بارگاه حرم حضرت معصومه (س)

کارناوال - رویا افشاری : یکی از انواع گردشگری که در کشور ما و کشورهای اسلامی بسیار طرفدار دارد، گردشگری مذهبی است.

یکی از انواع گردشگری که در کشور ما و کشورهای اسلامی بسیار طرفدار دارد، گردشگری مذهبی است.

امروز کارناوال قصد دارد به زیارت خواهر امام رضا(ع) در شهر قم برود و با زندگی حضرت معصومه (س) و حرم مطهر ایشان آشنا شود.

نگاهی گذرا به زندگی حضرت فاطمه معصومه(س)

امام هفتم شیعیان حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و همسرش حضرت نجمه( به علت پاکی و طهارت نفس به طاهره مشهور بودند) در سال 173 هجری قمری صاحب فرزند دختر شدند و نام او را فاطمه(س) نهادند.

ایشان تا سن شش سالگی در مدینه در محضر پدر بزرگوارشان بودند و از همان سال های کودکی نشانه های کرامت و فضایل در وجود ایشان نمایان بود و به بسیاری از سوالات مردم پاسخ می دادند. بعد از پدر، در سال 179 تحت کفالت برادرش حضرت امام رضا علیه السلام قرار گرفت و تا سال 200 هجری قمری در کنار برادر به کمالات علمی و اخلاقی و عرفانی دست یافتند.

در سال 200هجری قمری امام رضا(ع) به اجبار مامون به رسان هجرت کردند و خواهر ایشان یک سال در فراق ایشان و در مدینه به سر بردند. در سال بعد امام رضا(ع) به بستگان خود نامه ای نوشت و آن ها را به شهر خراسان دعوت کردند. فاطمه معصومه(س) بلافاصله بعد از خواندن نامه برادر عازم سفر برای دیدار برادر شدند و با بستگان خود راهی سفر به خراسان شدند.

کاروان به سرپرستی هارون بن موس بن جعفر(ع) علیه السلام منزل به منزل حرکت کردند تا به ساوه رسیدند. در این شهر خواهر امام رضا(ع) بیمار شدند و از همراهان خود خواستند تا ایشان را به شهر قم ببرند.

اهالی قم استقبال باشکوهی ازآن حضرت به عمل آوردند و فاطمه معصومه در خانه موسی بن خزرج بن سعد اشعری ساکن شدند و 17 روز بعد در سن 28سالگی جان به جان آفرین تسلیم کردن. پیکر مطهر ایشان را در باغ مشهور بابلان به خاک سپردند و امروز حرم باشکوه و عظمت ایشان در این نقطه بنا شده است. بعد از مراسم به خاکسپاری، از حصیر و بوریا سایبانی بر مزار ایشان قرار دادند تا زمانی که زینب دختر امام جواد(ع)(فرزند امام رضا(ع) و امام نهم شیعیان) بر آن گنبدی را برپا ساخت.

(تاریخ دقیق روز ولادت و رحلت ایشان مشخص نیست اما برای رحلت ایشان برخی از روایات دهم و یا دوازدهم ربیع الثانی را ذکر می کنند.)

حرم حضرت فاطمه معصومه در گذرگاه تاریخ

همان طور که گفته شد، اولین گنبد را فرزند امام جواد (ع) در سال 256هجر قمری بر فراز محل به خاکسپاری این بانوی بزرگوار بنا کردند و این گنبد تا اواخر قرن چهارم هجری قمری پابرجا بوده است و حاکم قم ” ابوالحسن زیدبن احمدبن بحراصفهانی” در اواسط همین قرن سردر بقعه را گسترش داده و درب بزرگ تری را نصب کرده است.

در اواسط قرن پنجم هجری قمری یکی از امیران طغرل سلجوقی(اسمش امیرابوالفضل عراقب)، قبه سِتّی معصومه (س) را بدون ایوان و بیوتات و گلدسته ساخت و این بنا تا دوران صفویه باقی ماند.

