازانحطاط معماری دوره قاجاریه تا اندازه ای برکنار مانده است و اکنون یکی از مجموعه های باارزش و زیبای آثار باستانی کرمان در دوره قاجاریه است.
شماره ثبت: 397
قدمت: قاجاریه
تاریخ ثبت: 11/11/1334 خورشیدی

بازار ابراهیم خان (قیصریه)

این بازار به قیصریه یکی از آثار باستانی کرمان معروف است. از ویژگی های این بازار فضاهای بسیار باز و ارتفاع مناسب آن است. در اواسط بازار، جلوخان مدرسه تا سردر آن قرار دارد و در طرفین سردر ورودی مدرسه، حمام و آب انبار واقع شده است که کاشی کاری سردر آن در نوع خود بی نظیر است.
موقعیت مکانی: کرمان، انتهای بازار گنجعلیخان

مدرسه ابراهیم خان

بانی این مدرسه مرحوم ابراهیم خان ظهیرالدوله جد خاندان ابراهیمی است. این مدرسه از جاهای دیدنی کرمان است که سال ها محل بحث و فحص و تدریس طلاب قدیمه بوده و حجره های آن در اطراف و چهار ضلع آن واقع است در کل ساختمان این مدرسه را شاه نشین، محراب، ایوانچه و غرفه های اطراف تشکیل می دهد. تزیینات نمای داخلی مدرسه کاشی هفت رنگ با نقش گل و بوته، گلدان و باغ و نیز مقرنس کاری و گچ بری است. در این مدرسه همچنین می توانیم یکی از رفیع ترین بادگیرهای شهر کرمان را که از جمله زیباترین بادگیرهای شهر کرمان و جاهای دیدنی کرمان است. ایوان شرقی و برج ساعت این مدرسه کاشی کاری و چشم اندازی زیبا دارد. جلوی حجره های آن از سنگ ساخته شده و حوض بزرگی وسط حیاط قرار دارد. طاق نماهای بنا نمونه های زیبایی را از کاشی کاری، پیش روی بیننده قرار می دهند بر روی کاشی کاری خشتی داخل مدرسه تاریخ های مختلفی به چشم می خورد که قدیمی ترین آن ها سال 1132 هجری قمری است. این نوع معماری در بین آثار باستانی کرمان منحصر به فرد است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شهید تجلی

حمام ابراهیم خان

این حمام از قدیمی ترین آثار تاریخی کرمان در کنار مدرسه و وسط بازار واقع شده و با تغییرات جزیی خزینه ی آن بسته شده و با لوله کشی مناسب از محیط بهداشتی برخوردار گردیده و هم اکنون نیز مورد استفاده می باشد. این حمام به دو بخش رختکن و گرمخانه تقسیم می شود و از سال 1321 هجری قمری تاکنون دایر است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شهید تجلی، قیصریه ابراهیم خان (بازار زرگرها)

مجموعه حاج آقا علی

مجموعه حاج آقا علی از جاهای دیدنی کرمان، نزدیک مجموعه ابراهیم خان واقع و در اواخر قرن سیزدهم هجری ساخته شده است. این مجموعه مشتمل بر مسجد، آب انبار، کاروانسرا و بازار می باشد که بانی مجموعه "حاج آقا علی" مشهور به "زعیم اله" است.

بازار حاج آقا علی

این بازار از جاهای دیدنی کرمان که انتهای بازار کفاش ها آغاز می شود و در خیابان شریعتی رو به روی بازار عزیز خاتمه می یابد. از مکان ها و جاهای دیدنی کرمان در طول این بازار می توان به دیگر آثار باستانی کرمان، مدرسه معصومیه مجموعه حاج آقا علی اشاره کرد.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شریعتی، سه راه چمران
قدمت: قاجار
شماره ثبت: 3859
تاریخ ثبت 25/2/1380 خورشیدی

باغ هرندی (موزه سازهای سنتی و باستان شناسی)

