الگوی رهبری امام حسین (ع) در قیام عاشورا

مقدمه

یکی از مهمترین رموز موفقیت رهبران و مصلحان بزرگ در طول تاریخ بشر برخورداری آنان از آیین سیاسی، اجتماعی و یا راهبردی است که بر اساس آن سیر و روند حرکتی خود را ساماندهی می کنند و جامعه مطلوب خود را محقق می سازند (کاظم پور، ١٣٨٨: ٣).

حضرت امام حسین (ع) نمونه برجستۀ مصلحی جهانی است که در تمامی زندگانی او اصول و عقایدی تخطی ناپذیر مشهود است و به وسیله آن قیامی را پی ریزی میکند که رهبری و اصلاحگری آن نه در دوران خود که تاکنون و پس از ١٤ قرن بعد از حیات مادی او مشهود است؛ حرکتی که در سراسر آن جلوات رهبری و مدیریت آشکارا قابل مشاهده است. ذیلاً به نمونه هایی از این جلوه ها اشاره شده است:

برنامه ریزی: برنامه ریزی در مورد زمان حرکت از مدینه و انتخاب مقصد (مکه) (قمی، ١٣٨٤: ٧٦)، برنامه ریزی در مورد منزلگاه های بین مسیر و...

تدبیر: تدبیر در طول مسیر، هنگام جنگ مثل چگونگی چینش چادرها و حفر خندق (مفید، ١٣٨٨: ٤٤٧)، آرایش نیروها در روز عاشورا و...

ایجاد انگیزه و چشم انداز بین اصحاب؛ مانند صحبت های امام در شب عاشورا (کوفی، ١٣٨٠: 137)

از گزاره هایی که به عنوان نمونه ارائه شد، دریافت می شود که از تاریخ عاشورا در حوزه مدیریت و رهبری می توان استفاده های فراوان کرد که البته این پژوهش در پی همین هدف است.

با مرور تاریخ اسلام و بررسی اجمالی آیات قرآن کریم و مطالعه احادیث ائمه معصومین (ع) در می یابیم که اسلام بر جنبه های اجتماعی، اداره افراد و بویژه آیین مملکت داری و زمامداری تأکید زیادی کرده است (جوادی آملی، ١٣٧٠: ٣٨٩). دگرگونی در وضعیت مسلمانان از زمانی آغاز میشده که مدیریت و رهبری جامعه اسلامی از هدف اصلی آن فاصله می گرفته است و افراد دچار انحراف میشدند. از این رو ضرورت پرداختن به الگوهای برآمده از متن آیات گهربار قرآنی و احادیث و روایات گرانبهای ائمه معصومین (ع) همواره احساس می شود (خنیفر، ١٣٨٤: ١٥٩ ).

یکی از منابع تولید الگوهای اسلامی رهبری، واقعه عاشورا است که محدوده زمانی کمتر از نیم سال یعنی از مرگ معاویه و درخواست بیعت برای یزید تا شهادت امام را در بر میگیرد.

مبانی نظری پژوهش

رفتار سازمانی و رهبری در اسلام

رفتار سازمانی، که معمولاً با OB[1] از آن نام برده میشود به صورت حوزه ای متشکل از چند نظام علمی است و به شناخت و به اداره بهتر افراد در محیط کار کمک میکند (کریتنر و کینیکی، ١٣٨٤: ٢٣). مهمترین مفهوم در حوزه رفتار سازمانی را می توان مقوله رهبری دانست (سیدجوادین و جلیلیان، ١٣٩٣: ٣٨).

یکی از رهبران موفقی که توانست با رفتارشناسی اسلامی و درک پیش فرضهای اسلامی افراد و گروه های جامعه اسلامی به پیچیدگی های رفتاری درباره خویش آگاه شود و با شناخت فکری و ایدئولوژیکی آنان، آنها را به طور اثربخشی، هدایت و کنترل کند و در تغییر رفتار آنان موفق باشد، حضرت امام خمینی(ره) بود. ایشان با بیان درک انگیزه های رفتاری مسلمانان، چگونگی موفقیت در این عرصه را چنین ترسیم میکند: قلوب مسلمین را باید توسط اسلام جلب کرد؛ «بِذِکرِ اللهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبَ »؛ تمام قلوب دست خداست، مقلب القلوب خداست. به خدا متوجه شو تا دلهای مردم به تو متوجه شود (امام خمینی، ١٣٨٦، ج ١: ١٢١).

در نتیجه حوزه رفتار سازمانی در سازمان های اسلامی، رفتار فردی، گروهی و سازمانی «انسان با پیشفرض های معرفتی اسلامی» است و بالطبع موضوع رفتار در جوامع اسلامی با دیگر جوامع متفاوت است؛ از این رو نوع رفتار مدیران مسلمان متفاوت خواهد بود (شفیعی، ١٣٨٥: ٣).

طبق نظر استاد شهید مطهری، هدف رهبری در دیدگاه اسلام، «هدایت افراد» و به بیان کاملتر «رشد و ارشاد» ایشان است (قوامی، ١٣٨٣: ١٧١).