“امیر مظفر احمد بن اسماعیل” بزرگ خاندان آل مظفر در سال 605 هجری قمری تصمیم به کاشی کاری حرم مطهر گرفت و سفارش آن را به “محمد بن ابى طاهر کاشى قمى” بزرگترین استاد کاشی ساز آن عصر سپرد. او نیز 8 سال به آماده سازی کاشی ها پرداخت و در سال 613 هجری قمری کاشی های ساخته شده را در حرم کار گذاشت.

سلطان محمد الجایتو در سال 716هجری قمری کاشی هایی با تصاویر سواران مغول، در آستانه حرم قرار داد.

آستانه مبارک این بانوی گرامی در عصر صفویه مزین به گنبد و بارگاهی مرتفع تر و کاشی های زیبا شد و شکوه و جلالی تازه یافت. به درخواست دختر شاه اسماعیل اول به نام شاه بیگم، بقعه حضرت معصومه (س) را به صورت بنایی 8 پهلو با 8 صُفّه درآوردند و دیوارها را با کاشی معرق تزیین کردند و در قسمت جلوی آن ایوانی با دو مناره ساختند

با هجوم افاغنه در پایان عصر صفویه، حرم آسیب ها دید و اشرف افغان در هنگام عقب نشینی از مقابل نادرشاه افشار، همه نفایس و زر و زیورهای این مکان را به غارت برد. سپس در روزگار قاجاریان صحن و سرای حضرت معصومه(س) شکوه و جلال دوران صفویه را به دست آورد. سطح حرم به دستور فتحعلی شاه قاجار سنگ فرش شد و فرمان داد دیوارهای حرم آینه کاری شوند که کار آینه کاری تا زمان محمدشاه قاجار به درازا انجامید.

از آن تاریخ تا امروز شیعیان و دوستداران این خاندان مطهر به تکمیل و توسعه آرامگاه ایشان یرداختند. در سال 1377 شمسی حرم مطهر تجدید بنا شد و به شکل امروزی خود که آمیخته ای از کاشی و سنگ است، درآمد.

تا امروز توسعه و تجدید بنای آن ادمه دارد تا آنجا که حرم مطهر فاطمه معصومه(س) بسیار گسترده شده و هر روز میزبان میهمانان بسیاری است که از نقاط دور و نزدیک برای زیارت خواهر امام رضا(ع) به قم سفر می کنند.

این حرم امروز دارای ضریح، گنبد، رواق ها، ایوان ها ،صحن ها، گلدسته هاو قسمت های مختلف دیدنی حاصل عشق و علاقه هنرمندان ایرانی به این خاندان بزرگوار است.

1) ضریح

شاه طهماسب اول صفوى در قرن دهم هجری قمری ضریحی آجری مزین به کاشی هاى هفت رنگ و کتیبه هاى معرق در ابعاد480در 440سانتی متر و به ارتفاع 2متر ، در چهارطرف مرقد بنا کرد و منافذی اطراف ضریح برای نذورات و دیدن مرقد قرار دادند. بعدها شاه طهماسب ضریح دیگری از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم قرار داد که شاه عباس اول نیز آن را تعویض کرد، در دوره قاجار، فتحعلی شاه آن را با نقره پوشاند و برای آن پایه ای به ارتفاع 30 سانتی متر از جنس سنگ مرمر قرار داد، این ضریح دو بار در زمان فتحعلی شاه به خاطر فرسودگی بازسازی شد.

در سال 1348هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل آن را تغییر داده و ضریحی بسیار زیبا و ظریف را جایگزین آن کردند و بر ارتفاع آن افزودند کهتا امروز نیز همان باقی مانده و تنها در سال 1380 هجری شمسی تعمیراتی برروی آن صورت گرفت.

در شمال این ضریح اول دری چوبی برای ورود قرار داشت که فتحعلی شاه قاجار دستور داد دری نفیس از جنس طلا ساخته و به جای آن نصب شود.

