یکی از شعارهایی که همیشه ما ایرانیان می دهیم این است که ما فرهنگ و تاریخ غنی داریم، اما اگر یک سوال از تاریخمان از ما بپرسند نمی توانیم به درستی به آن پاسخ دهیم. اگر تمدن پر افتخاری داریم، که واقعا هم همینطور است پس باید آن را زنده نگه داریم، حفظ کنیم و به فرزندانمان هدیه دهیم!
تاریخ ایران پر است از رویدادها؛ رویدادهایی که گاه افتخار آفرین و گاه با طعم تلخ شکست همراه هستند. اگر نگاهی به گاه شمار تاریخی ایران بیاندازید درخواهید یافت که در آن روزها، ایرانی ها از هر فرصت و رویدادی برای برگزاری جشن و سرور و شکرگذاری از ایزدشان به پا برمی خیزیدند. به عنوان مثال در گاه شمار ایرانی به فرخندگی هم نامی روز و ماه یک جشن برگزار می کردند. یکی از این جشن ها آذرگان نام دارد؛ جنشی که در 9 آذر به مناسبت گرامیداشت آتش و ایزد آن برگزار می شد.
امروز بر آن شدیم تا نگاهی به این روز و جشن آن بیاندازیم تا شاید این کمی بیشتر از تاریخمان و آنچه در آن می گذشته بدانیم.
همراه کارناوال باشید
دلیل نام گذاری 9 آذر به نام جشن آذرگان
در گاه شمار ایرانی یا همان تقویم ایرانی در هر ماه ,به فرخندگی هم نامی روز و ماه یک جشن باستانی برگزار میشود. در ماه آذر هم این جشن در 9 این ماه با نام جشن آذرگان و به نام ایزد آذر و بزرگداشت جایگاه آن در اندیشه ایرانیان برگزار میشود. آذر نهمین روز از هر ماه در گاهشماری اوستایی است و ماه نهم هر سال، با آگاهی از سی و یک روزه بودن ماه های کنونی در نیمسال نخست بهار و تابستان، جشن آذرگان برابر با سوم آذر ماه در گاهشمار نوین می باشد.
در واقع روز نهم از هر ماه ” آذر” یا ” اَتر “(Atar) نام دارد. اگر کمی در مورد تاریخ ایران بدانید حتما ایزد ویژه ی آتش ها را میشناسید. آذر ایزد نگاهبان آتش و فروزه اهورامزدا و آتشهاست و به همین جهت ارزش و تقدس خاصی به نسبت سایر عناصر آفرینش دارد.جشن آذرگان هم یکی از جشنهایی است که در گرامیداشت آتش و ایزد آن برگزار میشود.
جایگاه آذر در فرهنگ ایران
آذر در اوستا « آتَر/ آتَرش » و در پهلوی « آتُر / آتَخش » و در فارسی امروز « آذر / آتش » نام دارد. در تاریخ و فرهنگ ایرانی آتش نسبت به سایر عناصر آفرینش از تقدس و جایگاه خاصی برخوردار است. دلیل آن هم این است که با به برافروختن آن گرما و جانی در کالبد دیگر پدیده‌های هستی جاری می شود و نوری ایجاد می کند که تاریکی را از بین می برد. همین نور نشانی از آذر اهورایی است که جان و دل یاران و همراهان اهورامزدا را روشن می کند. از این جهت آتش « سوی پرستش » اهورا مزداست و آتش پرستان در طول تاریخ تا به امروز از آتش، این عنصر مقدس در آتشکده ها پرستاری می کنند.
اقدام دیگری که در جهت پرستش آتش نزد ایرانیان انجام می شود برگزاری جشن آذرگان است که ویژهی آتش و ستایش آذر اهورایی است. این مراسم بزرگداشت همین جشن آذرگان است که در 9 آذر ماه برگزار می شود.
آیین های جشن آذرگان امروز و دیروز
روز 9 آذر یعنی همان روز جشن آذرگان با مراسم و آئین های خاصی همراه بوده و هست! البته شاید امروز مثل گذشته به آن توجه نشود اما بازهم هستند افرادی که در سرار کشور هنوز این آئینها را زنده نگه می دارند. مثلا مردمان شهرهای کرمان، یزد، شیراز، تهران و… از طرف زرتشتیان و با شرکت این گروه از اقلیت‌های مذهبی در مراکز دینی خودشان این مراسم را برگزار می کنند.
