رفتار سیاسی دولت شیعی ادریسیان با دولت های خوارج در مغرب اسلامی

مقدمه

در تعریف جامع و مختصر از واژه رفتار سیاسی (Political behavior) در حوزه علوم سیاسی و علوم اجتماعی، باید گفت: رفتار سیاسی، به فعالیت سیاسی افراد و پیامدهای آن برای نهادهای سیاسی اشاره دارد. نیز جنبشی در علم سیاست است که بر تحلیل رفتار ظاهری بازیگران سیاسی تأکید می کند. عوامل مؤثری از جمله مذهب و رفتار شخصی و اجتماعی، در رفتار سیاسی نقش دارند که به طور کلی رفتار سیاسی، در دو شکل مسالمت آمیز و خشونت آمیز نمود می یابد. (آقابخشی، افشاری راد، 1386، ص523؛ بابایی، 1391، ص463464؛ کریمی، 1382، ص2530 )

همان طور که گفته شد، پژوهش حاضر، رفتار سیاسی ادریسیان را در کنار مباحث قدرت و منافع با آرای نظری کثرت گرایان تحلیل می کند. واژه قدرت، بر اساس کثرت گرایان، در فرایند ارتباط گروه های اجتماعی و فعالیت های مبتنی بر منافع سازمان یافته، متمرکز است. (گالبرایت، 1371، ص34) «دال» از صاحب نظران این مکتب، در باره قدرت این گونه می گوید: قدرت رابطه ای است که بین افراد وجود دارد و برای درک درست آن، باید به اندازه گیری قدرت پرداخت و برای این اندازه گیری باید ویژگی های توصیفی و توضیحی آن را در نظر گرفت.[1] باید افزود که قدرت، در پژوهش حاضر، در دو حوزه سیاسی و مذهبی مورد نظر است؛ بدین گونه که دولت ادریسیان در حوزه سیاسی، چه نوع رفتاری با خوارج داشتند و نیز در حوزه مذهبی، با چه شاخصه هایی توانستند نفوذ و قدرت خود را در مغرب اسلامی و در دوره حاکمیتشان گسترش دهند. با توجه به آرای این مکتب نظری و تطبیق آن با دوره تاریخی مورد نظر که بر مبنای آرای کثرت گرایان، تعدد قدرت های مختلف را در بازه زمانی و موقعیت جغرافیایی تقریباً مشترک- مغرب- مشاهده می کنیم که به لحاظ قدرت و منافع تقریباً در موضع برابری با یک دیگر قرار دارند که در نهایت باید دید کدام یک از این دولت ها توانستند بیش ترین بهره را ببرند. بنابراین در ابتدا به ویژگی های توصیفی و توضیحی دو حکومت می پردازیم؛ سپس رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج بر اساس مدل کثرت گرایان در حوزه قدرت بررسی می گردد. مدل کثرت گرایان چند محور را در نظر دارند:

الف) حضور فعال چندین گروه هم سو؛

ب) تقسیم منافع در میان گروه ها؛

ج) رابطه شدید رقابتی در میان گروه ها؛

د) دائمُ التّغییر بودن ائتلاف ها و منافع؛

ه) نتایج سیاسی که به نفع گروه خاصی نیستند. (کلگ، 1383، ص202)