مجموعه باغ موزه هرندی و بنای کوشک موجود در آن مربوط به اواخر دوره قاجار و از آثار باستانی کرمان می باشند. این مجموعه توسط مرحوم "عدل السلطان" بنا گردید و در سال 1313 شمسی به مرحوم "ابوالقاسم هرندی" فروخته شد. یکی از نکات مورد توجه تاریخی، توقف "رضاخان" در مسیر آخرین سفر تبعیدش در این منزل می باشد و به همین مناسبت قسمتی از باغ توسط مالک به وزارت فرهنگ و هنر وقت اهدا گردید و در نهایت سایر بخش های آن خریداری گردید. مجموعه باغ هرندی که در زمان احداث، خارج از شهر کرمان قرار داشت، کلیه ویژگی های یک باغ – عمارت ایرانی را دارا بوده است. از جمله قسمت های باغ می توان ساختمان اندرونی، بیرونی، بهار خواب، حمام، آشپزخانه، اتاق های مستخدمین، گاوگرد (گاو چاه)، حوض و آب نما، اصطبل و درختان میوه را نام برد که بر اثر مرور زمان دستخوش تغییرات زیادی شده است، که می توان به تخریب اصطبل و انبارها، تبدیل آشپزخانه به ساختمان اداری اشاره کرد. آب رسانی درختان میوه این باغ از چاه و گاوگرد باغ تامین می شده و گاوگرد و تجهیزات آن در ضلع جنوبی باغ قرار دارد. ساختمان موجود از جاهای دیدنی کرمان که در این باغ اکنون به عنوان موزه منطقه ای استان کرمان مورد بهره برداری قرار گرفته است. در حال حاضر در طبقه همکف این ساختمان، موزه سازهای سنتی استاد مسعود و در طبقه فوقانی آن موزه باستان شناسی قرار دارد. از اهداف مهم موزه باستان شناسی معرفی تمدن های کهن منطقه جنوب شرق ایران و ارتباط آن ها با تمدن های همجوار می باشد.
موقعیت مکانی: کرمان، ابتدای خیابان فردوسی، جنب اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهر کرمان
قدمت: قاجاریه
شماره ثبت: 1170
تاریخ ثبت: 18/9/1354 خورشیدی

مجموعه های شهری

از اختصاصات شهرهای کویری و اطراف آن، یکی این است که یک سلسله ساختمان ها و محلات عمومی تحت عنوان "مجموعه" در آن شهرها می توان یافت، مثل مجموعه ابنیه عمادالدین در کاشان، مجموعه میرچخماق در یزد و مجموعه های شهر کرمان، هدف از ساختن این سلسله بناها به صورت مجموعه، ظاهرا "تسهیل زندگانی و ترتیب آسایش عمومی و تهیه سرویس های شهری و بالاخره صرفه جویی در بودجه ساختمان بوده و علاوه بر آن تامین آسایش عمومی و امنیت اقتصادی با کوشش و بهای کمتری صورت پذیر می شده است. در طول تاریخ کرمان چند فرمانروای مقتدر توانسته اند چنین مجموعه هایی بپا کنند. نخستین مجموعه را از ابوعلی محمد بن الیاس (322 تا 356 هجری قمری) می توان نام برد. دومین مجموعه از جاهای دیدنی کرمان مربوط به زمان سلجوقیان کرمان (433 تا 584 هجری قمری) می شود که ظاهرا "قاورد" پایه گذار آن بوده و پسرش توران شاه در سال 478 هجری قمری آن را تکمیل نموده است. از این مجموعه بنا تنها مسجد بزرگ آن معروف به "مسجد ملک" باقی مانده است. مجموعه هایی نیز از دوران حکومت غزنویان، قراختائیان، سلجوقیان، تیموریان و صفویان در کرمان باقی مانده است. مجموعه گنجعلیخان، مجموع ابراهیم خان و مجموعه وکیل و حاج آقا علی از مجموعه های موجود در کرمان می باشند.

مجموعه گنجعلیخان

مجموعه مهمی از آثار باستانی کرمان که در اینجا می خواهیم به آن بپردازیم، متعلق به گنجعلیخان حاکم عصر صفوی است. گنجعلیخان از حکام مشهور زمان شاه عباس صفوی است که از 1005 – 10034 هجری قمری بر کرمان حکومت کرد و آثار و ابنیه زیادی از خود به یادگار گذاشت و اقدامات اساسی و مهمی در این شهر انجام داد که مشهورترین آن مجموعه گنجعلیخان از جاهای دیدنی کرمان می باشد که در مرکز شهر کرمان واقع شده است. میدان، کاروانسرا (مدرسه)، حمام، مسجد، آب انبار و ضرابخانه است.