نیاکان و پدران ما هم این روز را با افروختن آتش در خانه ها و بام ها، پهن کردن سفره های آئینی و تزئین آن به خوراکهای گوناگون در آتشکده ها و شادمانی این روز را جشن می گرفتند و آن را گرامی می داشتند.
آتشی که در گرامیداشت این روز برافروخته می شد بر آن چوب‌های خوش سوز و خوش بو می نهادند و آنگاه به مناسبت آغاز سرما، از آتش فروزان در آتشگاه، هر کس اخگری به خانه برده و آن آتش تا پایان زمستان در خانه‌ها فروزان بود و نمی گذاشتند خاموش شود و آن را نیک فرجام و فرخنده می دانستند.
در کنار مراسم های گوناگونی که در برزگداشت این روز برگزار می شد و می شود، بخش همیشگی آن خواندن بخش‌هایی از اوستا توسط موبد بوده است. این بخش از قسمتهای جدانشدنی جشنهای این روز است.
همچنین یکی دیگر از نیایش هایی که آذر روز هر ماه و از جمله در آذر روز از آذرماه خوانده میشود « آتش نیایش » نام دارد که پنجمین نیایش از پنج نیایش « خرده اوستا » است.
جز جدانشدنی این روز از گذشته تا به امروز این بوده و هست که آتشکده ها را نظافت و آذین میکردند، لباس های نو و پاکیزه بر تن میکردند و آرایش و پیرایش مو و ناخن نیز از اموری است که در این روز توصیه می شود. همچنین جالب است بدانید که عقیده ای وجود دارد که می گوید اگر مشاوره و رایزنی در مورد موضوعی در این روز صورت گیرد، حتما نتیجه خوبی خواهد داشت.
گل ویژه ی جشن آذرگان
همانطور که در این مطلب خواندیم آذر بنا به دلایلی که گفتیم از جایگاه خاصی برخوردار است. پس اگر در کتاب پهلوی « بندهش » هر جا سخنی از چگونگی گیاهان خواندید و از میان نام گلها گلی به نام “آذریون” را دیدی , بدانید که این گل همان گل مخصوص آذر است! در این کتاب در بخشی آمده است که:
« … این را نیز گوید که هر گلی از آن امشاسپندی است؛ و باشد که گوید:… آذریون آذر را … ».
در سایر کتابهای فارسی گل آذریون را با نامهای دیگری مثل « آذرگون »، « گل آتشی » یا « گل آتشین » خواهیم خواند. در رابطه با همین موضوع یکی از صائبان و واعظان قزوینی به نام امیر معزی در اشعار خود از این گل اینگونه یاد کرده است که گلی با رنگ سرخ اتشین اما گل سرخ نیست و بوی خوشی هم ندارد.
اما این گل در برخی منابع دیگر اینگونه توصیف شده است که گلی زرد رنگ است. در مورد این گل در لغت نامه دهخدا زمانی که به نام آذریون و آذرگون میرسیم میخوانیم:
گلی باشد زرد که در میان زغب و پرزی با ریشه‌های سیاه دارد و خوش بوی نیست و ایرانیان دیدار آن را نیک دارند و در خانه بپراکنند ( از قاموس )
به همین جهات این نام یعنی همان گل آذریون در طول تاریخ به گلهای مختلفی اختصاص شده است از جمله وعی بابونه و سطردیقون و اقحوان و زبیده و کخله و گاوچشم و همیشه بهار و نوعی از شقایق و گل آفتاب پرست و امثال آن.