ویژگی های توصیفی و توضیحی ادریسیان

وقتی ادریس اول (173-177ق) وارد مغرب شد، در مدت کوتاهی توانست بسیاری از قبایل بربر را به خود جلب کند که به نوعی برای وی و حکومت او اعتبار و وجهه خاصی به وجود آمد. قبایلی هم چون: اوربه، قندلاوه، بهلوانه، مدیونه، مازار، زاعه، مکناسه و... . حتی بر مبنای برخی گزارش های تاریخی، بعضی از قبایل خوارج نیز هم چون: لمایه، زناته، جراوه و مطغره، با او بیعت کردند. (ابن خلدون، 1363، ج5، ص148-149) حمایت و گرایش این قبایل به ادریسیان، می تواند نوع دیگری از مشخصه های توصیفی این حکومت را رقم بزند و آن اعتبار و محبوبیت و به تبع آن اقتدار و نفوذ حاکمان این دولت است؛ زیرا بر اساس گزارش های تاریخی، تا آخرین حکمران ادریسی، همه حکمرانان این حکومت، حتی پس از سقوط دولت، نفوذ و محبوبیت خود را حفظ کرده بودند، چنان که ابن‎خلدون چند قرن پس از انقراض آنان می‎گوید: «مردم هنوز از ادریسیان به نیکی یاد می‎کنند و بازماندگان آن ها همچنان در فاس اقامت دارند». (همان، مقدمه، ص48) همین اعتبار و مقبولیت اجتماعی بود که بخشی از قدرت آن ها را تأمین می کرد؛ زیرا مردم افریقیه پس از فتح مغرب به دست مسلمانان، برای اولین بار طعم عدالت و مساوات را در دوره ادریس اول و به طور کلی در طول این حکومت چشیدند. به ویژه دوره ادریس اول که با برداشتن خراج های سنگین و ایجاد امنیت و احساس منزلت و کرامت برای بربرها، موفق به جذب آن ها گردید و حتی این منطقه معروف به سرزمین ادریس شد. (سلاوی، 1954، ج1، ص157؛ نصرالله، 2003، ص117؛ مسعودی، 1409، ص296297) البته بخش بزرگی از این اعتبار، به دلیل نسب آن ها به خاندان پیامبر (ص) بود؛ چنان که خود ادریسیان نیز بر این مسأله تأکید داشتند و آن را تبلیغ می کردند. از جمله وقتی ادریس دوم به قدرت رسید، در خطبه ای و در قالب تعبیراتی هم چون اهل بیت (ع) این مسأله را یادآور شد:

«سپاس از آن خداوند است. او را سپاس می گویم و از او کمک می خواهم و مغفرت می طلبم و بر او توکل می کنم و از شر خود و هر صاحب شر و بدی به او پناه می برم. گواهی می دهم که پروردگاری جز خدای یگانه نیست و محمد (ص) بنده و فرستاده او به سوی جن و انس و بشارت دهنده و بیم دهنده است و به اذن خدا به سوی او دعوت می کند و چراغ نورانی است. خداوند بر او و اهل بیت پاک و مطهرش درود فرستد؛ اهل بیتی که خدا، پلیدی را از آنان دور کرد و مطهرشان ساخت. ای مردم! به یقین ما، این امری را که از طریق آن پاداش نیکوکار و بار گناهکار دوچندان می گردد، بر عهده گرفتیم و به حمد و سپاس خداوند، ما در راه نیکو و درست هستیم. پس دست نیاز خود را جز به سوی ما دراز نکنید. آن چه را در برپایی حق می طلبید، فقط نزد ما می یابید.»[2]

ادریسیان با استفاده از همین نفوذ و اعتبار، قلمرو خود را از «ولیلی» به مناطق دیگر هم چون: شاله، تادله، تلمسان، تامسنا، تاهرت، طنجه، سبته و... گسترش دادند. به ویژه ادریس دوم، قلمرو ادریسیان را از وادی شلف در مغرب الاوسط، دریای متوسط در شمال و تا صحرای جنوب توسعه داد (نصرالله، ص145؛ دبوز، 1963، ج3، پیوست ) و بسیاری از قبایل قدرتمند را به کنترل خود درآورد و از قدرت آن ها برای توسعه قدرت و قلمرو خود استفاده کرد.

اما ویژگی های توضیحی این دولت که توانست از برخی از این مشخصه ها به بهترین نحو برای حفظ و نفوذ دولت بهره برد، استفاده از نیرو و تخصص افراد پناهنده اندلسی و قیروانی به فاس بود. (پرووانسال، بی تا، ص40) این افراد به عنوان یکی از گروه های مخالف قدرت های دیگر، برای ادریسیان منافع زیادی داشتند. علاوه بر آن باید از بهره برداری از راه های تجاری سودآور، به عنوان یکی از مهم ترین منابع قدرت هم چون منطقه سودان و مناطق اقتصادی دیگر و برقراری مبادلات تجاری با همسایگان خود اشاره کرد. نیز برخی شهرها از جمله فاس، مسیله و الحُجْر به لحاظ تجاری، بسیار مشهور و ثروتمند شدند. (ادریسی، 1409، ج1، ص8586) البته از میان این شهرها، فاس موقعیت بهتری به لحاظ سیاسی (به عنوان پایتخت) و تجاری داشته است.