حمام گنجعلیخان (موزه مردم شناسی)

این حمام از آثار باستانی کرمان که تا نیم قرن پیش دایر بوده و برای مدتی متروک مانده یکی از زیباترین و قدیمی ترین حمام های ایران است که در اوایل قرن یازدهم هجری قمری به فرمان "گنجعلیخان" ساخته شده و با نام موزه مردم شناسی، پرجاذبه ترین آثار باستانی کرمان محسوب می شود. مرمت این حمام از سال 1347 خورشیدی آغاز گردید و پس از تعمیرات لازم و تغییراتی که در آن داده شد به گنجینه ی مردم شناسی گنجعلیخان تبدیل گردید و در حال حاضر با حدود 1000 مترمربع، فضایی بی نظیر را به معرض نمایش می گذارد. در این موزه دیدنی به کمک مجسمه های مومی بسیار زیبا و اشیا و وسایل گوناگون با چگونگی استحمام و آداب و سنن اصیل و گاه فراموش شده مربوط به این امر پسندیده به نمایش گذاشته شده است. برای دیدار از گنجینه به یاد ماندنی مردم شناسی گنجعلیخان و یکی از جذاب ترین جاهای دیدنی کرمان باید از سردر زیبای آن شروع کرد. جایی که آجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشی های زیبای سردر و مقرنس بندی زیبا نمای بیرونی سردر حمام را در جلوه ای زیبا و باشکوه به نمایش می گذارد و هر رهگذری را به سمت خود فرا می خواند. بر سردر حمام که بخشی از نقاشی های عهد صفوی آن به تازگی مرمت شده، کتیبه ی شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن سال اتمام بنا را به حروف ابجد نشان می دهد. این بنا از چند بخش کلی شامل: سردر ورودی، رختکن، گرمخانه، حاکم نشین و نظافت خانه تشکیل گردیده است. سردر ورودی دارای طاق نسبتا بلند و نقاشی های زیبای روی آن که تنها قسمت مرکزی نقاشی آن باقی مانده و بر روی سایر قسمت ها حدود 70 سال پیش "میرزا شکرالله" نقاشی نموده، نقاشی روی سردر ورودی حمام، تصویر شیطان است که عمل استائ "محمد – معمار یزدی" است.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع جنوبی میدان گنجعلیخان

بازار گنجعلیخان (بازار مسگرها)

بازار گنجعلیخان از میراث اقتصادی اجداد چهار صد سال قبل می باشد که جایگاه پیوند مشتری و مغازه دار شهری و روستایی، بالا شهری و پایین شهری می باشد و از دیرباز، قدرتی شکست ناپذیر، علیه سلاطین جبار بوده است. صدای پای رهگذران، گفتگوی مشتریان با فروشندگان و صدای چکش مسگران، همچون نوای دلنشین موسیقی، نوازشگر گوش هر شنونده مشتاقی است که آرزوی سفر به عصر شکوفای صفوی را دارد، زیرا هنوز هم ادویه و سوغاتی های عصر صفوی نظیر پسته، حنا، زیره، کتیرا، قاووت، قالی و... در آن یافت می شود. این بازار هم از نظر کالبد و هم از نظر کارکرد سرآمد همه بازارهای کرمان می باشد و در تلفیقی بی نظیر با سایر عناصر این مجموعه، نمونه کاملی از "معماری مردم وار" را به نمایش می گذارد.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع جنوبی، غربی و شمالی میدان گنجعلیخان.

سرای گنجعلیخان (مدرسه)

این بنا چهار ایوانی از آثار باستانی کرمان در سال 1007 هجری قمری، در شرق میدان به ابعاد 23* 31/5 متر (با 725 مترمربع زیربنا) در دو طبقه ساخته شده، کتیبه های آن به خط استاد علیرضا عباسی – خطاط مشهور عصر صفوی نوشته شده است. کاشی کاری نمای داخلی و بیرونی آن از نوع معرق و معقلی است و کاربندی های زیبا، مقرنس بندی های منقوش، گچ بری ها و نقاشی های دیدنی، مکمل تزیینات آن می باشد. وجود حجره هایی به سبک مدارس مذهبی، سبک معماری، کتیبه سنگی وقف نامه و وجود یک قاب کاشی کاری در ضلع شرقی مدرسه که بر روی آن حدیث شریف "انا مدینه العلم و علی باب ها" نقش بسته است و نیز اسما متبرکه و آیات قرآنی موجود در این بنا، حکایت از مدرسه بودن آن در گذشته دارد.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع شرقی میدان گنجعلیخان

