امروزه وسایل ارتباطی بر زندگی انسان ها سایه افکنده است، این وسایل مانند چاقوی دو لبهای است که میتواند نقاط مثبت و منفی داشته باشد. یکی از آسیب های فضای مجازی در این خصوص آسیب پذیر بودن سلامت روانی کودکان و نوجوانان است.
مقدمه
اینترنت مانند تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه های مثبت و منفی دارد و استفاده ی نادرست از آن می تواند نیروی پویا و کارآمد کشور به ویژه کودکان و نوجوانان را تهدید کند. تنهایی، افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت بصورت آنلاین با آن مواجه هستند. زمانی که کودک و نوجوانی به اینترنت معتاد شود، انگیزه اش برای تعامل با دیگران کم می شود که خود اثرات منفی بر ارتباط شخصی و تعاملات اجتماعی او دارد. "اعتیاد اینترنتی" و "اختلال روحی"، افسردگی متمرکز، اضطراب اجتماعی، ضعف مهارت مقابله، عزت نفس پایین، کم خودکارآمدی از آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت است. اعتقاد عمومی بر این است که کودکان دهه شصت و قبل از آن، بیشتر از حالا بچگی می کردند. چنانچه کودکان و نوجوانان به مرحلهای رسیده اند که اینترنت را به خواب و غذا ترجیح می دهند و کار و مسؤلیت های روزمره خود را به خاطر آن عقب می اندازند، متاسفانه باید بدانید که مشکل جدی است و لازم است با پزشک مشورت کنید. از آن جایی که هر چیزی از جمله اینترنت می تواند به طور بالقوه اعتیاد آور باشد، توصیه کارشناسان این است که بهتر است میانه روی را رعایت کنید. یکی از ساده ترین راه های جلوگیری از بروز این مشکل محدود کردن مدت زمان استفاده از اینترنت است.
امروزه وسایل ارتباطی بر زندگی انسان ها سایه افکنده است، این وسایل مانند چاقوی دو لبه ای است که میتواند نقاط مثبت و منفی داشته باشد. یکی از آسیب های فضای مجازی در این خصوص آسیب پذیر بودن سلامت روانی کودکان و نوجوانان است. با توجه به اینکه شبکه های اجتماعی کودکان و نوجوانان پرتحرک را از جمع های دوستانه خود جدا کرده است، کم کم سر و کله افسردگی اضطراب و عزت نفس نیز در آنها نیز پیدا می شود. کودکان و نوجوانان به دلیل موقعیت سنّی خود تمایل بیشتری به تکنولوژی های مدرن و فضای مجازی دارند و میزان تاثیر پذیری آنها نیز از پدیده های اطراف خود در این سنین بیشتر است. بنابراین سلامت روانی کودکان و نوجوانان با توجه به رشد و توسعه فضای مجازی موضوعی است که در تحقیق حاضر به آن پرداخته ایم و سعی کرده ایم که توصیه هایی نیز برای والدین داشته باشیم.
تعریف سلامت روان
از دید کارشناسان سلامت روان مفهومی است که چگونگی تفکر، احساس و عملکرد ما را در مواجه با موقعیت های زندگی نشان میدهد. سلامت روانی همان رفتار موزون و هماهنگ با جامعه، شناخت و پذیرش واقعیت های اجتماعی و قدرت سازگاری با آنها و ارضای نیازهای خویشتن به طور متعادل است. همچنین بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی(1990)، سلامت روان: شامل آسایش ذهنی، احساس خودتوانمندی، خودمختاری، کفایت، درک هم بستگی بین نسلی و شناخت توانایی خود در محقق ساختن ظرفیت های عقلی و هیجانی خویش است. کارشناسان معتقدند ارتباط های اجتماعی از طریق اینترنت ضعیفتر از ارتباط های واقعی است و در دراز مدت به انزوای اجتماعی، افسردگی و به مخاطره افتادن سلامت روان افراد می انجامد. مطالعات انجام شده نشان داده اند این افراد، در روابط اجتماعی مهارت های لازم را ندارند و از آسیب پذیری بالا و سلامت و بهداشت روانی پایین، رنج می برند.