در مورد هزینه ها که از مشخصه های توضیحی است، باید گفت: ادریسیان در طول حکومت خود به ویژه اوایل حکومت و زمان قدرت، متحمل هزینه ای نشدند که به دولت و مردم خود فشار بیاورند. اگر در حوزه نظامی، هزینه ها را بسنجیم، همیشه اصطکاک و کشمکش با مخالفان و دولت های همجوار داشته اند، اما هیچ وقت جنگ تمام عیار نکرده اند و از این لحاظ می توان گفت هزینه های درآمدزا بیش تر از هزینه های مصرفی بوده است.

ویژگی های توصیفی و توضیحی دولت های بنی مدرار و بنی رستم

با توجه به همسانی هایی که دو دولت خارجی مذهب دارند، ویژگی های توصیفی و توضیحی دو حکومت با هم بررسی می شود؛ خوارج جزء اولین گرو ه هایی بودند که به سرزمین مغرب رفتند و برای تشکیل حکومتی مستقل از خلافت مرکزی در آن جا به تکاپو افتادند و به این مهم دست یافتند. این گروه، با حمایت و استقبال گسترده بربرهای مغرب همراه شدند که از حکومت حاکمان تبعیض آمیز اموی به شدت ناراضی بودند. قبایلی هم چون: مکناسه، زناته، جراوه، مغراوه، بنی یفرن، لواته، سدراته، نفزه، لواته، لمایه، زواغه، اداسه، ضریسه، نفوسه، بنی برزال، بنی واسین، بنی خزر و قبایل کوچک تر دیگر که با خوارج برای رهبری آن ها و تشکیل حکومت بیعت کردند، به خوارج گریزان از خلافت مرکزی که خواستار تشکیل دولت بر مبنای خواست و شرایط خود و البته همگام با بربرها بودند، کمک شایانی کردند. (ابن حزم، 1971، ص295498؛ ابن خلدون، ج5، ص121131)

دولت بنی مدرار[3] (سال155  352ق) از لحاظ قلمرو در مغرب میانه، با در دست داشتن مناطقی از جمله سجلماسه به عنوان پایتخت، در منتهی الیه جنوب مغرب الاقصی و نیز تلمسان، فجیج، درعه، جراوه و تافیللت، حکمرانی کردند. دولت بنی رستم[4]نیز از لحاظ زمانی (سال160- 296 ق) در مغرب میانه در شهر تاهرت-پایتخت- در جنوب مغرب میانه در کوه جزول و مناطقی همچون: وادی شلف، اغواط و غردابه حکومت نمودند. (یاقوت، 1995، ج2، ص8 و ج3، ص192؛ بغدادی، بی تا، ج1، ص251)

از جمله مهم ترین امتیازات و یا همان اعتباری که خوارج توانستند از آن به بهترین وجه در مغرب استفاده نمایند و پیشروی کنند، حمایت گسترده بربرها از آن ها بود. این حمایت، به دلیل نارضایتی بربرها از بی عدالتی و تبعیض های والیان اموی و البته دیدگاه مساوات طلبی خوارج بود که در حوزه سیاسی حتی بروز یافت و آن این که هیچ ضرورتی ندارد که حاکم عرب، قریشی و یا حتی مرد باشد. تمام این تفکرات، دیدگاه ها و اهداف خوارج، به نوع زندگی و خواست بربرها نزدیک بود؛ بنابراین بسیار در پیشروی حکومت آن ها مؤثر واقع شد. (شماخی، 1407، ص7783) در کنار آن باید به توجه و تلاش خوارج برای رونق اقتصادی در مغرب نیز اشاره کرد. به طور کلی پایتخت هر دو دولت از لحاظ اقتصادی و تجاری، بسیار زبانزد بود و تاهرت به همین دلیل به «عراق ثانی» شهرت داشت و رهبران خوارج از جمله عبدالرحمان بن رستم (160168ق) نیز به اقتصاد اهمیت زیادی می دادند.