اما اگر به گفته صاحب تحفه استناد کنیم که میگوید: باتی است میان شجر و گیاه بقدر ذرعی برگش بی زواید و نرم بقدر برگ جرجیر و با اندک زغبیت و گلهای او بزرگ و پهن و مدور و زرد و رخشنده و در وسط او برگ‌های ریزه ی سیاه مایل به سرخی و به غایت خوش منظر و همیشه رو به آفتاب دارد و به حرکت او دور می کند… . گل آذرسون به گل آفتابگردان بیشتر شبیه است. حتی ابیات زیر از لامعی گرگانی ( از شاعران دوران ملکشاه سلجوقی ) در مورد گل آذریون به گونه ای این گل را توصیف میکند که ما را از این استناد مطمعن تر میکند…
دو چشم خویش برافکن به چشم آذرگون / در این زمان و بر آماق او گمار آماق
به چشم بر مژهٔ زرد اگر نکو نبود / نکو بود سیه اندر میان چشم احداق
با وجود تمام این توضیحات و مستندات تاریخی عده ای از گیاه شناسان این گل را یکی از گلهای شقایق، لاله، سیکلامن و همیشه بهار دانستند اما چیزی که تاریخ میگوید این است که این گلی است گرد و بزرگ با گلبرگ‌های زرد که گاهی نیز به سرخی می زند که این توضیحات همان گل آفتابگردان ( « Sunflower » با نام علمی ( Helianthus annuus ) ) است .
سخنان بزرگان تاریخ درباره جشن آذرگان
از آن جهت که جشن آذرگان یکی از مراسم و آئینهای با اهمیت ایرانیان باستان بوده است نباید تعجب کنید که بزرگان زیادی در طول تاریخ در مورد این روز مقدس سخنانی گفته باشند به چند مورد از این سخنان اشاره میکنیم:
ابوریحان بیرونی در « آثارالباقیه » دربارهٔ جشن آذرگان نوشته است:
« روز نهم آذر، عیدی است که به مناسبت توافق دو نام ” آذرجشن” می گویند و در این روز به افروختن آتش نیازمند است و این روز جشن آتش است و به نام فرشته ای که به همه آتش‌ها موکل است نامیده شده. زرتشت امر کرده در این روز آتشکده‌ها را زیارت کنند و در کارهای جهان مشورت نمایند ».
مسعود سعد سلمان، شاعر پارسی گوی،
در قطعه هایی که برای نام ماه‌های ایرانی سروده، دربارهٔ « آذر ماه » می گوید:
ای ماه، رسید ماه آذر / برخیز و بده می چو آذر آذر بفروز و خانه خوش کن / ز آذر صنما به ماه آذر
او همچنین دربارهٔ « روز آذر » گفته است:
ای خرامنده سرو تابان ماه / روز آذر می چو آذر خواه شادمان کن مرا به می که جهان / شادمان شد به فر دولت شاه
دانشمند آلمانی شفتلویتز ( Sheftelwitz )
در کتاب خود «آیین قدیم ایران و یهودیت» نوشتار بسیار مفیدی در اینباره دارد و نشان میدهد که چگونه همه ملل جهان از هر نژاد آتش را میستایند و از متمدنترین کشورها در اروپا تا وحشیترین قبایل آفریقایی در ستودن این عنصر درخشان با یکدیگر شریک هستند.
در نزد هندوان، آگنی ( Agni )
اسم آتش و نام پروردگار آن است و در «ریگ ودا» ی هندوان و اوستای ایرانیان اسم پیشوای دینی هر دو دسته از آریاییها، «اَترهون»(Athravan) میباشد که به مانک آذربان و آن کسی که از برای پاسبانی آتش گماشته میشود است.
همچنان در وستالیس ( Westalis )
در رم قدیم دختری پاکدامن و دانا از خاندانی شریف به نگهبانی و زنده نگه داشتن آتش مقدس در معبد «وستا»(Westa) موظف بوده است و در مدت خدمتش که 30 سال بوده، میبایست با کمال پاکی و پرهیزگاری و تقدس به سر برد و نگذارد آتش مقدسی که پشتیبان دولت رم تصور میشد خاموش گردد
کلام آخر
به نظر میرسد این روزها نسبت به تاریخمان بیشتر از هر زمان دیگری بی توجه ایم!درست زمانی که باید از این ثروت ارزشمند نگهداری کنیم و ارزش آن را بدانیم تا بتوانیم میراث بزرگی برای فرزندانمان به یادگار بگذاریم.
درست زمانی که دنیا در حال گسترش فرهنگ و تاریخ خودش در سطح جهان است چرا باید جلوی درخشش این گوهر را بگیریم؟
به امید روزی که تاریخ کشورمان را بیشتر از آنکه در دنیا بشناسند و بدانند خودمان بدانیم,بشناسیم و ارزش بنهیم.
به امید روزهای بهتر برای تاریخ و تمدن ایران….