مسجد گنجعلیخان

"مسجد یا نمازخانه گنجعلیخان" در شمال شرقی میدان و همجوار با مدرسه، قرار گرفته و از زیباترین آثار باستانی کرمان است. فضای داخلی این مسجد کوچک به ابعاد 5/25 * 5 متر و مساحت 5/127 متر مربع می باشد.
این مسجد گنجینه ای از تزیینات معماری اسلامی دوره صفوی، نظیر گچ بری، کاشی کاری، خطاطی، مقرنس کاری، کاربندی، حجاری و نقاشی های زیبا می باشد. کتیبه پاکار سقف به خط شهاب الدین کرمان، خطاط عصر صفوی است که سوره مبارکه جمعه را با یک رنگ (خط و زمینه) نگاشته است.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار، ضلع شرقی میدان گنجعلیخان

گنبد جبلیه (موزه سنگ نوشته های تاریخی)

در منتهی الیه شرقی شهر کرمان در امتداد خیابان زریسف به طرف مسجد صاحب الزمان گنبد بزرگ و زیبایی است که از سنگ ساخته شده و به گنبد گبری یا گنبد گنج شهرت دارد. پلان گنبد هشت ضلعی و روی اضلاع آن طاق نماهای متعددی به چشم می خورد، پلان هشت ضلعی به ترتیب به 16 و 32 ضلع و سقف مدور تبدیل می شود. در 8 طرف آن 8 در به عرض 2 متر قرار گرفته است که در سال های اخیر برای استحکام بخشی به بنا و جلوگیری از خرابی آن، درگاه ها را با سنگ مسدود ساخته و فقط یکی از آن ها را باز گذاشته اند. مصالح به کار رفته شده در بنا، گچ و سنگ و لاشه است. قسمت بالای گنبد که الحاقی است از آجر ساخته شده، در داخل گنبد ظاهرا گچ بری ها و تزییناتی وجود داشته و قسمت بالا ریخته و بخش پایین را از بین برده است. در تواریخ از تاریخ ساخت بنا، کاربرد و هدف ساخت آن مطلبی آورده نشده است. آنچه که از سبک معماری گنبد جبلیه استنباط می شود این است که بنای مذکور احتمالا مربوط به اواخر دوره ساسانی می باشد و در اوایل اسلام مرمت شده است و یا در اوایل ظهور اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است. برخی تاریخ بنای آن را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند و امروزه به عنوان موزه سنگ نوشته های تاریخی مورد استفاده است.
موقعیت مکانی: کرمان، انتهای خیابان شهدا (زریسف)
قدمت: سلجوقی
شماره ثبت: 296
تاریخ ثبت: 29/9/1316 خورشیدی