مردم سجلماسه نیز یکی از ثروتمندترین مردمان مغرب محسوب می شدند. (یاقوت، ج3، ص192؛ ابن صغیر، 1375، ص38 ) این شهر، یکی از مراکز ثابت تجاری با قلمروهای اطراف از جمله اندلس بود. (نویسنده نامعلوم، حدودالعالم، ص171) نیز یکی از دروازه های سودان محسوب می شد که تجارت طلا با این سرزمین برای خوارج خیلی مهم بود. این علاوه بر داشتن پایگاه هایی تجاری هم چون: زاله، وارجلان، غدامیس و زویله بود. خوارج از این دو مشخصه، به بهترین وجه برای تحکیم و ثبات حکومت خود استفاده کردند و وضعیت مناسب اقتصادی، نوعی کمک به هزینه های مصرفی این دولت ها در جنگ و یا رقابت با حکومت های دیگر بود.

تحلیل رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج

درباره نوع برخورد و رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج، دو دیدگاه در بین پژوهش گران وجود دارد: یکی این که رفتار ادریسیان با دو حکومت خارجی کاملاً خصمانه بود و ریشه این دشمنی، به اختلافات اولیه خوارج با امام علی (ع) و جدایی این گروه از سپاه ایشان برمی گردد که به تبع آن همیشه بین شیعه و خوارج دشمنی وجود داشت. این مسأله در مغرب نیز بین این حکومت ها خود را نشان داده است؛ بنابراین ادریسیان هیچ گاه رفتار مسالمت آمیز با خوارج نداشته اند. (ناصری طاهری، 1389، ص43؛ چلونگر، 1386، ص61) دیدگاه دوم برخلاف دیدگاه اول، معتقد است رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج، مسالمت آمیز و دوستانه بوده؛ زیرا اولاً از لحاظ مذهبی در هر دو گروه، نوعی تسامح مطرح است؛ به ویژه در ادریسیان و بنی رستم که این مسأله باعث تخفیف دشمنی ریشه دار مذهبی آن ها گردید. ثانیاً بنی رستم به عنوان مانع و شاید محافظ ادریسیان در برابر دولت بنی اغلب وابسته عباسیان به شمار می آمدند و هم چنین هر دو گروه دشمن و فراری از خلافت عباسیان بودند. (دبوز، 1384ق، ج2، ص387388؛ حریری، 1987، ص202203)

حال با توجه به هر دو دیدگاه، آیا جمع بین این دو دیدگاه وجود دارد؟ همان طور که در دیدگاه اول گفته شد، اختلاف بیش تر ریشه مذهبی داشته، اما این مسأله جای تأمل دارد که اختلافات مذهبی در مغرب نیز آیا همانند مشرق اسلامی بروز کرد یا نه. همان طور که می دانیم، فضای مذهبی مغرب اسلامی، متفاوت تر از شرق بوده و این موضوع تقریباً در اقدامات حکومت های مقارن اسلامی بارز است. در این منطقه، توسعه قلمرو و اقتصاد، بیش تر از اختلافات مذهبی و به طور کلی مسأله مذهب، آشکار است. از جمله این که می دانیم ادریسیان شیعی بودند اما نوع تشیع آن ها به طور دقیق مشخص نیست و یا شاید در تبلیغات خود در میان قبایل، تعصب خاصی درباره دیدگاه ها و مذهب خود نشان نداده اند و تسامح آن ها بیش تر در چارچوب فکری و مذهبی شان بوده است. هم چنین این حکومت بیش تر از این که دغدغه مذهب داشته باشند، درصدد کسب مقبولیت اجتماعی در میان قبایل و فضای جدید مغرب بودند که به این مهم نیز دست یافتند.

