مسجد جامع یزد ؛ آمیزه ای از هنر و مذهب در دل کویر

مسجد، میعادگاه عاشقان است که اوقات خود را با یار همیشگی خود سپری کنند.

خدا در خانه اش به استقبالت می آید تا بنشیند پای درد و دل و صحبت های عاشقانه ات.

برای این میعادگاه آرام بخش، در شهرها و روستاهای مختلف ایران، هنرمندان و معماران برجسته گرد هم می آیند تا مکانی پر از عشق و زیبایی را خلق کنند. 

یزد، از شهرهای مذهبی  ایران است که در جای جای آن شکوه #معماری ایرانی قابل مشاهده است. آوازه ی مسجد جامع یا کبیر شهر را هر گردشگر داخلی و خارجی شنیده و برای دیدنش کوله بار سفر برمی چیند و راهی این دیار می شود.

کارناوال هم سفری به یزد خواهد داشت و از این مسجد باشکوه بازدید خواهد کرد.

شما هم اگر شیفته هنر و معماری ایرانی _ اسلامی هستید، همراه کارناوال شوید، تا سفری مجازی به مسجد جامع یزد داشته باشیم.

چرا مسجد جامع یزد؟

---

– این مسجد یکی از بلندترین مناره های جهان را داراست.

– کاشیکاری های بسیار زیبایی دارد.

– محراب کاشیکاری شده کم نظیر

تصویری از مسجد جامع یزد اثری از  استاد محمدعلی حدت

نگاهی به مسجد جامع یزد

مسجدی تک ایوانی و زیبا به سبک آذری در میانه ی شهر کویری یزد از گذشته باقی مانده که یکی از برترین آثار معماری اسلامی در ایران می باشد؛ مسجدی که متعلقات و تزیینات آن بسیار چشمگیر و دیدنی است.

بنایی متشکل از دو مناره و یک ایوان مرتفع، گنبدخانه، دو شبستان، صحنی بزرگ و دو پایاب (محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه ها و مساجد ) که هر وجبش دنیایی از هنر و تجربه را نشان می دهد.

وسعت فعلی این مسجد ده هزار متر مربع ( 104 در 94 متر ) می باشد که ماکسیم سیرو، خاور شناس فرانسوی مساحت آن را در پژوهش های خود 7000 متر مربع  و  علی جندقی یزدی ( محقق و پژوهشگر ) عدد 9800 ( طول104، عرض 99 ) را برای مساحت این مسجد بیان می کند.

برخی بر این باورند که بنای ابتدایی و زیرین مسجد، آتشکده ای متعلق به عصر ساسانی (پیش از اسلام ) بوده است. اما منابع مکتوبی که از ساخت و آبادانی شهر یزد وجود دارد، از ورود “امیر علاءالدوله کالنجار” از دودمان آل بویه در زمان “ملک شاه سلجوقی “به شهر یزد و بازسازی مسجدی به نام مسجد “جمعه شهرستان” سخن به میان آورده اند. بنای گنبد خانه را در دوره ی ایلخانی و سر در مسجد را زمان شاهرخ تیموری ساخته اند.

مسجد جامع یزد از نظر کاشیکاری، مناره ها، سردر و کتیبه ها و اعداد به کار رفته در آن شاهکار معماری زیبا و ارزشمند دوره تیموری است. 

نکته جالبی که در ساخت این مسجد، اهالی به آن اشاره می کنند، استفاده از خاک کربلا برای خاک کاشی ها و خاک مصالح آن و استفاده از گلاب به جای آب در آماده سازی ملات های آن می باشد.

 در سال 1313 این مسجد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 

معماری مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد از ترکیب سه مسجد قدیمی در دوره های مختلف و در گذر 100 سال ساخته شده است. 

ساخت مسجد جامع فعلی یزد در طول صد سال و از ترکیب سه مسجد قدیمی در دوره های مختلف می باشد و در دوره قاجار به شکل امروزی در آمده است. 

مسجد جامع یزد از سَردَر ورودی،جلوخان، ایوان، صحن وسیع، رواق های جانبی صحن،  گنبدخانه و شبستان های اطراف آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنی و زیبا و کتیبه‌ ها و سنگ نوشته‌ های تاریخی و غیر تاریخی تشکیل شده است.

