بررسی اثربخشی آموزش مبتنی بر آیات و روایات بر کاهش اضطراب

مقدمه

تحقیقات نشان داده است که ماده گرایی باعث به خطر انداختن سلامت جسمانی و روانی افراد می شود. معنویت برای جمعیت قابل توجهی از مردم جهان مهم و حیاتی است. آماری که در نتیجة پژوهش های نظرسنجی در آمریکا منتشر شده اند، براین ادعا صحه می گذارند (بیکر، 1997؛ میلر، 2003 ). آمار و ارقام بیانگر این موضوع است که مردم آمریکا نسبت به جنبه های معنوی و مذهبی زندگی علاقه مند هستند.

 دین از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان است. دین چهره ی جهان را در نظر فرد دیندار دگرگون می کند و طرز تلقی او را از خود، خلقت و رویدادهای پیرامون تغییر می دهد. فرد دیندار خود را تحت حمایت و لطف همه جانبه ی خداوند به مثابه بزرگترین نیروی موجود می بیند و بدین ترتیب احساس اطمینان، آرامش و لذت معنوی عمیقی به وی دست می دهد. او خداوند را سرچشمه خیر و برکت می داند. بنابراین در نظر چنین فردی همه رویدادها، حتی بلایا و مصایب، نعمت و آزمایشی از جانب خداوند تلقی می شوند. او خود را موظف می داند که سختی هایی که با قدرت عقل قابل توجیه نیستند را با ایمان تحمل کند، تا به تکامل دست یابد. چنین فردی به واسطه ی ناملایمات و ناکامی های زندگی دچار نامیدی و اضطراب نمی شود؛ زیرا خداوند را حامی خویش می داند. او اطمینان دارد که این حوادث و رویدادها گذرا هستند و او پاداش صبر خود را خواهد گرفت. فرد دیندار با همنوعان و اطرافیان خود رابطه ی خوب و مبتنی بر احترام متقابل و محبت برقرار می کند (کروز، 2003).

مذهب به زندگی فرد معنا و هدف می دهد و باعث ایجاد امید و آزادی شخصی در فرد می شود. احساس کنترل در افراد مذهبی به واسطه ی دعاکردن ایجاد می شود. افراد مذهبی آستانه تحمل بالاتری دارند و از الگوی تصمیم گیری خاصی استفاده می کنند. مذهب باعث برخورداری از حمایت اجتماعی بیشتر می شود (کوئنیگ، 2004).

پیشینه­ی تحقیق

احدی (1378)، درتاج (1372)، خلجی موحد (1379) و فقیهی (1384) به اهمیت و جایگاه اسلام در رشد عزت نفس و سلامت روان پرداختند. عباسی (1388)، یوسفی و اعتمادی (1388)، نظری (1387) واثقی و محمدی (1386)، عاصمی (1385)، طارمیان (1380)، توتل جین و همکارن (2006)، مادی[2] و همکاران (2006)، مالتبیو دیگران (2000)، مورو و همکاران (2009) مهر (2007)، ونتیس (2000) و کامر (2005) بر اهمیت و تأثیر مثبت آموزش مبتنی بر آیات و روایات در کاهش اضطراب و استرس پرداخته اند. روش این تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ نوع، توصیفی - تحلیلی است.

رابطه آموزش و کاهش اضطراب

با توجه به اینکه آموزشِ برگرفته از آیات قرآن در افراد مضطرب، آنها را در مقابل دغدغه ها، گرفتاری­ها و روش مقابله با مشکلات آشنا می­کند و به آنها آموزش می­دهد که مسائل را در موقعیت­های ترس و اضطراب قابل حل بدانند و روش­های رویارویی با اضطراب را به آنها نشان داده که چه چیزهایی باعث اضطراب آنها می­شود تا به موقع بتوانند پیشگیری و یا درمان کنند. چیزهایی که آرامش روانی انسان را از بین می­برد، نبود توکل به خدا است خداوند در قرآن می فرماید: «حسبنا الله و نعم الوکیل نعم المولی و نعم النصیر» اگر کسی به خدا توکل کند هیچ اضطرابی نخواهد داشت (بیرجندی، 1378). فرد متوکل در سختی­ها به خداوند اعتماد و اطمینان می­کند و کارها را به خدا وا می­گذارد «افوض امری الی الله» صبر را پیشه خود قرار می دهد که «ان الله مع الصابرین» و «و تواصو بالصبر» و همزمان از کارهای اشتباه خود عبرت می­گیرد و توبه می­کند «توبوا الی الله» هنگام مواجهه با موقعیت­های اضطراب تکیه­گاهی جز خدا ندارد و به خدا پناه می­برد و دعا می­کند «یا ایها الذین امنوا استجیبوالله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم» همین امر باعث آرامش و سکینه خاص است که ویژه آن دلی است که طهارت دارد و آن از جانب خدا است.