2) گنبد

پس از دفن بعضی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه دو گنبد دیگر در کنار گنبد اولیه حرم بنا شد که دراواسط قرن پنجم هجری گنبدی مرتفع با تزیینات آجری و کاشیکاری و بدون ایوان، توسط “میرابوالفضل عراقی” وزیر طغرل جایگزین این سه گنبد شد.

در زمان شاه اسماعیل، گنبد به همت “شاه بیگم” تجدید بنا شد و قسمت های بیرونی آن را با کاشی معرق تزیین کردند و ایوانی با دو مناره در صحن عتیق آن ساختند.

در زمان فتحعلی شاه قاجار، گنبد با خشت های طلایی مزین شد و این گنبد تا سال 1379 شمسی پابرجا بود.

در طی این سال ها ظاهر گنبد آسیب دیده و در سال 1380 تولیت آستانه مقدس برای جلوگیری از آسیب های دیگر تصمیم به تعمیرات و بازسازی اساسی گنبد گرفت و به همین منظور خشت های طلایی به کار برده شده جمع آوری شد و گنبدی جدید با هزینه ای بالغ بر 25 میلیارد ریال برفراز مقبره مطهر این بانوی گرامی قرار داده شد و در اوایل سال 1384 از گنبد جدید چرده برداری شد.

3) گلدسته ها

در مجموع 6 گلدسته در این آستانه مقدس به چشم می خورد که دو گلدسته اصلی را شاه بیگم در اوایل صفویه بنا کرد. بر طبق قصیده ای از هاتف اصفهانی که بر پیشانی ایوان طلا قرار دارد، این دوگلدسته در زمان لطفعلی خان زند تجدید بنا شده است.

3-1) گلدسته های ایوان طلا (اصلی)

در زمان ناصرالدین شاه قاجار گلدسته ها توسط “محمد حسین خان شاهسون شهاب الملک” طلاکاری شد.

گلدسته های ایوان صحن عتیق به ارتفاع 17/40و قطر 1/50 به صورت مارپیچ و مزین به کاشی های گرهی قرار دارد که در بین پیچ ها اسامی “الله”، “محمد”، “على” به خط کوفی درج شده است. در بالای این گلدسته ها زیر مقرنس کتیبه ای قرار دارد، که سقف آن مزین به آیه شریفه “ان الله و ملائکته یصلون … ” است.

سرگلدسته ها در سال 1385 طلاکاری شد و نیز تعمیراتی برروی آن ها صورت گرفت.

3-2) گلدسته هاى ایوان آینه(گلدسته‎های اتابکی)

یکی از بلندترین بناهای این آستانه، گلدسته های این ایوان با ارتفاع 28 متر از سطح بام است که با کاشی گرهی آراسته شده وکتیبه ای در بالای آن ها دیده می شود که یکی مزین به عبارت “لا حول ولا قوه الا بالله العلى العظیم” و دیگری مزین به “سبحان الله ، الحمدلله ، لا اله الا الله ، الله اکبر” است. امین السلطان بانی ساخت و استاد حسن معمار قمی ساخت آن ها را برعهده داشته است. کاشی کاری این گلدسته ها بعد از انقلاب اسلامی تعویض شده است.

3-3) گلدسته های صحن بزرگ(گلدسته‎های کوتاه)

در صحن جدید دوگلدسته به ارتفاع 50/13 متر از کف صحن و با پوشش کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی قرار دارد که چهار ضلع آن ها مزین به نام های مبارک “الله”، “محمد”، “على” است که از بالا به پایین 4 مرتبه نوشته شده است.

4) صحن ها

این مکان مقدس سه صحن به نام های عتیق ، جدید و صاحب الزمان دارد.