هفت مدخل ورودی برای آن در نظر گرفته شده که اگر از ورودی اصلی در خیابان امام خمینی وارد شوید، در سمت چپ فضایی خنک با دیوارهای گچبری شده  را خواهید دید که در فصل تابستان مورد استفاده بوده و در مقابل آن ایوانی با حجره هایی سنتی و قدیمی وجود دارد.

ساختان اصلی و منبر و محراب فوق العاده زیبای مسجد در سمت چپ صحن قرار دارند.

مناره ها و سَردَر بلند مسجد یکی از ویژگی های شاخص آن به شمار می رود. مناره ها که در دوره صفوی به بنا اضافه شد، با ارتفاع حدود 52 متر از کف و قطر 8 متر یکی از بلندترین مناره های جهان بوده است. مناره ها در سال 1313 ه.ش فروریخته و دوباره بازسازی شده اند. علاوه بر ارتفاع چشمگیر این مناره ها، کاشیکاری های فوق العاده زیبا که حتی در قسمت انتهایی آن بسیار ظریف کار شده، بسیار تحسین برانگیز و دیدنی است.

گنبد زیبای مسجد، دو پوسته پیوسته ( نوعی ساخت گنبد ) و با تزیینات و کاشیکاری های مزین به نقشی به نام گل صابونکی است. بر روی ساقه ی گنبد  کلمه ی “الملک لله” به خط کوفی نوشته شده است. بخش تابستانه مسجد نیز زیر گنبد می باشد و دارای پنجره های آجری مشبک و محرابی کاشیکاری شده و منحصر به فرد است.

شبستان مسجد نیز از دو بخش پاییزی با درهای مشبک و شیشه های رنگی و بخش بهاری تشکیل شده است.

 بخش عمده ی شهرت این مسجد به خاطر محراب و سردر و مناره های بلند، کتیبه ها و کاشیکاری های منحصر به فرد آن است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

تصاویری از فضای داخلی مسجد

بخش های مختلف مسجد جامع یزد

در ادامه به معرفی بخش های مهم این مسجد خواهیم پرداخت.

1 ) سردر باشکوه مسجد جامع

سردر رفیع و چشمگیر مسجد جامع یکی از قسمت های مهم و معروف این بناست که در بدو ورود چشم ها را خیره می کند. ارتفاع این سردر 24 متر است و در دو طرف آن طاق نماهایی ( نمای دیوار به صورت طاق که عرض و پهنایی نداشته باشد ) کم عرض و دو مناره ی بلند کار شده است.

2 ) مناره های مسجد جامع یزد

مناره های بلند به ارتفاع 52 متر در دو طرف سردر ورودی وجود دارد که ساخت آن را به یکی از وزرای شاه طهماسب در یزد به نام  ” آقا جمال الدین محمد ” مشهور به “مهتر جمال” نسبت می دهند. ماکسیم سیرو خاورشناس فرانسوی معتقد است که این مناره ها در دوره حکومت امیرچخماق در سال 825 ه.ق به بنا اضافه شده است.

 ظرافت کاشیکاری های مناره ها بسیار جالب است چرا که قطر مناره ها از پایین به بالا کم می شود و تنها یکی از مناره ها برای بالا رفتن، دارای پلکان می باشد ولی کاشیکاری هر دو بسیار ظریف و با دقت کار شده است.

حسین علی محمودی، معمار مهریزی در سال 1324 ه.ش مرمت سردر و مناره ها را به عهده گرفت. بار دیگر در دوره ناصرالدین شاه قاجار قسمت هایی از این بنا از جمله مناره ها و گنبدخانه و… مرمت شد.

3 ) محراب کاشیکاری شده مسجد 

محراب کاشیکاری شده ای با انواع کاشی های معرق و کتیبه و آجر ضربی واقع در گنبدخانه مسجد دیده می شود که یکی از زیباترین بخش های این مسجد است و آوازه ی آن بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را مجذوب خود می کند. “حاج بهاء الدین محمد بن ابی بکر بن الحسینی”، سازنده ی هنرمند این محراب بوده که نامش در کتیبه ی مسجد در تاریخ 777ه.ق دیده می شود.

4 ) گنبد مسجد جامع 

گنبد دوپوسته ی مسجد جامع یزد با 17 متر قطر لایه بیرونی، سازه ای محکم و استوار دارد. خوابیدگی لایه ی بیرونی گنبد یکی از بخش های فوق العاده این مسجد برای معماران و گردشگران است. (خوابیدگی یعنی اینکه معمار به جای قوس های تیز، با ترکیب دو قوس، به یک ترکیب زیبا و پایدار و مقاوم دست پیدا کند.)