اصول مدیریت از دیدگاه قرآن و اسلام نیز به این شرح بیان شده است: «نظم و انضباط»، که آن را می توان از کتاب تکوین و تشریع آموخت؛ «عزم راسخ و تصمیم قاطع» که حاکی از متمرکز بودن مدیریت قرآنی است؛ «تقسیم امور و تفکیک مسئولیتها» که سرعت و آسانی در کارها از آثار آن است و هم چنین «شرح صدر»، «خدامحوری» و «روشمندی» از دیگر اصول مدیریت از دیدگاه قرآن است (وفا، ١٣٩١: ٢٠).

رهبری امام حسین (ع)

داستان عاشورا و اباعبدالله (ع) از نظر حسن رهبری و نفوذ رهبر شگفت انگیز است. داستان ٧٢ یار ایشان از نظر رهبری و رهبری پذیری، نمونه بی نظیری در جهان است و با اینکه رهبر روز اول اعلام میکند که ما در راه هدف کشته میشویم، توانست نفوس مستعد را گرد آورد (مطهری، 125: 1389).

به نوعی می توان رهبری و مدیریت امام حسین (ع) را مدیریت و رهبری بر مبنای هدف و نتیجه دانست. هدف از قیام، اصلاح مفاسد امت، احیا و زنده کردن سنت و قانون رسول خدا (ص) و راه و رسم علی بن ابی طالب (ع) بوده است. پس این قیام برای نگهداری دین و تکلیف بوده است؛ چرا که امام به خودش تعلق ندارد، بلکه بیش از هر چیز به اصول و ارزش های دین اسلام تعلق دارد (سربازحسینی، بیتا: ٧٠).

مدیریت امام حسین (ع) در نهضت عاشورا را می توان به صورت الگوی رفتاری و هدایت افراد در جهت رسیدن به هدف های نهایی در نظر گرفت. از دیدگاهی دیگر، هدف اصلی در مدیریت ایشان، تربیت انسانها بر مبنای سربلندی، بزرگواری، عزت و کرامت است. امام حسین (ع) با قیام خود نشان داد که می توان خواسته های الهی و قرآنی را در جامعه عینیت بخشید و در رأس همه، روحیه مبارزه با طاغوت و حفظ عزت اسلامی را سرلوحه کار خویش قرار داد (زروندی رحمانی، بیتا: ١٠٧).

الگوی روابط انسانی در تربیت دینی امام حسین (ع)

نهضت عاشورا به عنوان یکی از برجسته ترین جلوه های سیره عملی امام حسین (ع) الگویی کامل در زمینه تربیت دینی است؛ به گونه ای که سیره عملی امام حسین (ع) در جریان واقعه کربلا الگویی کامل و جامع در روابط چهارگانه انسان (ارتباط با خدا، ارتباط با هستی، ارتباط با خود و ارتباط با انسانهای دیگر) ارائه میکند.

عبادت آگاهانه، توکّل و تسلیم و رضا در مفهوم پویا و سازنده، الگوهای تربیت دینی در ارتباط انسان با خالق در سیره امام حسین (ع) است . توجه به تفاوت های فردی انسانها در روند تربیت، کل نگری مثبت، عمل گرایی و احترام به حقوق دیگران از جمله عواملی است که در چارچوب ارتباط انسان با دیگران قرار دارد. عزّت نفس، که صلابت و اقتدار در برابر دشمنان را به همراه دارد و هم چنین تواضع در برابر دوستان و بندگان خدا از جمله آثار تربیت دینی تجّلی یافته در سیره امام است که مبین نقش تربیت دینی در ارتباط انسان با خود است. استفاده از امکانات مادی و غیرمادی در دنیا در زمینه تحقق اهداف متعالی، الگوی عملی سازنده ای است که در سیره تربیتی امام در ارتباط با دنیا به چشم می خورد (نوروزی و بدیعیان، ١٣٨٨: ٩١).

جلوه های مدیریت و رهبری امام حسین (ع)

جلوه های مدیریت و رهبری امام حسین (ع) در صحنه عاشورا در ادبیات موضوع عموماً به صورت تطبیقی منعکس شده و به تطبیق بعضی از موضوعات مهم مدیریت علمی با برخی از ویژگی های امام حسین (ع) پرداخته است که در ادامه به آنها اشاره میشود.

تصمیم گیری:

امام حسین (ع) به منظور اقامه اصل اجتماعی اسلام یعنی امر به معروف و نهی از منکر از بیعت با یزید سر باز زد و با صراحت و قاطعیت آن را رد کرد؛ از سوی عوامل یزید در مدینه، سخت تحت فشار و تعقیب قرار گرفت ؛ بدین دلیل تصمیم گرفت که از مدینه خارج شود و در مکّه، حرم أمن الهی استقرار پیدا کند و از آنجا صدای اعتراض خود را به گوش مسلمانان جهان اسلام برساند (حمیدیزاده، ١٣٨١: ٣٤١ ).