4-1) صحن عتیق (قدیم)

اولین صحنی که در این حرم مطهر در زمان شاه بیگم صفوی به شکل مربع بنا شد، صحن عتیق نام دارد و دارای 4 ایوان است. ایوان جنوبی آن مشهورترین ایوان به نام ایوان طلاست که ورودی صحن به روضه مطهره است. ایوانی زیبا که با مقرنس‎کاری و گچ‎بری و آینه‎کاری آراسته شده و کتیبه هایی به خط نسخ، ثلث، کوفی در آن به چشم می خورد.

4-2) صحن نو (اتابکی)

این صحن به شکل چندضلعی نامنظم و با هفت ایوان زیبا است که مشهورترین آن ها، ایوان آینه است. این صحن در اواخر قرن 13هجری قمری ساخته شد و از شاهکارهای معماری ساخته استاد حسن معمار قمی است که تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری، گچ‎بری و آینه‎کاری آن بسیار دیدنی است.

4-3) صحن صاحب الزمان

ساخت این صحن و همه متعلقاتش با چهار جهت ورودی در سال 1381شروع شد و پس از سه سال به پایان رسید. دیواره های این صحن کتیبه هایی به خط کوفی و بنایی از سیمان سفید و آجر دارد.

5) رواق ها

محدوده هاى نزدیک تر به ضریح مطهر را رواق می گویند. و حرم حضرت معصومه 4 رواق دارد که با انواع هنرهای زیبا و منحصر به فرد اسلامی تزیین شده اند و کتیبه هایی با خط خوش نویسان نامی و چیره دست ایرانی مانند محمدرضا امامی دارد.

5-1) رواق شرقی یا رواق آینه(شهید بهشتی) در شرق روضه واقع شده و همزمان با ایوان آینه ساخته شد. ابعاد آن 23 متردر 5/3 متر وبه ارتفاع 5 متر است. این رواق در بخش زنانه قرار دارد.

5-2) رواق غربی یا رواق بالاسر توسط محمدتقی میرزاحسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه به جای عمارت مهمان‎سرای شاه‎طهماسب ساخته شد و آینه کاری و گچ بری های بسیار زیبایی دارد.

5-3) رواق دارلفاظ در محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر قرار دارد و از گذشته قاریان قرآن مراسم ویژه ای در این قسمت داشتند علاوه برآن خطبه شامگاهی خدام دراین محل انجام می شود.

5-4) رواق و گنبد طباطبائی یا پیشرو که به شکل مثلث توسط حاج‎آقا محمد طباطبایی ساخته شد و بین مسجد طباطبایی تا ضریح است.

مقبره پروین اعتصامی

پروین از بانوان شاعر ایرانی است که در روز 25 اسفند سال 1285درتبریز متولد شد و در 35 سالگی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه دارفانی را وداع گفت.

آرامگاه پروین در شهر قم و در گورستان خانوادگیشان در جوار بارگاه حضرت معصوم قراردارد.

پادشاهانی که در این مکان مقدس به خاک سپرده شده اند

در سمت جنوب غربی حرم پادشاهان صفوی به نام های شاه صفی، شاه عباس دوم،شاه سلیمان و شاه سلطان حسین دفن شده اند که درحال حاضر مقبره های آن ها برداشته شده و جای آن را هموار کرده اند.

دو تن از پادشاهان قاجار(فتحعلی شاه و محمدشاه) نیز در ضلع شمالی صحن عتیق دفن شده اند که درحال حاضر سنگ قبر آن ها برداشته شده و در موزه نگهداری می شود. علاوه بر این پادشاهان، مادر ناصرالدین شاه (مهدعلیا) در سمت غرب قبر محمد شاه، حکمران اصفهان (منوچهر معتمدالدوله) در کنار قبرمحمدشاه، مستوفی المماک در کنار قبر فتحعلی شاه و قهرمان میرزا بین راهروی صحن و قبر فتحعلی شاه دفن شده اند.