با آموزش تأثیر اضطراب در ایجاد علائم جسمانی، رفتاری و شناختی، روانی، کمک به افراد در شناسایی آنها و بیان تأثیر اضطراب در زندگی فردی، اجتماعی و روانی در می­یابند بسیاری از این علائم جسمانی که آنها در مواجهه با موقعیت های اضطراب­آور تجربه می کنند، ناشی از دور شدن از یاد خدا و آرامش است و در صورت مواجهه با آن، اگر مهارت­های مقابله ای را به کار ببندند از تشدید آن جلوگیری می کنند، همچنین کاربرد روش­های مقابله ای در زندگی روزمره و حتی امتحان می تواند نور امید را در دل آنان زنده کند و باعث عزت نفس و کنترل خشم و سلامت روان آنان نیز گردد.

آرامش، استقرار و امنیتِ نفس برای پرهیزگار محقق می­شود؛ زیرا ایمان راستینش به خداوند او را نسبت به کمک و لطف خداوند امیدوار می­کند. مؤمنی که به خدا ایمان دارد، از هیچ چیز در این دنیا نمی­هراسد، چون می­داند تا خدا نخواهد هیچ شر و آزاری بر او نمی­رسد (تغابن: 11). تا خداوند نخواهد هیچ انسانی یا قدرتی در دنیا قادر نیست به او ضرری رساند یا چیزی را از او منع کند، به همین دلیل شخص پرهیزگار، ا نسانی است که امکان ندارد، ترس یا اضطراب بر او چیره شود (بقره: 112).

خداوند متعال می­فرماید: «ثم انزل السکینه علی رسوله و علی المؤمنین» آنگاه خدا سکینه خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد. همان گونه که یاد خدا موجب آرامش دل ها است، یاد او موجب رستگاری انسان هم است. خداوند متعال می­فرماید: «واذکر الله کثیراً لعلّکم تفلحون؛ خدا را فراوان یاد کنید، امید است که رستگار شوید» و «الا بذکر الله تطمئن القلوب» و این پاداش و موهبتی الهی به سبب یاد خدا و لیاقت مؤمن است و هرگز یک امر طبیعی شخصی نیست که وصف شجاعان باشد. شاید شجاعان زیادی باشد که آرامش نداشته باشند. بنابراین با آموزش و گسترش مهارت­های مقابله­ای، مانند توکل بر خدا، دعا، نیایش، صبر، توبه و. .. عامل مؤثر و سازنده­ای در پیشگیری و درمان آسیب­های روانی در نوجوانان به وجود می آید.

یافته­های این پژوهش نمایانگر این است که افراد با اعتقادات مذهبی و با توکل و تکیه بر یک مبدأ و اتصال به نیروی عظیم آن، می­توانند سلامت روان خویش را حفظ کنند تا در مقابل سختی­ها دچار اضطراب، ناامیدی، افسردگی و. .. نشوند.

نتیجه گیری

در این میان اهمیت به چند نکته بسیار مهم است: بازبینی در فرآیند تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان؛ پررنگ کردن نقش خانواده در فرآیند آموزش؛ برگزاری کارگاه هایی برای معلمان و مشاوران؛ برگزاری کلاس های آموزش رویکرد اسلامی در مقابله با استرس. در نهایت، می توان به منظور نهادینه سازی آموزه های اسلامی معصومین: الگوها و رویکردهای تربیتی را به شکل زیر ارائه کرد (باقری، 1389: 240):

مبنا، اصول، روش های تربیتی

1.خداجویی، تقوی و زهد: مراقبه و محاسبه نفس. مجاهده و تحمیل بر نفس. پرهیز از معاصی. اندیشه ورزی و عقلانیت، اعتدال: روش اعتدال بیم و امید، میانه روی و اعتدال در کارها و عبادات