تهدید سلامت روان به دلیل استفاده بیش از حد از اینترنت
تنهایی، افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت بصورت آنلاین با آن مواجه هستند. کارشناسان معتقدند زمان بیش از حد بر روی وب می تواند به کودکان آسیب برساند. پیشنهاد کارشناسان این است که والدین باید در مورد سلامت روان کودکان خود بخصوص اگر بیش از 4 ساعت در روز در مقابل صفحه نمایش(کامپیوتر، تماشای تلویزیون و بازی های ویدئویی) قرار گیرند، نگران باشند. کارشناسان می گویند کودکانی که زمان بیشتری را در مقابل صفحه نمایش صرف کردهاند تمایل به تجربه سطوحی بالاتری از پریشانی روحی، اضطراب و افسردگی را دارند و در استفاده بیش از 4 ساعت این تمایل منفی شدیدتر دیده می شود. این کارشناسان می افزایند: افزایش زمان استفاده از صفحه نمایش و قرار گرفتن در معرض رسانه ها با کاهش احساس پذیرش اجتماعی و افزایش احساس تنهایی و مشکلات ارتباطی و.. همراه است و فعالیت های اینترنتی خاص مانند سایت های شبکه های اجتماعی و بازی های چند نفره آنلاین با سطوح پایین تر از سلامت همراه بوده است.
گزارش های تهدید سلامت روان در جهان
به عنوان نمونه بر اساس گزارش PHE (1994 تا 2008) سلامت روان در بین کودکان و نوجوانان انگلیسی کاهش یافته است. حدود 30 % از نوجوانان در مدرسه (انگلیس) حداقل یکبار در هفته احساس غمگینی، عزت نفس پایین و افسردگی دارند و مقدار آن در میان دختران نسبت به پسران بالاتر است. شاخص اعتماد بنیاد مک کوری، به این آمار دست یافته است که بالغ بر 750 هزار نوجوان در انگلیس معتقدند هدفی برای زندگی ندارند و جوانان بیکار انگلیس از سلامت روان ضعیفی برخوردارند.
جنبه های بحران زای فضای مجازی در ایران
یکی از آثار فضای مجازی شبکه های اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت ملی و دینی می دانند. براساس یک تقسیم بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسلهای دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه های اجتماعی مجازی اند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گستردهای از جوانان به وجود آورده و این بحران هویت در زمینه های فردی ناهمگونی های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین شبکه های اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویت ساز شده اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نموده اند.
نظر کارشناسان در مورد تاثیر اینترنت بر کودکان تاثیر مثبت و منفی اینترنت بر کودکان
مصطفی سرگزی، کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: اینترنت مثل تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه های مثبت و منفی دارد و استفاده ی نادرست از آن می تواند نیروی پویا و کارآمد کشور به ویژه کودکان و نوجوانان را تهدید کند. از عمده ترین تأثیرات منفی اینترنت می توان در قالب های رفتاری از بحران هویت، عدم رشد مهارت های اجتماعی، سوءاستفاده های جنسی، اعتیاد به اینترنت و نیز صدمات جسمانی نام برد.
استفاده نادرست از اینترنت سبب اختلال در هویت یابی کودکان
مصطفی سرگزی، کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: استفاده ی نادرست از اینترنت ایجاد تضادهای شخصیتی و فرهنگی می کند. کودکان و نوجوانان به خصوص در دوران بلوغ که مرحله ی شکل گیری هویت آن هاست و همواره به دنبال کشف ارزش ها و درونی کردن آن ها هستند، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می شود و ناچار هویت خویش را در این دنیای مجازی جست وجو می کنند و بدین سان ممکن است برخی و شاید تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان راه را در اینترنت گم کرده و دوران هویت یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری کنند.
افسردگی و تنهایی نتیجه اعتیاد به اینترنت
مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: زمانی که کودک و نوجوانی به اینترنت معتاد شود، انگیزه اش برای تعامل با دیگران کم می شود که خود اثرات منفی بر ارتباط شخصی و تعاملات اجتماعی او دارد. این افراد دوستی ها را کم تر حفظ کرده، زمان کم تری با خانواده سپری و استرس های بیش تری را تجربه می کنند و در نهایت تنها و افسرده اند.
خطر سایت های مستجهن و مبتذل برای کودکان
مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: یکی از مخرب ترین تأثیرات منفی اینترنت سوءاستفاده های جنسی است؛ کودکان و نوجوانان که بدون محدودیت از سایت های مبتذل و مستهجن استفاده و بازدید می کنند و نیز از طریق اتاق های چت و گپ زنی، بیش تر در معرض اغفال و سوءاستفاده جنسی قرار می گیرند.