موزه آستان مقدس

اشیای با ارزشی در طول سالیان که هدایای فرمانروایان و یا زائران بوده، گردآوری شده و قبل از تاسیس موزه به در اطراف بقعه و حرم نگه داشته میشده که نداشتن جای مناسب باعث از بین رفتن تعدادی از آن ها شد. در سال 1314 شمسی درقسمت غربی حرم زنانه، محلی به منظور نگهداری و موزه آستانه در نظر گرفته شد. سپس موزه را به جنب مدرسه فیضیه انتقال دادند. این موزه به نمایش اشیای گران بهای عصر عباسی تا امروز، مسکوکات قدیمی، درهای زرین و سیمین، چلچراغ، شمعدان، قندیل و… می پردازد.

محل موزه قدیمی، درحال حاضر مسجد مطهری و موزه امروزی درمیدان آستانه واقع شده است.

سفالینه‌های پیش از میلاد مسیح (ع) قدیمی‌ترین آثار موزه می باشد که متعلق به منطقه باستانی سیلک کاشان و برخی نیز مربوط به منطقه باستانی صرم قم است و از این آثار برخی اهدایی و برخی پیش از انقلاب توسط وزارت وقت اوقاف و صنایع مستظرفه به موزه انتقال داده شده است.

ساعات بازدید از این موزه هر روز از 8 الی 17 و جمعه ها از 8 الی 12 میباشد و بهای ورودی آن مبلغ هزار تومان است.

کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه (س)

در گذشته کتاب های نفسی و خطی و قرآن های گرانبها در حجره ای در غرب صحن عتیق نگهداری می شد. در هنگام ساخت موزه برخی از آن ها از بین رفت. بعدها کتابخانه ای با دو سالن مطالعه در سال 1330 شمسی، در قسمت شرقی صحن عتیق ساخته شد و برروی قبر مستوفی الممالک و غرفه مشرق الشمسین دو مخرن برای نگهداری از کتاب ها ساخته شد.

وب سایت: پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه علیها السلام

تلفن تماس: 37741440-37175260-025

آدرس: قم – میدان آستانه – کتابخانه آستانه مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها.

طرح توسعه

برای آسایش و آرامش زائران کریمه اهل بیت(ع)، مسئولین در صحن شرقی حرم مطهر، طرح توسعه را اجرایی ساختند. این پروژه از سال 1387 شروع شده و در این طرح صحن و شبستان ضلع شرقی حرم حضرت معصومه(س) 29 هزار مترمربع مساحت و 50 هزارمترمربع زیربنا دارد و شامل هشت هزار و 900 متر صحن فاطمی و هشت هزار و 100 متر شبستان واقع شده در زیر صحن است. در این برنامه ساختمان جدید کتابخانه حرم مطهر نیز در نظر گرفته شده است.

All Photos By Farzaneh Piri

تصاویری از هنرهای ایرانی و اسلامی به کار رفته در این بنای مذهبی ….

(نمایی از کاشی کاری و مقرنس کاری سقف حرم )

نمایی از کاشی کاری حرم حضرت فاطمه معصومه (س)

نمایی از دیوار کاشی کاری شده و پنجره سنتی با شیشه های رنگی حرم

نمایی ازمقرنس کاری ایوان حرم حضرت معصومه (س)

تصاویری از لوسترهای نصب شده در حرم

دسترسی به حرم شریفه کریمه اهل بیت(س)

حرم این بانوی گرانقدر در مرکز قم قرار دارد و از طرف شمال به میدان آستانه، از جنوب به مسجد اعظم و خیابان موزه، از شرق به خیابانآیت الله مرعشی نجفی و از غرب به مدرسه فیضیه متصل می شود.

در بدو ورود به این شهر تابلوهای راهنمای مسیر شما را به سمت حرم هدایت می کنند و در تمام طول مسیر این تابلوها قرار دارند.

درب های وروردی حرم

مرقد مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) دارای هشت‌ دَر است‌ که چهار دَر، در صحن‌ نو و دو دَر آن ‌در سمت‌ غربى مرقد قرار دارد و دَری دیگر به خیابان موزه و یک دَر نیز به مدرسه فیضیه باز می شود.