برنامه ریزی:

جلوه های برنامه ریزی در قیام امام بسیار است که به دو نمونه از آنها اشاره میشود:

١-  همراه کردن خانواده و اهل بیت (ع) با خود و سپردن بخشی از مأموریت قیام به حضرت زینب (س) و امام سجاد(ع) برای رساندن پیام امام به گوش جهانیان

٢-  دوراندیشی امام در شیوه های نظامی و آرایش جنگی (کوشکی، ١٣٨١: ٨٤).

هماهنگی:

هماهنگی در نهضت حسینی در متعالی ترین وجه خود تجّلی یافته بود. همه مؤمنان و عاشقان که با اهداف و عقاید امام هم نظر بودند با شنیدن حرکت و قیام امام از نقاط دور دست به سوی امام شتافتند و به شکلی وحدت یافته قیام حسینی را بر پا داشتند (حمیدیزاده، ١٣٨١: ٣٥٣).

انگیزش :

سخنرانی های امام قبل از عاشورا و هم چنین روز جنگ، همگی برای یاران انگیزه ایجاد می کرد؛ به طور مثال : «ای بزرگزادگان، صبر و شکیبایی به خرج دهید که مرگ چیزی جز پل نیست که شما را از سختی و رنج عبور میدهد و به بهشت پهناور و نعمت های همیشگی میرساند.

مرگ پلی است که این گروه مؤمن را به بهشتشان میرساند و آن گروه کافر را به جهنمشان؛ آری، نه دروغ شنیده ام و نه دروغ میگویم » (نجمی، ١٣٧٠: ١٨٢).

سازماندهی:

در تأیید وجود نوعی سازماندهی در حرکت امام حسین (ع) لازم است به این نکته اشاره شود که امام در آستانه عزیمت از مدینه به کربلا آشکارا به دو بخش از مبارزه خود اشاره می کند که یکی بخش شهادت (عملیات نظامی) و دیگری بخش اسارت (عملیات فرهنگی) خواندن اوست .

هم چنین برنامه ها را به کوتاه مدت شامل «اقدامات و پیش بینی حوادث احتمالی در منازل طی شده» و برنامه بلندمدت که شامل "اسارت فرزندان و خاندانش میشد" تقسیم نموده بود (حمیدی زاده ، ١٣٨١: ٣٥٢).

سابقه پژوهش

پژوهشهای گوناگونی در زمینه رهبری در اسلام با موضوع امام حسین (ع) انجام شده است که ذیلاً به برخی از آنها اشاره میشود:

جلوه های مدیریت در حرکت امام حسین (ع): در این مقاله مجموعه آموزه های مدیریت و رهبری نهضت عاشورا در سه سطح اساسی تبیین شده است: در سطح جذب و هدایت نیروها و اصحاب از مدینه تا کربلا، در سطح هدایت و بیداری جامعه اسلامی و در سطح هدایت جامعه جهانی. در این مقاله نویسنده با ارائه شواهد تاریخی جلوه های مدیریت امام در زمینه تصمیم گیری، برنامه ریزی، سازماندهی، هماهنگی و رهبری را بیان کرده است (حمیدیزاده، ١٣٨١: ٣٦٠-٣٣٣).

رهبری در فرهنگ اسلامی از دیدگاه شهید مطهری (ره): در این مقاله نویسنده در ابتدا به تعریف، بیان خاستگاه، ضروت، اصول، شرایط و روش رهبری از دیدگاه استاد مطهری (ره) میپردازد و در نهایت رهبری را مترادف «رشد» و «ارشاد» معرفی میکند (قوامی، ١٣٨٣: ١٧٤ 154).

درآمدی بر الگوهای مدیریتی امام حسین (ع): این مقاله به بررسی تطبیقی بعضی از موضوعات مهم مدیریت علمی با بعضی از ویژگی ها و صفات امام حسین (ع) پرداخته است. نویسنده پس از معرفی فرایند مدیریت از هرسی و لانچارد به بیان مباحث تطبیقی حوزه های برنامه ریزی، سازماندهی، انگیزش ، کنترل، نظریه سلسله مراتب نیازهای مزلو، آموزش منابع انسانی و... می پردازد (کوشکی، ١٣٨١: ٩٨  ٨١).

الگوی روابط عزت مدار با تأکید بر سیره امام حسین (ع): در این اثر نگارندگان در پی تبیین جایگاه عزت و عزت مداری در نهضت تربیتی عاشورا هستند. این مقاله به شیوه تحلیلی به بررسی عزت مداری در سیره امام حسین (ع) در جریان واقعه عاشورا پرداخته و به این نتایج دست یافته که سیره امام (ع) بویژه در واقعه کربلا، الگویی کامل و جامع در زمینه عزت مداری و تقویت نفس است و در مکتب ایشان تعاملات انسانی اعم از تعاملات فردی و اجتماعی بر مبنای عزت شکل میگیرد (بدیعیان گورتی و همکاران ، ١٣٩٠: ٢٤ -٧).

پژوهشها و آثار دیگری در این زمینه هست که میتوان به «مطالعه و بررسی استراتژی پیشوایان دین در ارتباط با مدیریت سیاسی جامعه» (کاظم پور، ١٣٨٨) و «طراحی الگوی رهبری در اسلام و اعتباربخشی آن» (شفیعی، ١٣٩٣) اشاره کرد.