زیاده روی در استفاده از اینترنت، تهدید کننده سلامت فکری و فیزیکی کودکان
مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: زیاده روی در استفاده از اینترنت می تواند برای سلامت فکری و فیزیکی شخص خطرناک باشد، اعتیاد به اینترنت و رایانه کارکرد انطباقی شخص را مختل می کند و ضمن این که اضطراب، افسردگی، کج خلقی، بی قراری و افکار وسواسی را برای فرد به دنبال دارد و روابط این افراد را در جهان مجازی افزایش می دهد، از دامنه ی روابط آنان در جهان واقعی می کاهد و روابط شان با اطرافیان را به حداقل می رساند. معتادان به اینترنت از بی خوابی رنج می برند و حتی زمان مصرف غذا را فراموش می کنند.
امکان صدمات جسمی برای کودکان در صورت استفاده طولانی مدت از رایانه
مصطفی سرگزی کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی: کودکان و نوجوانانی که مدت طولانی در مقابل رایانه می نشینند و از فعالیت های مورد نیاز این دوران مانند ورزش دور می مانند، دچار صدمات جسمانی مثل چاقی، آسیب های اسکلتی، ضعف بینایی، تشنج اپیلپتیک و یا حساس به نور می شوند.
زیاده روی در استفاده از اینترنت سبب کاهش مهارت های اجتماعی
افرادی که کمتر از اینترنت استفاده میکنند ارتباط بیشتر و بهتری با اعضای خانواده دارند و استفاده زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. وابستگی به اینترنت همچنین گسستها و انقطاعهای شدیدی در زندگی تحصیلی، اجتماعی، مالی و شغلی مشارکت کنندگان ایجاد کرده است. همچنین دانش آموزان و دانشجویان، کاهش چشمگیری در عادات مطالعه، افت نمرات درسی، غیبت در کلاسها، مشروط شدن و مانند آن دارند و برخی نیز به دلیل دیر خوابیدن ناشی از استفاده از اینترنت، در مدرسه با عدم موفقیت روبه رو شده اند.
رابطه افسردگی کودکان با استفاده از اینترنت
اعتیاد اینترنتی عامل مهم افسردگی کودکان و نوجوانان: کودکان و نوجوانانی که به طور نامعقول از اینترنت استفاده می کنند و به آن معتاد شده اند در معرض افسردگی قرار دارند نه افراد معمولی. یکی از دلایل اصلی افسردگی بی خوابی یا خواب نادرست است؛علاوه بر آن مواردی همچون غذا نخوردن سر وقت، ارتباط نداشتن با مردم به صورت رو در رو، گوشه گیری و نبودن در اجتماع، غرق شدن در بازی ها و فانتزی های دنیای مجازی همگی بر رفتار کودکان و نوجوانان تاثیر می گذارد.
استفاده زیاد از اینترنت و کاهش تعامل کودکان در محیط اجتماعی
استفاده مداوم از اینترنت با افسردگی و انزوای اجتماعی نوجوانان همراه است. هرچه جوانان زمان بیش تری را با اینترنت سر کنند، در مقابل از میزان زمانی که صرف محیط اجتماعی واقعی شان خواهند کرد، کاسته خواهد شد.
آسیب های روانی اینترنتی
مهم ترین آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت: "اعتیاد اینترنتی" و "اختلال روحی"، افسردگی متمرکز، اضطراب اجتماعی، ضعف مهارت مقابله، عزت نفس پایین، کم خودکارآمدی " از آسیب های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت است.
ملاک ها و معیارهای سلامت روان
معیارهای سلامت روان مواردی همچون "داشتن توانایی کمک به دیگران یا ارتباط برقرار کردن با آنان، عشق و محبت نسبت به دیگران، انعطاف پذیری و قدرت تطابق با شرایط گوناگون، توانایی انجام وظیفه و اجرای مسئولیت های شخصی، داشتن احساس رضایت بیشتر در روابط نزدیک با دیگران" است.
آسیب های استفاده از فضای مجازی برای کودکان
نداشتن الگوی مناسب برای بهرهگیری از فضای مجازی از سوی کودکان و نوجوانان: نسل جدید کلاً از مدیریت رسانه بیبهره است و الگوی مناسبی در اختیارشان قرار داده نمی شود. در نخستین قدم باید زمان هایی که برای استفاده از فضای مجازی در اختیار فرزندان قرار داده می شود، پایش شود، آمارها نشان می دهد، درصد بالایی از نوجوانان به طرز ناباورانه ای در شبکه های مجازی بخصوص اینستاگرام و تلگرام حضور دارند و در نهایت هم هیچ فعالیت سازنده و مفیدی از سوی آنها در این محیط ها دیده نمی شود. متأسفانه در کشور ما میانگین ساعت حضور افراد جامعه در فضای مجازی بین حدود 5 الی 6 ساعت است که رقمی فاجعه بار است.