مسجد جامع مظفری

مسجد جامع یا مسجد مظفری کرمان یکی از زیباترین مساجد ایران و از جاهای دیدنی کرمان می باشد. بر اساس کتیبه سردر اصلی، روز چهارشنبه هفتم شوال سال 705 هجری قمری به دستور امیر مبارزالدین محمد مظفر (سر سلسله آل مظفر) و استاد حاج محمد یزدی ساخت آن آغاز گردید و در اواخر سال 755 هجری به پایان رسیده است. در قسمت غربی مسجد ایوانی قرار گرفته که بنای اصلی آن متعلق به دوره آل مظفر است ولی در دوره های بعدی الحاقات و تعمیراتی در مسجد صورت گرفته است. از جمله تعمیرات و الحاقاتی که در دوره صفوی (شاه عباس دوم) انجام یافته، بخش از بدنه محراب مسجد است. مسجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده و دارای سردری رفیع و باشکوه، ایوان، شبستان و صحنی بسیار زیبا می باشد. سردر بزرگ و بلند با کاشی کاری جالب آن، شباهت زیادی به مسجد جامع یزد دارد. در طرف دری که از خیابان مظفری (بازار مظفری) وارد مسجد می شوند، سنگی بسیار عالی و شفاف به دیوار نصب است که به سنگ آیینه شهرت دارد. این مسجد از یک صحن به ابعاد 84 * 47 * 66/56 متر و چهار ایوان تشکیل شده که امروز صحن آن وسیع تر شده است. در ایوان ضلع غربی محراب بسیار عالی و زیبایی وجود دارد که حاشیه بالای آن از سنگ مرمر سبز با خطوط بسیار شیوا و دل نشین منقوش و حجاری شده و در انتهای خطوط قرآنی چنین رقم زده شده؛ عمل خواجه معمار اصفهانی، ساختمان مسجد به سبک بناهای اسلامی و شامل سه ایوان بزرگ غربی (قبله) و شمالی و جنوبی است سردر جنوب غربی از آثار عهد صفوی است.
موقعیت مکانی: کرمان، ضلع جنوب غربی میدان شهدا (مشتاق)
قدمت: آل مظفر
شماره ثبت: 276
تاریخ ثبت: 12/12/1315 خورشیدی

گنبد سبز (قبه سبز)

گنبد سبز که در "محله شهر" واقع گردیده به بنای مدرسه و آرامگاه قراختائیان نیز شهرت دارد و از ابنیه مهم و با سابقه کرمان است. گنبد سبز از آثار منحصر به فرد قرن هفتم هجری در کرمان می باشد، این در حالی است که تاریخ ساختمان اصلی گنبد را به اواسط قرن نهم هجری نسبت می دهند. در زلزله سال 1314 هجری قمری قسمت اعظم این گنبد از بین رفته و امروز تنها سردر بزرگی از آن باقی مانده که مربوط به سردر ورودی مدرسه می باشد و بقایای دیوارهای مدرسه و آرامگاه احتمالا در زیر ساختمان های مسکونی مدفون است. سردر بنا با کاشی های معرق بسیار زیبایی مزین شده و دو ستون پیچکی شکال که در دو طرف ایوان نصب شده، جلوه خاصی به این بنا داده است. زیباترین قسمت ایوان کاشی کاری معرق آن است که در نوع خود بی نظیر می باشد.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان ابوحامد، کوچه 10
قدمت: قراختائیان
شماره ثبت: 124
تاریخ ثبت: 15/10/1310 خورشیدی

مسجد پامنار

مسجد پامنار از آثار دوره حکومت آل مظفر است. این بنا در سال 793 هجری قمری به فرمان عمادالدین سلطان محمود برادرشاه شجاع (از خاندان آل مظفر) ساخته شده و شامل سردر ورودی و مناره وصحن کوچکی می باشد. نمای سردر این مسجد با مقرنس زیبای کاشی کاری تزیین شده است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان فتحعلیشاهی
قدمت: آل مظفر
شماره ثبت: 210
تاریخ ثبت: 31/4/1313 خورشیدی

یخدان مویدی

یخدان مویدی در گذشته در خارج شهر کرمان قرار داشته ولی امروز به علت توسعه و گسترش شهر در مرکز شهر واقع شده است. عناصر تشکیل دهنده ی یخدان عبارت اند از: مخزن، حصار، استخر و چاله ی یخ، پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع "بَستو" بر روی آن احداث کرده اند. حصار آن نسبتا بلند و 12 متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ در ایام تابستان برای مردم شهر بوده است. این بنا در اواخر دوره ی صفویه بنا شده و نام "مویدی" از آن نظر است که قنات مشهور به مویدی آب آن را تامین می نموده است.
موقعیت مکانی: کرمان، ضلع جنوبی خیابان ابوحامد
قدمت: صفویه
شماره ثبت: 2437
تاریخ ثبت: 2/8/1378 خورشیدی