شایان ذکر است که در میان پژوهش ها هیچ یک به طور خاص به بحث رهبری امام حسین (ع) نپرداخته است. حتی میان مقالاتی که در مورد امام حسین (ع) و در حوزه مدیریت نگاشته شده است با مقوله رهبری امام ارتباطی ندارد و البته رویکردی تهذیبی مدنظر بوده که رفتار و گفتار امام با مقولات مدیریتی تطبیق داده شده است. این پژوهش در پی ارائه اثری در حوزه رهبری و دربارة واقعه عاشورا و با رویکردی تأسیسی است که در آثار موجود سابقه ندارد.

روش پژوهش

پژوهش بر اساس نوع هدف، بنیادی[2] و به لحاظ روش، توصیفی  کیفی[3] و شیوه گردآوری داده ها بررسی اسناد و مدارک و دارای رویکرد استقرایی است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها و شناسایی الگو از شیوه تحلیل مضمون استفاده میشود.

تحلیل مضمون شامل جستجو در جهت یافتن مضمونی است که در سراسر داده های ما تکرار شده است (پونام و داورا[4]، ٢٠١٣: ١٣). این روش فرایند تحلیل داده های متنی است که داده های پراکنده و گوناگون را به داده هایی غنی و تفصیلی تبدیل میکند (براون و کلارک [5]، ٢٠٠٦: ٦).

محقق در تحلیل مضمون با دستکاری چندباره داده ها، باید به حسّی در مورد آنها دست پیدا کند (الهوجیلان،[6] ٢٠١٢: ٤٣). پژوهشگر پس از اینکه چندین بار داده های کیفی را مرور، و نسبت به آن تسلط پیدا کرد، داده های کیفی را که بیشترین غنا را در موضوع پژوهش دارد، مشخص[7] می کند؛ پس از آن، پژوهشگر داده های کیفی انتخاب شده را شناسه گذاری میکند (استراوس، 3: 1987)

پس از پایان مرحله شناسه گذاری، برای هر یک از آنها یک برچسب[8]  انتخاب میکند؛ پس از این مرحله مضمون های فرعی به دست می آید. مضمون های فرعی در واقع همان برچسب های انتخاب شده است. مرحله پایانی تحلیل مضمون به دست آوردن مضمون های اصلی است. مضمون های اصلی از ترکیب مضمون های فرعی به دست میآید.

روایی و پایایی

مایلز و هابرمن معتقدند که روایی مضمون ها در مرحله اول و آخر تجزیه و تحلیل داده ها ضروری است. بررسی امکان اطمینان مضامین، پس از بازخورها روش خوبی به منظور کسب اطمینان از روایی داشتن شناسه ها است. در دهه ١٩٨٠ گوبا و لینکلن [9] مفهوم «امکان اعتماد»[10] را معیار جایگزینی روایی و پایایی مطرح کردند تا به کمک آن دقت علمی را در پژوهش کیفی مورد ارزیابی قرار دهند (دانایی فرد و مظفری، ١٣٨٧: ١٤٧).

متأسفانه در پژوهشهای کیفی با نداشتن ابزارهای تجزیه و تحلیل داده ها روبه رو هستیم. در تحقیق کیفی به ابزارهای پیچیده تری برای تحلیل داده های کیفی نیاز داریم (استرلینگ،[11] ٢٠٠١: ٣٨٥). نرم افزارهای رایانه ای در توسعه کاربرد تحلیل مضمون در پژوهشهای کیفی نقش بسزایی دارد و پژوهشگران با سرعت و دقت بیشتر و زمان کمتری، پژوهش را انجام میدهند. استفاده از NVivo به دلیل افزایش شفافیت و امکان تکرارپذیری پژوهش به نوعی اعتبار و مقبولیت آن افزایش مییابد (ذوالفقاریان و لطیفی، ١٣٩٠: ٥٨).

به منظور استخراج الگوی رهبری امام حسین (ع) در قیام عاشورا، منابع زیر مورد واکاوی عمیق قرار گرفت که با مشورت یکی از استادان گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه انتخاب شده است.

جدول ١: منابع مورد استفاده در پژوهش

ردیف نام      اثر نویسنده                                            نام اثر نویسنده

1. لهوف                                                        (سیدبن طاووس)
2. نفس المهموم                                             (شیخ عباس قمی)
3. تاریخ طبری                                                 (طبری)
4. سخنان حسین بن علی(ع) از مدینه تا کربلا       (سیدصادق نجمی)
5. مقتل مقرم                                                 (سیدعبدالرزاق مقرم)
6. مقتل الحسین (ع)                                        (خوارزمی)
7. الارشاد                                                      (شیخ مفید)
8. وقعه الطف                                                  (ابی مخنف کوفی)
9. طبقات الکبری                                              (ابن سعد واقدی)
10. فرهنگ جامع سخنان امام حسین (ع)               (پژوهشکده باقرالعلوم (ع))
11. مثیرالاحزان                                                  (ابن نما حلی)
12. الفتوح                                                        (ابن اعثم کوفی)

تجزیه و تحلیل داده ها

فرایند تحلیل داده های کیفی شامل چهار مرحله است : آماده سازی، آشنا شدن، شناسه گذاری و به دست آمدن مضامین اصلی (گل وردی، ١٣٩٣: ٩٥).