تغییر خلق و خو و خارج از چارچوب اخلاقی در فضای مجازی
هر چه جلوتر می رویم شاهد روند افزایشی رفتارهای خارج از چارچوب اخلاقی و انواع فحاشی ها در فضای نامحدود اینترنت هستیم و همین فضاهای مجازی غیرقابل کنترل باعث شده به تصویرکشیدن رفتارهای زشت، رفته رفته عادی و به قول روانشناسان سبب «خوگیری» افراد شوند.
بروز برخی نشانه های اختلالات روانی و افسردگی در کودکان امروزی
فرشاد رضایی، روانشناس: بر خلاف تصور عموم، پژوهش ها نشان می دهد که کودکان دهه جدید در زمینه توانایی های فیزیکی و به لحاظ هوش غیرکلامی از کودکان دهه های قبل ضعیف تر هستند. متأسفانه امروزه شاهد این اتفاق هستیم که کودکان و نوجوانان به لحاظ رفتاری چارچوب پذیر نیستند و نه تنها قبح برخی رفتارهای منفی ریخته بلکه حتی تبدیل به نوعی رفتار افتخارآمیز هم شده اند! به عنوان مثال رفتار ناهنجاری مثل خط انداختن روی بدن، به دلایل مختلف از جمله شکست عشقی به نوعی در بین دانش آموزان مد شده و شاهد عکس های گوناگونی در فضای مجازی از تیغ زدن قسمت های مختلف بدنشان در صفحات اینستاگرام هستیم. این اتفاق قطعاً نشانه ای از بروز اختلال روانی و افسردگی است.
حذف بازی های گروهی مبتنی بر مهارت های بدنی به خاطر وجود فضای مجازی
هر چه پیش تر آمدهایم و به خصوص با ظهور فضای مجازی در سال های اخیر، کمتر شاهد بازی کودکان در کوچه ها هستیم و بچه ها دیگر تمایل چندانی به بازی های گروهی مبتنی بر مهارت های بدنی شان ندارند. اعتقاد عمومی بر این است که کودکان دهه شصت و قبل از آن، بیشتر از حالا بچگی می کردند. نسل های قبلی در سنین کودکی خود برای پر کردن زمان خالی و اوقات فراغت، بیشتر به بازی های دسته جمعی در حیاط و کوچه و همچنین بازی هایی که بر پایه مهارت های بدنی بود، رو می آوردند.
وابسته شدن به فضای مجازی و دور شدن از جمع
هومن اهرامی، کارشناس فضای مجازی: دنیای مجازی شبیه به یک سیاه چاله است که انسان را به سوی خود میکشد این جاذبه موجب شده تا بشر امروز در این دنیای خیالی به دنبال پاسخ به نیازها و رسیدن به رویاهایش باشد، همین امر موجب شده تا بشر امروز بیش از پیش به این دنیای خیالی وابسته شود و عملا از جمع کنارهگیری کند.
توصیه کارشناسان در مواجهه با آسیب های فضای مجازی به خانواده ها
رعایت اصل میانه روی در استفاده از اینترنت: از آن جایی که هر چیزی از جمله اینترنت می تواند به طور بالقوه اعتیاد آور باشد توصیه کارشناسان این است که بهتر است میانه روی را رعایت کنید. یکی از ساده ترین راه های جلوگیری از بروز این مشکل محدود کردن مدت زمان استفاده از اینترنت است. از آن جایی که این موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است بهتر است یک تایمر برای خود تنظیم کنید تا به شما یادآوری کند که نباید بیشتر از چند ساعت در دنیای اینترنت باشید.
مراجعه به پزشک در صورت مشکل جدی در خصوص استفاده بی رویه از اینترنت
چنانچه کودکان و نوجوانان به مرحلهای رسیده اند که اینترنت را به خواب و غذا ترجیح می دهند و کار و مسؤلیت های روزمره خود را به خاطر آن عقب می اندازند، متاسفانه باید بدانید که مشکل جدی است و لازم است با پزشک مشورت کنید.
اهمیت نحوه استفاده از فضای مجازی
بابک وزیری، متخصص روانشناسی رفتاری: نوع استفاده از فناوری نوین بسیار مهم است، هیچ چیزی در ذاتش بد نیست زیرا همانطور که چاقو می تواند جان یک انسانی را نجات دهد به راحتی می تواند جانی را بستاند، مهم نحوه استفاده از ابزارها هستند.