معماران چیره دست با به کار بردن آجرهای ساده و لعابدار با رنگ هایی زیبا، نقش هایی بر گنبد ایجاد کرده اند که به نوبه خود قابل توجه می باشد. معمار این گنبد  “سعدبن محمدکدوک” از بناهای یزدی می باشد. تاریخ ساخت گنبد در کتیبه ی آن نیامده است. 

تصویری از تزیینات گنبد مسجد جامع

5 ) کاشیکاری و کتیبه های مسجد

کاشیکاری های لاجوردی و فیروزه ای با نقوش اسلیمی و هندسی در جای جای مسجد دیده می شوند که به شیوه ی معرق ( قطعه‌های بریده شده کاشی ) به دست استادان هنرمند بر دیواره های این مسجد نقش بسته اند.

کتیبه های بسیار جالب این مسجد در دوره های ایلخانی و تیموری  به این بنا اضافه شده که برگرفته از تفکرات دینی شیعی مثلا استفاده از اعداد مقدس دینی در جامعه سنی آن زمان می باشد. نقوش زینتی چون شمسه، ستاره، محرابی و…  زیبایی این مسجد را افزون کرده است. 

در دور طاق گنبد چند آیه از سوره اسرا نقش بسته است.

 یکی از قسمت های دیدنی، سقف ایوان مسجد است که با 99 اسم خدا به خط کوفی بنایی ( نوعی خط کوفی زاویه دار ) تزیین شده اما مرمت های نادرست سبب شده تا برخی از راهنمایان گردشگری آن را با 110 اسم برای گردشگران معرفی کنند. در این میان حیدیثی از پیامبر نیز به این مضمون به چشم می خورد:

إِنَّ لِلَّهِ تعالی تِسْعَهً وَتِسْعِینَ اسْمَا مِائَهً إِلاَّ وَاحِدًا مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّهَ
همانا برای خداوند بلندمرتبه 99 اسم است (صد منهای یک) کسی که حفظ کند (یا بشمارد) آن را، داخل بهشت می‌شود.

ازخطاطانی که نامشان در کتیبه های مسجد آمده می توان به “بهاء الدین هزار اسپ”، “مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم خطاط”، “مولانا کمال الدین بن شهاب الدین”، “محمد رضا”، “سلطان محمود یزدی” و “محمد امین” اشاره کرد.

نام ” قطب الدین صیرفی” در کاشی های معرق هشتی ورودی شرقی دیده می شود. همچنین در این هشتی نام واقفان آن “ابن سلطان محمود حاجی افضل” و ” خواجه امین الدین بن حسین بن علی” آمده است. 

بانیان ساخت مسجد

بنای مسجد در دوره های مختلف ساخته شده؛  “عمرولیث صفاری”  را اولین بانی ساخت مسجد جامع می دانند و پس از آن “علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله ابو جعفر کالنجار» -حاکم یزد در سال های 488 ه.ق”، سپس در قرن ششم دختران “فرامرز بن علی” بخش هایی به مسجد افزودند؛ اما اثری از بناهای ساخته شده در این دوران باقی نمانده و مسجد کنونی در سال 732ه. ق توسط “سید رکن الدین محمد بن قوام الدین محمد بن نظام حسینی یزدی قاضی” و پس از وی “مولانا سعید شرف الدین علی” ساخته شده است.

در سال 777 ه.ق “امیر بلغدر” و “شاه یحیی بن مظفر” قسمت هایی دیگر به بنا اضافه کردند.

از بانیان دیگر این مسجد می توان به افراد زیر اشاره کرد:

“ظهیر الدین ابو منصور فرامرز”  در 432 ه.ق

“علاء الدوله امیر علی بن فرامرز و همسرش ارسلان خاتون”  در سال های 445 ه.ق تا 488 ه.ق

“امیر شمس الدین  فرزند امیر چخماق و ابو العذرا” در سال 850 ه.ق

“خواجه جلال الدین محمود خوارزمی”              سال 809 ه.ق

“شاه نظام کرمانی فرماندار یزد ”                    سال 819 ه.ق

“بی بی فاطمه خاتون همسر امیر چخماق”        سال 830ه.ق

“خواجه معین الدین میبدی  در عهد تیموریان”      سال 861 ه.ق ( مرمت جماعت خانه شاه نظام  )

“امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی”          سال 862 ه.ق

“مولانا عبد الحی و  مولانا شهاب الدین عبد الله”  در دوره صفویه

 “شاهزاده محمد ولی میرزا”                         در  سال 1240 ه.ق

“سید علی محمد وزیری”                             در سال 1324 ه.ش

مسجد جامع در گذر زمان

اولین مسجدی که در این محل بنا شده، “مسجد جامع عتیق” با طرح شبستانی در زمان حکومت عمرولیث صفاری در سده سوم هجری قمری بوده که دو قرن بعد توسط امرای کاکویی بازسازی و مناره ای به آن اضافه شد. مناره مسجد عتیق تا قرن نهم هجری باقی ماند.