در اولین مرحله از تحلیل داده ها، ابتدا منابع مورد نظر در حوزه پژوهش در نرم افزار Nvivo بارگذاری می شود؛ پس از آماده سازی منابع، مراحل دوم و سوم تحلیل نیز با هم انجام می شود؛ یعنی منابع گوناگون پژوهش بارها مطالعه و مطالب و بندهایی انتخاب میشود که به نوعی می تواند پاسخگوی سؤال پژوهش باشد و به آنها یک چسب خاصی اختصاص داده میشود.

در پایان برچسب زنی و شناسه گذاری به صورت اولیه و ابتدایی ٧٣ شناسه از منابع مشخص شد. سپس این شناسه ها در معرض قضاوت چهار نفر از کارشناسان قرار گرفت که مشخصات آنان در جدول ذیل آمده است.

جدول ٢: کارشناسانی که برای بازبینی شناسه ها از آنان نظرسنجی شد.

سطح تحصیلات                                                                           تخصص

استاد دانشگاه تهران                                                                     مدیریت و برنامه ریزی

استادیار دانشگاه تهران                                                                  خط مشی گذاری

دانشجوی دکتری دانشگاه تهران                                                       خط مشی گذاری

دانش آموخته دانشگاه امام صادق (ع) و عضو مرکز رشد دانشگاه             مدیریت جهادی  مدیریت صنعتی

سرانجام پس از بازنگری و حذف شناسه های موازی و تکراری و ادغام شناسه های مشابه، ٥٦ شناسه مرتبط با الگوی رهبری امام حسین (ع) مشخص شد.

یافته های پژوهش

پژوهشگران، شناسه هایی را که بیشترین قرابت معنایی و مفهومی دارند، کنار هم قرار دادند و به خلق معانی و واژه های جدید پرداختند. در واقع، شناسه ها در قالب مضمونهای پایه دسته بندی شده است؛ پس از آن مضمون های سازمان دهنده، و در نهایت مضمون های فراگیر الگوی رهبری امام حسین (ع) استخراج شد که به طور خلاصه در جدول ذیل آورده شده است:

جدول ٣: مضمونها در الگوی رهبری امام حسین (ع)

[به PDF نگاه شود]

با توجه به جدول، الگوی رهبری امام حسین (ع) را میتوان به این شکل ارائه کرد:

نمودار ١: الگوی رهبری امام حسین (ع) در قیام عاشورا (از مدینه تا کربلا)، محقق ساخته  ١٣٩٣

[به PDF نگاه شود]

با توجه به جدول مضمون ها و با نظر به الگو، بخش های مختلف الگوی رهبری امام حسین (ع) به شرح ذیل است. در ابتدا به شرح اصول رهبری امام پرداخته می شود:

خدامحوری: خدامحوری یکی از اصول رهبری امام است که شاید بتوان در نگاهی کلانتر، دیگر اصول را ذیل آن جمع کرد. در زیر به نمونه ای از نقش دعا و مناجات در رهبری امام در

صحنه نبرد اشاره شده است:

«پروردگارا در تمام پیشامدهای ناگوار، پشتیبان منی و در هر سختی به تو آرزومندم و تو در هر پیشامدی که برای من اتفاق میافتد، یار و یاور منی و اطمینان من به توست... » (مفید، ١٣٨٨: 447).

ظلم ستیزی: یکی از اصول رهبری امام، که اساس قیام ایشان را تشکیل میداد و خود دارای مضمونهای فرعی چون سیاست تهاجمی، غیرت، شجاعت و دفاع از حق محرومان است. بیانی از حضرت اباعبدالله (ع) در این مورد:

هرگز با یزید بیعت نکنم، بلکه به سنت جدّ خویش محمّد مصطفی(ص) و سیرت پدر خویش علی مرتضی(ع) خواهم رفت (کوفی، ١٣٧٢: ٨٣٥).

اخلاق مداری: امام در حساسترین موقعیت ها و تحت سنگین ترین فشارها اخلاق را فراموش نکردند؛ حتی در برابر دشمنان خود. آب دادن به حر و سپاهیانش و حتی مرکبهای آنها، مروت و جوانمردی امام را در مقابل دشمن نشان میدهد (مفید، ١٣٨٨: ٤٢٦).

احکام محوری: امام احکام الهی را فراموش نکرد؛ حتی در وضعیت سخت جنگ. نمونه برجسته و معروف این اصل، برپایی نماز توسط ایشان و یاران باوفایش در ظهر عاشورا و در صحنه سنگین کارزار است (مفید، ١٣٨٨: ٤٢٧).

عقل گرایی: این اصل مضمونهای فرعی دیگری چون تدبیر و برنامه ریزی، آینده نگری، توجه به نقش اطلاعات و مسائل مربوط به منابع انسانی دارد. برخلاف فضای احساسی، که پیرامون شخصیت امام و واقعه عاشورا هست ، حرکت ایشان سرشار از تعقل و واقع نگری است به طوری که تنها مضمون "تدبیر" بیشترین تکرار را بین شناسه ها به خود اختصاص داد. نمونه ای از این اصل در

تدبیر و ذکاوت امام در استقرار خیام و آرایش جنگی نیروها قابل مشاهده است (طبری، ١٣٨٥: 3020).