مقبره مشتاقیه

بنای مشتاقیه مزار یکی از پیشوایان صوفیه موسوم به مشتاق علیشاه است که از دوره قاجاریه به یادگار مانده. این محوطه ابتدا مزار میرزا حسین خان "جد اعلای سادات معروف به میرحسینی کرمانی بوده است. میرزا حسین خان در زمان زندیه، چندی فرماندار کرمان بود. پس از قتل مشتاق (در قرن سیزدهم هجری) سال 1206 هجری قمری، نعش او را نیز در مقبره میرزا حسین خان دفن کردند که اینک معروف به مشتاقیه است. این بنا" به سه گنبد نیز شهرت دارد سه گنبد مزبور بر روی سه مقبره به نام مشتاق علیشاه، شیخ اسماعیل و کوثر علیشاه بنا گردیده است. بر فراز دو مقبره مشتاق و کوثر علیشاه دو گنبد کاشی کاری وجود دارد که در قرن اخیر ساخته شده است. کاشی کاری و تزیینات داخلی بنای  مشتاقیه که شامل تزیینات گچ بری و نقاشی سقف گنبد می باشد، نیز از آثار ارزنده هنری به شمار می رود.
موقعیت مکانی: کرمان، ضلع جنوب غربی میدان شهدا (مشتاق)، خیابام مشتاقیه.
قدمت: قاجاریه
شماره ثبت: 525
تاریخ ثبت: 1/1/1345 خورشیدی

بیمارستان نوریه

این بیمارستان بعد از بیمارستان مرسلین و به دستور خان، ملقب به ظهیرالممالک فرزند حاج خسروخان، نوه ی ابراهیم خان ظهیرالدوله و در سال 1296 شمسی بنا شده است و ظهیر الممالک اموال و املاک خود را بر آن وقف نموده است. بیمارستان مزبور با توجه به اسناد و مدارک در سال 1299 شمسی آغاز به کار نموده و تاریخ ثبت شده بر پیشانی سر در آن سال 1338 شمسی می باشد. این بیمارستان اکنون در حال فعالیت است. معماری سردر تلفیقی از الگوهای فرنگی است و تزیینات آن آجرکاری با طرح های مختلف می باشد.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان (شهدا) زریسف، ابتدای خیابان مدیریت
قدمت: قاجاریه
شماره ثبت: 3636 
تاریخ ثبت:  25/12/1379 خورشیدی

مسجد حاج آقا علی

ساختمان مسجد شامل: سردر، مناره (گلدسته)، رواق، صحن، شبستان، شاه نشین و محراب است. سردر، مناره گلدسته و محراب مسجد مزین به کاشی کاری هفت رنگ (مینایی) است. طاق بندی شبستان آن جالب می باشد. در بالای محراب کتیبه ای از کاشی نصب شده و در داخل آن گچ بری و مقرنس کاری دیده می شود. در مجاورت مسجد، ساختمان آب انبار و کاروانسرا وجود دارد. مسجد حاج آقا علی با الهام از مسجد وکیل شیراز بنا گردیده و چهل ستون سنگی یکپارچه دارد. (ارتفاع هر ستون 2 متر و قطر آن ها 90 سانتی متر است) از بخش های الحاقی مسجد در دوره اخیر یک شبستان وسیع می باشد که در شمال آن احداث گردیده است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شریعتی، سه راه چمران
شماره ثبت: 527
تاریخ ثبت:  1/1/1345 خورشیدی

آب انبار حاج علی آقا

این آب انبار رو به روی مسجد حاج آقا علی قرار گرفته که به لحاظ معماری، اجزا و روش کارکرد شبیه به دیگر آب انبارها بوده، از ویژگی های بارز آن می توان سردر با تزیینات گچ بری، مقرنس کاری و کاشی کاری را نام برد که جلوه زیبایی به آن داده است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شریعتی، سه راه چمران
شماره ثبت: 2071
تاریخ ثبت: 29/4/1377 خورشیدی

سراب حاج آقا علی

این کاروانسرا رو به روی مسجد چهلستون و نبش خیابان شریعتی قرار دارد که بیش از 80 درصد حجره های آن خراب شده و 20 درصد باقی مانده، در حال حاضر دارای کاربری انباری هستند. سردر و بدنه جنوبی، شمالی و غربی کاروانسرا دارای کاشی کاری زیبایی است.
موقعیت مکانی: کرمان، خیابان شریعتی، سه راه چمران
شماره ثبت: 3865
تاریخ ثبت: 25/2/1380 خورشیدی

مدرسه حیاتیه (اکونو موزه بانو حیاتی)