“مسجد جامع قدیم” در زمان حکومت “علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز” در سده پنجم هجری و در ضلع غربی مسجد عتیق با یک ایوان و گنبدخانه ساخته شد که آثار آن تا قرن سیزده هجری موجود بود و در زمان گسترش بنا، منهدم و به بنای جدید اضافه شد.

در پشت مسجد جامع قدیم “سید رکن الدین محمد قاضی” در قرن هشتم هجری مسجدی به نام “مسجد جامع نو” را با گنبدخانه و ایوانی بزرگ احداث کرد.

در اواخر قرن هشتم هجری نیز تزیینات کاشیکاری و شبستان شرقی و سردر باشکوه مسجد به همت “شاه یحیی بن مظفر” به بنا افزوده شد.

در دوره ” جلال الدین خوارزمی” تزیینات کاشیکاری مسجد جامع نو ادامه یافت و ساخت کتیبه ” انا فتحنا” در اطراف صحن و ایوان و گنبدخانه آغاز شد.

ساخت شبستان غربی و درگاه ورودی غربی نیز در سال 819 ه.ق به اتمام رسید.

 امیر چخماق نیز در دوره حکومت خود به بازسازی مسجد جامع عتیق پرداخت. اما مسجد جامع فعلی در زمان “فتحعلی شاه قاجار” به صورت بنایی واحد ساخته شد. پس از آن در زمان ناصرالدین شاه شبستان شرقی و هشتی ورودی اصلی و مناره های بلند سردر و پشت بندها و گنبدخانه مرمت شد.

در دوره معاصر بنای مسجد با تلاش  “حاج سید علی محمد وزیری” مورد مرمت کامل و اساسی قرار گرفت و شبستان جدید به جای بقایای “مسجد جامع عتیق” ساخته شد.

دسترسی به مسجد جامع یزد

آدرس: ایران. یزد

این مکان در نزدیکی  مجموعه امیرچخماق، خیابان امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌  واقع شده است.

بازدید

همه روزه از ساعت 8 صبح الی 19 امکان بازدید وجود دارد و با نیم ساعت زمان،برای این بازدید کافی است.

موقعیت مسجد جامع یزد بر روی نقشه

بازدید مجازی از مسجد جامع یزد را تجربه کنید

پیشنهادات کارناوالی

این بنا در نزدیکی محله فهادان قرار دارد، می توانید برنامه بازدید خود را طوری تنظیم کنید که از مجموعه امیر چخماق، زندان اسکندر، خانه لاریها، خانه مرتاض یزد نیز بازدید کنید. سفر چندی پیش کارناوال را به خانه لاری ها یزد ؛ یادگاری از دوران قاجار  از دست ندهید.

همه قسمت های مسجد قابل بازدید نمی باشد و تنها بخش هایی از آن را برای گردشگران در نظر گرفته اند.

در هنگام بازدید از بناهای مقدس و مذهبی حتما به قوانین و آداب و رسوم مردم منطقه احترام بگذارید. 

نمای مسجد نورپردازی شده که در هنگام شب، مناظر جالبی را از مسجد جامع خواهید دید، اگر زمان کافی در این سفر داشتید حتما برای تماشای منظره شبانگاهی مسجد به خیابان مسجد جامع بروید.

در پایان هم ویدئویی از مسجد جامع یزد را تماشا کنید

سخن آخر

تا به حال به بازدید این مسجد رفته اید؟

دیده ها و تجربیات خود را با ما درمیان بگذارید.

برای مطالعه بیشتر به کتاب سبک شناسی معماری تالیف حسن پیرنیا، شاهکار فیروزه‌ای کویر ( مسجد جامع کبیر یزد از ظهور تا شکوه) تالیف سوسن اژدر، سیدعلی‌اکبر خدایی، فاطمه اسلامی مراجعه کنید.