تکلیف محوری: ابزار مخالفت بسیاری از کسان چون محمد حنفیه و ابن عباس، سختی های جانفرسای جنگ و... است که هیچ کدام امام را از تکلیف الهی اش باز نداشت.

امام در جواب ام سلمه : مادر جان! من میدانم که به ظلم و عدوان کشته خواهم شد. خدای عزوجل میخواهد که حرم و جمع مرا پراکنده و سرگردان ببیند و اطفال مرا کشته یا اسیر ببیند در حالی که آنها کمک میخواهند و کسی آنها را یاری نمیکند (مقرم، ١٣٨١: ٥٦).

بصیرت محوری: بصیرت دهی و ایجاد بصیرت بین یاران و حتی نیروهای عادی دشمن (نه سران و فرماندهان سپاه کفر) در رهبری امام نقش پررنگی دارد. ایشان در انتخاب آگاهانه هدف و ایجاد وسعت در دید افراد بسیار تلاش می کند. شاهد این موضوع اختیار دادن به اصحاب برای خارج شدن از صحنه جنگ در شب عاشورا است. در تعریف داتری و ریکس از رهبری نیز به این موضوع اشاره شده است که پیروان باید علاقه مندانه هدف ها را انتخاب کنند (ساعت چی و عزیزپور شویی، ١٣٨٤: ٢).

پس از بیان اصول به بیان روشهای امام حسین (ع) در واقعه عاشورا پرداخته میشود:  روشنگری: بدون شک، اصلی ترین روش امام در جریان قیام عاشورا روشنگری است.

آن حضرت در آخر نامه، مردم را به این جمله توجه داد: «به جان خودم سوگند، پیشوا کسی است که مطابق با دستور کتاب خدا رفتار، و بر مردم حکومت کند و عدل و داد را در میان افراد رواج دهد و خود هم بدین حق، متدین و پایبند باشد و خود را مطیع و فرمانبردار خدا بداند والسلام» (مفید، ١٣٨٨: ٣٨١).

امام علاوه بر روشنگری، دو روش دیگر را، که به نوعی در مقابل یکدیگر است، مورد استفاده قرار داد که مورد اول در برابر یاران و نزدیکان ایشان و مورد دوم در برابر دشمنان بود:

رفق و نرمش: حسین در حالی که مسلم بن عوسجه هنوز رمقی داشت به بالین او آمد و برای وی آمرزش خواست و این آیه را خواند: از مردان راستگو و وفادار، برخیشان درگذشتند و بعضی هنوز در انتظار مرگند و تغییر و تبدیلی در کار ندادند (مفید، ١٣٨٨: ٤٥٦).

 انذار: سپس حسین (علیه السّلام) فریاد برآورد: «آیا دادرسی نیست که برای رضای خدا بداد ما برسد؟ آیا دفاع کننده ای نیست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟»... که حر در این لحظه به امام پیوست (سید بن طاووس، ١٤١٤ق: ١٤٢).

سرانجام به هدف قیام امام توجه میشود که رشد و ارشاد است : چون مکه از تاریخ حرکت حسین (ع)، که اواخر رجب بود، کم کم محل اجتماع حجاج و مسلمانان شهرهای دور اسلامی می شد و باید امام به همه مردم و همه مسلمانان، مقاصد خویش را بفهماند و دعوت اصلاحی خود را تبلیغ کند و با وضع کنترلی که بنی امیه فراهم کرده بودند، این مقصود جز در مکه و در موسم حج میسّر نبود، امام به مکه مسافرت کرد و تا هشتم ذیحجه، که همه مسافران اطراف در آنجا جمع آوری میشوند در آنجا ماند تا دعوت اصلاحی خود را به همه مردم برساند و... (قمی، ١٣٨٤: ٧٦).

در توضیح این الگو باید گفت همان طور که پیداست، هدف امام از رهبری تنها هدایت افراد به سوی خدا است. از هدایت با عناوین رشد و ارشاد نیز می توان یاد کرد. رشد در مورد اصحاب امام معنا پیدا میکند؛ چون یاران امام در راه حق هستند و تلاش امام برای ایشان در راستای رشد است؛ ولی ارشاد در مورد دشمنان معنا پیدا میکند؛ چرا که اصلاً ایشان در مسیر مقابل امام قرار دارند.

روش ها نیز که خود به سه دسته تقسیم می شود، راه های امام برای هدایت افراد است.

در توضیح قسمت آخر الگو، که اصلی ترین بخش آن و پاسخ سؤالات اصلی تحقیق به شمار میرود، اصول رهبری امام منعکس شده است. در واقع این اصول در تمامی موقعیت ها بر رهبری امام و روشهای ایشان سایه افکنده است. بیان این مطلب حائز اهمیت است که این عوامل بر اساس منابع تحقیق و بر مبنای دیدگاه پژوهشگران استخراج شده است.