مدرسه حیاتی مربوط به اواخر دوره قاجار است. این بنای تاریخی در سال 1267 هجری شمسی به عنوان بانک شاهنشاهی ایران و انگلیس ساخته شد. پس از تعطیلی بانک و انتقال آن به محل کنسولگری انگلیس، ساختمان حیاتی در سال 1312 برای استفاده دانش آموزان بازسازی و سال 1320 به احترام بانو "بی بی حیاتی" به نام او نامگذاری شد این مدرسه تا سال 1356 به همین منظور استفاده می شد. پس از آن به مدت 37 سال متروک و بلا استفاده شد. تا اینکه در پاییز سال 85 به شماره 4180 به ثبت رسید. تا این که در سال 93 با دستور استاندارد وقت با هدف تغییر کاربری به موزه، مرمت و در زمستان 94 توسط شهرداری کرمان به نام اکونو موزه افتتاح شد تا به عنوان موزه مشاغل و حرف کرمان قدیم فعالیت کند.
بانو بی بی جان حیاتی یکی از چهره های ادب و شعر کرمان است که در اواخر قرن 12 و اوایل قرن 13 هجری قمری می زیست. او نزد برادر خود محمد حسین رونق معروف به رونق علی شاه به تحصیل علوم متداول آن زمان پرداخت و تا آنجا پیش رفت که به محضر نور علی شاه اصفهانی رسید و نزد او آموزه های عرفانی را فرا گرفت. هر اتاق این موزه به یک هنر و یک صنعت اختصاص دارد. سفالگری، فرش بافی، گلیم بافی، اتاقی هم تزیین شده تا نشان دهد یک کرمانی با استفاده از وسایل هنری و دستی خود، منزلش را تزیین می کند.
موقعیت مکانی: کرمان، بازار بزرگ، بازار وکیل، چهار سوق دوم
شماره ثبت: 4180
تاریخ ثبت: 10/7/1380 خورشیدی

ساختار فضایی شهر کرمان در اواخر دوره قاجاریه

رشد و گسترش شهر تا اواخر دوره قاجاریه و تا قبل از تشکیل اولین نهاد دولتی مداخله کننده یعنی بلدیه (شهرداری) به طور تدریجی و یکپارچه صورت می پذیرفته است. ساختار شهر در این مقطع زمانی را می توان به نوعی ساختار نهایی دوره تاریخی قلمداد کرد که در طول بیش از هزار و پانصد سال قوام گرفته و در نهایت در این عصر تثبیت گشته است.
شهر کرمان در این دوره تقریبا تمامی عناصر شناخته شده یک شهر ایرانی – اسلامی را در درون خود جای داده است:
1) بارو و خندق. 2) بازار. 3) مساجد. 4) تکیه ها. 5) محله ها. 6) مرکز محله ها.
تاثیر گذارترین عنصر استخوان بندی شهر در این دوره (اواخر قاجار): بازار شرقی – غربی
بازار شرقی – غربی: در سمت شرق، مجموعه گنجعلیخان و چهارسوق بزرگ (مرکز فعالیت های تجاری)
در سمت غرب، مسجد جامع مظفری (مرکز مذهبی شهر)
ساختار شهر قاجاری: تبلور کالبدی دو نظام عمده شکل دهنده زندگی شهری یعنی مذهب و اقتصاد و ارتباط بین آن هاست.

محله بندی شهر کرمان در دوره قاجار

وجود بیش از 30 محله در شهر کرمان از قدمت و سابقه کهن این شهر کویری حکایت می کند. نام بیشتر این محله ها برگرفته از نام اماکن و آثار مطرح در هر محله، شخصیت های دینی، گروه ها و اقلیت ها، حکام و پهلوانان است. برای مثال حضور زرتشتیان در خارج حصار شهر و یهودیان در داخل حصار، محله های گبری و یهودی و یا محله گلبازخان که نام پهلوان و سردار جیرفتی بوده و ظاهرا در این محل سکونت داشته است. همچنین محله میدان قلعه به دلیل همجوار بودن با قلعه محمود از زمان افغان ها به این نام خوانده شده است. ساکنین این محله به ماجراجویی و بی باکی شهرت داشته اند. در محله بازارشاه بیشتر خانواده های اصیل کرمانی زندگی می کردند.