تذکر

1.امر به معروف و نهی از منکر

2.یادآوری نعمت ها

3.عبرت آموزی

3.کرامت

عزت

1.تکریم شخصیت

2.عیب پوشی

4.ضعف

سعه صدر

1.انعطاف پذیری

2.صبر

مسامحت

1.مرحله ای کردن تکالیف

2.تجدیدنظر در تکالیف

5.هدایت پذیری انسان

تبلیغ و ارشاد

1.مناظره و مباحثه

2.موعظه

تعلیم

1.توأم کردن علم و عمل

2.ایجاد عادات مطلوب

3.روش الگویی

6.جذبه حسن و احسان

فضل

1.عفو و گذشت

2.محبت

3.توبه

تواضع

1.خوش خلقی وخوش سلوکی

2.اعتراف به تقصیر

آراستگی

1. آراستن ظاهر

2.تزیین کلام

فهرست منابع

قرآن مجید

اتکینسون، ریچاردلی؛ ریتال اتکینسون و ارنست هیلیگارد (1369) زمینه روان­شناسی، محمدتقی براهینی و همکاران، تهران: انتشارات رشد.

احدی، حسن؛ بنی جمالی، شکوه السادات (1378) روان­شناسی رشد (مفاهیم بنیادی در روان­شناسی کودک)، تهران: انتشارات پردیس.

باقری، خسرو (1389) نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج 2، تهران: انتشارات مدرسه.

حسینی بیرجندی، سیدمهدی (1384) اصول و روش راهنمایی و مشاوره، تهران: انتشارات رشد.

خلجی موحد، امان الله (1379) روان­درمانی با کلام آسمانی، همدان: انتشارات شهر اندیشه.

درتاج، فریبرز (1372) اعتباریابی و هنجاریابی مقیاس اضطراب مدرسه، پایان­نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی تهران.

طارمیان، فرهاد (1380) سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان، تهران: انتشارات تربیت.

عاصمی، زهرا (1385) تأثیر مذهب در بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت جام، پایان­نامه دوره کارشناسی ارشد روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت جام.

عباسی، ثریا (1387) اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله­ای اسلام بر باورهای غیرمنطقی (براساس رویکرد شناختی) پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و تحقیقات واحد خوزستان.

فقیهی، علی نقی (1384) بهداشت و سلامت روان در آینه علم و دین؛ قم: انتشارات حیات سبز.

نظری، ایمان (1387) بررسی اثربخشی آموزش مهارت­های اجتماعی بر کاهش اضطراب و افزایش عزت نفس دانش­آموزان دختر پایه دوم مقطع متوسطه شهرستان باغملک، پایان­نامه کارشناسی ارشد واحد علوم و تحقیاقت خوزستان.

واثقی و محمدی (1386) رابطه دینداری با اضطراب و افسردگی، پایان­نامه کارشناسی روان­شناسی دانشگاه تهران.

یوسفی، ناصر؛ همکاران (1388) اثربخشی معنادرمانی و گشتالت­درمانی در درمان اضطراب، افسردگی و پرخاشگری، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد.

 Comer, R. C. (2005) Fundamentals of abnormal psychology. New York: Worth Publication

 Krause, N. (2003) Religious meaning and subjective well-being in late life. The Journal of Geruntology,0 58, 160-170.

 Maddi, S. R.; Brow, M.; Khoshaba, D. M. & Vaitkus, M (2006) Relationship of hardiness and religiousness to depression and anger consulting psychology. Journal, 3, 148-161.

 Maltby, I.; lewis, C. A. & Day, L (2000) Religious orientations psychological well-being: The role of the frequency of personal prayer. British journal of Health psychology, 4, 363-363.

 Mareau, T (2009) Coping strategy and anxiety evolution in multiples sclerosis patients Vol; 15; No.3, 393-398.

 Marsel & Mirz (1995) Memory enhancement, stress control. Translated by Razmara, Hoshyar (1374) Sepanj publication, Tehran. 5th [Farsi]

 Miller, G (2003) Incorporating spirituality in counseling and psychotherapy (Theorey and technique ). New Jersey: John Wiley.

 Mohr, D.C (2007) Stress and multiple sclerosis. Journal of Meirp;pgu. II65II68.

 Tuttlejane, compbell-heider Nancy. Et al. (2006) Posit adolescent life skill, training for high-risk teen results of a group intervention.

 Ventis, W.L (2000) The relationships between religion and health. Journal of social Issues, 51(2), 33-48.

 Koenig, H. G (2004) Spirituality, wellness, and quality of life. Sexuality, Reproduction and Menopause, 2, 76-82.