نتیجه گیری

این پژوهش با هدف ارائه الگوی رهبری امام حسین (ع) در قیام عاشورا انجام شد. دستاورد و توسعه نظری این پژوهش این است که برای اولین بار الگوی رهبری امام حسین (ع) در قیام عاشورا و با رویکردی تأسیسی مورد بررسی قرار گرفت و در انتها الگوی آن مشخص شد.

برخی از مواردی را که در این پژوهش تحت عنوان الگوی رهبری امام حسین (ع) به آنها اشاره شد، می توان در ادبیات رهبری یافت؛ مثلاً ذکاوت امام در برنامه ریزی و تدبیر را میتوان در قالب «رویکرد ویژگی های مشخص» در نظر گرفت یا بصیرت دهی امام را می توان ذیل عنوان «وسعت بخشیدن به گستره و میدان دید افراد» آورد که ریچارد بوید[12] آن را از مهارتهای رهبران نسل جدید معرفی میکند.

تمامی ابعاد رهبری امام حسین (ع) را نمی توان در قالب تعریفات، نظریه ها و مطالعات رهبری یافت که در حال حاضر موجود است؛ به طور مثال هدف رهبری امام یعنی هدایت و رشد و ارشاد افراد را شاید نتوان در هیچ یک از نظریات یافت که البته این ناشی از تفاوت در جهان بینی نظریه پردازان مدیریت با رهبری الهی چون امام حسین (ع) است که عموماً خاستگاه آنها در مغرب زمین است.

روش های امام برای هدایت افراد نیز کاملاً در جهت هدف ایشان تعریف شده است؛ به طور مثال روشنگری در رهبری امام نقش بسیار پررنگی ایفا میکند. روشنگری امام، تمام مخاطبان ایشان را شامل میشود. مخاطبانی از دشمنان در صحنه کربلا گرفته تا مردم تمام دوران پس از حیات مادی امام! ایشان با سخنرانی های فراوان، اتمام حجت ها، نصیحت ها و... در هدایت افراد سعی دارند؛ البته رفتن به سوی حق با انتخابی علاقه مندانه و آگاهانه. در واقع انتخابی از سر بصیرت و نه از سر هیجانات و تبلیغات و احساسات و از سر ناچاری. بصیرت دهی به افراد (اعم از خودیها، دشمن و حتی افرادی غیر از این دو دسته) از مواردی است که امام بشدت بر آن اصرار دارند.

با توجه به اهمیت موضوع رهبری و با توجه به برخی از محدویتها پیشنهاد می شود که پژوهشگران علاقه مند، الگوی نهایی پژوهش را پس از جرح و تعدیل به عنوان الگویی برگرفته از رفتار، گفتار و مرام امام حسین (ع) در حوزه رهبری گسترش و توسعه دهند و زوایای مختلف آن را بررسی و جستجو کنند.

منابع فارسی

جوادی آملی، عبداله (١٣٧٠). اخلاق کارگزاران. تهران : مرکز نشر فرهنگی رجا. حلی، ابن نما (١٣٨٠). در سوگ امیر آزادی (ترجمه مثیرالاحزان ). ترجمه علی کرمی. قم: حاذق.

حمیدی زاده، بهرام (١٣٨١). جلوه های مدیریت در حرکت امام حسین (ع). حکومت اسلامی. ش ٢٦: ٣٣٣ تا ٣٦٠.

خنیفر، حسین (١٣٨٤). تحلیل محتوای ادبیات مدیریت اسلامی با تأکید بر آثار منتخب. مدیریت فرهنگ سازمانی.

دوره ٣. ش ٣: ١٥١ تا ٢٠٢.

دانایی فرد، حسن؛ مظفری، زینب (١٣٨٧ ). ارتقاء روایی و پایایی در پژوهش های کیفی مدیریتی: تأملی بر استراتژی های ممیزی پژوهشی. پژوهش های مدیریت . س ١. ش ١: ١٣١ تا ١٦٢.

ذوالفقاریان، محمدرضا؛ لطیفی، میثم (١٣٩٠). نظریه پردازی داده بنیاد با نرم افزار٨ NVivo. تهران: دانشگاه امام صادق (ع).

زروندی رحمانی، نفیسه (بیتا). مدیریت عزت مند امام حسین (ع) در پرتو آیات قرآنی. بینات. س ١٦. ش ٤: ١٠٧ تا ١٢٢.

ساعت چی، محمود؛ عزیزپور شویی، علی اکبر (١٣٨٤، تیر ). طراحی الگوی رهبری اثربخش دانشگاهی. دو ماهنامه علمی  پژوهشی دانشور رفتار(دانشگاه شاهد). ش ١١: ١ تا ١٨.

سعدآبادی، حسن (١٣٨٩). طراحی الگوی رهبری معنوی بر اساس ارزش های اسلامی (با تکیه بر ویژگی های فرماندهان شهید دفاع مقدس). پایان نامه کارشناسی ارشد. رشته مدیریت صنعتی دانشگاه امام صادق (ع).

سید بن طاووس (١٤١٤ق). اللهوف علی قتلی الطفوف. تدوین شیخ فارس تبریزیان. تهران: دار الاسوه للطباعه و والنشر.

سیدجوادین، سیدرضا؛ جلیلیان، حسین (١٣٩٣). تئوریهای مدیریت پیشرفته. تهران: نگاه دانش.

شریفی، محمود (١٣٨٢). فرهنگ جامع سخنان امام حسین (ع). ترجمه علی مؤیدی. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر. شرکت چاپ و نشر بین الملل.

شفیعی، عباس و همکاران (١٣٨٥). رفتار سازمانی با رویکرد اسلامی. زیرنظر دکتر حسن میرزایی اهرنجانی. قم : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.

شفیعی، عباس (١٣٩٣). طراحی الگوی رهبری در اسلام و اعتباربخشی آن . پایان نامه دکتری. پردیس فارابی دانشگاه تهران.

صادقی، مصطفی (١٣٨٨ ). شرح غم حسین (ع). ترجمه مقتل خوارزمی. قم : انتشارات جمکران.

طبری، محمد بن جریر (١٣٨٥). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک ). چ ششم . ج ٧. ترجمه ابوالقاسم پاینده.

تهران: انتشارات اساطیر.

قاسمی، بهروز (١٣٨٢). تئوریهای رفتار سازمانی. تهران: انتشارات هیات.

قمی، شیخ عباس (١٣٨٤). در کربلا چه گذشت؟ (ترجمه نفس المهموم). چ بیستم. ترجمه محمدباقر کمره ای.

قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران .

قوامی، سید صمصام الدین (١٣٨٣ ). رهبری در فرهنگ اسلامی از دیدگاه شهید مطهری(ره). حکومت اسلامی. ش٣١: ١٥٤ تا ١٧٤.

کاتب واقدی، ابن سعد (بیتا ). طبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران : فرهنگ و اندیشه.

کاظم پور، علیرضا (١٣٨٨). مطالعه و بررسی استراتژی پیشوایان دین در ارتباط با مدیریت سیاسی جامعه، (مطالعه موردی: استراتژی های نهضت عاشورا). پایان نامه کارشناسی ارشد. رشته مدیریت اجرائی (استراتژیک) پردیس فارابی دانشگاه تهران .

کریتنر، رابرت؛ کینیکی، آنجلو (١٣٨٤ ). مدیریت رفتار سازمانی. ترجمه علیاکبر فرهنگی و حسین صفرزاده.

تهران: پیام پویا.

کوشکی، نظرعلی (١٣٨١). درآمدی بر الگوهای مدیریتی امام حسین (ع). مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی . ش ١٦: ٨١ تا ٩٨.

کوفی، ابن اعثم (١٣٧٢). الفتوح. ترجمه مستوفی هروی. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

کوفی، ابیمخنف (١٣٨٠). وقعة الطف (نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا). تدوین محمد هادی یوسفی غروی. ترجمه جواد سلیمانی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

گل وردی، مهدی (١٣٩٣) شناسایی عوامل مدیریتی مؤثر بر جانشین پروری (مورد مطالعه: مدیران سازمان های فرهنگی استان قم ). پایان نامه کارشناسیارشد. رشته مدیریت دولتی گرایش تحول. پردیس فارابی دانشگاه تهران.

مطهری، مرتضی (١٣٨٩). امدادهای غیبی در زندگی بشر. چ بیست و سوم. تهران: انتشارات صدرا.

مقرم، عبدالرزاق (١٣٨١). مقتل الحسین (ع). ترجمه محمدمهدی عزیزالهی. قم: نوید اسلام.

مفید، محمد بن محمد (١٣٨٨). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. ج ٢. ترجمه امیر خان بلوکی. قم : انتشارات تهذیب.

نجمی، محمدصادق (١٣٧٠). سخنان حسین بن علی (ع) از مدینه تا کربلا. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

نوروزی، رضاعلی؛ بدیعیان، راضیه (١٣٨٨). الگوی روابط انسانی در تربیت دینی با تأکید بر سیره امام حسین (ع).

فصلنامه اندیشه دینی. ش ٣٣: ٩١ تا ١٠٨.

وفا، جعفر (١٣٩١). اصول مدیریت در قرآن. حصون. ش ٣٥: ٢٠ تا ٣٤.

منابع انگلیسی

Alhojailan، M. I0 (2012). THEMATIC ANALYSIS: A CRITICAL REVIEW OF ITS

PROCESS AND EVALUATION . West East Journal of Social Sciences، 1 (1)، 39-47-

Braun، V & ،. Clarke، V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research

in Psychology، 3 (2)، 77-101- doi: 10- 1191/1478088706qp063oa

Ponnam، A & ،. Dawra، J. (2013 ). Discerning product benefits through visual thematic

analysis. Journal of Product & Brand Management، 22 (1)، 30-39-

doi: 10- 1108/10610421311298669

Strauss، A. L. (1987). An Introduction to Codes and Coding. Qualitative Analysis for Social

Scientists ، 58-27-

Stirling، J. a. (2001). Thematic networks: an analytic tool for qualitative research.

Qualitative Research، 385-405-

پی نوشت ها