در مورد خوارج و به ویژه بنی رستم که از اباضیان و نسبت به فرق دیگر خوارج متعادل تر بودند و نیز تسامح بیش تری داشتند، گفته اند که ادریسیان پس از ورود به مغرب، در قلمرو این دولت و در شهرهایی هم چون: سوق ابراهیم و ثمطلاس مستقر شدند. (دبوز، 1384، ج2، ص388) حتی بعد از تثبیت قدرت ادریسیان، گروه هایی از خوارج صفری و اباضی نیز در قلمرو آن ها زندگی می کردند، ولی زکات و مالیات خود را به بزرگان و رهبران مذهبی خود تحویل می دادند.

با توجه به ویژگی های توضیحی و توصیفی یادشده، خوارج به لحاظ قلمرو، در ابتدا حوزه گسترده تری را نسبت به ادریسیان داشتند. هم چنین این دو حکومت به ویژه بنی مدرار و پس از آن بنی رستم، پیش تر از ادریسیان تشکیل حکومت دادند و به نوعی تثبیت شدند و جایگاه محکمی پیدا کردند. اما با ورود دولت جدید ادریسیان به حوزه مغرب، پس از مدتی معادلات قدرت خوارج نسبت به قبل تغییر کرد و نوعی توازن قدرت بین دولت ها به وجود آمد. به ویژه از جهت حمایت و حفظ قبایل؛ چون پس از اعلام ادریس اول به فراخوانی بیعت برخی از قبایل از جمله: زناته، زواغه، لمایه، لواته و سدراته، با او بیعت کردند و در حوزه قلمرو ادریسیان ساکن شدند. (ابن خلدون، ج5، ص148 ) در این جا باید به نقش تعیین کننده قبایل اشاره کرد که در تحرکات سیاسی مغرب بسیار اهمیت داشتند. آنان با این که در ابتدای تأسیس حکومت خوارج با آن ها همراه بودند و حمایتشان می کردند، با ورود ادریسیان، تعدادی از آن ها به این حکومت پیوستند و پس از آن نیز این گونه نقل و انتقال های قبایل در حکومت ها ادامه داشت. وقتی حکومتی تازه به قدرت می رسید و تازه نفس بود، تقریباً اکثر قبایل به دلیل برخورداری از منافع بهتر در عین فرصت طلبی از نیاز حکومت جدید به قبایل، به آن حکومت گرایش یافتند و هنگامی که آن دولت در موضع ضعف قرار می گرفت، به سمت قدرت برتر می رفتند. این مسأله را در مورد خوارج نیز مشاهده می کنیم؛ وقتی برای خوارج ثابت شد که ادریسیان تشکیل حکومت داده اند و برای استحکام قدرتشان به حمایت قبایل نیاز دارند و در یک حکومت جدید به ویژه در اوان حکومت، از امتیازات خوبی برخوردار می شوند، به حوزه ادریسان تمایل یافتند. حتی با این که گروهی از آن ها خراج و زکات خود را به رهبران خود می پرداختند، زمانی که ادریسیان تضعیف شدند، بسیاری از قبایل مانند جراوه، زواغه و مطغره، از ادریسیان برگشتند و به سوی خوارج رفتند. (البکری، ص141)

این نوع رفتار سیاسی دوسویه، به ویژه با بازی قبایل به نفع هر دو گروه و در جهت حفظ منافع موجود و یا در پیش روی آن ها بوده، هرچند این منافع بیش تر در حوزه اقتصادی و تعامل و ارتباط حکومت ها در این زمینه بیش تر مشهود است. البته باید در این جا به یکی از زمینه های سیاسی مشترک ادریسیان و خوارج اشاره کرد و آن، به طور کلی و در اکثر مواقع- به ویژه در مورد خوارج- اختلاف و تقابل با خلافت مرکزی بود که هر دو گریزان از این خلافت به مغرب آمده بودند و برای تشکیل حکومت، به حمایت بربرها نیاز داشتند. بربرها نیز برای رسیدن به زندگی مناسب و فرار از ظلم والیان خلافت، به این حکومت ها گرایش یافتند و در این زمینه نقش مهمی را ایفا نمودند.

بنابراین تا قبل از حمله ادریس اول به تلمسان، می توان گفت رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج مسالمت آمیز بوده است؛ چون از یک سو خوارج که با دولتی تازه وارد روبه رو شدند، نیاز داشتند بدون تقابل نظامی قدرت خود را حفظ کنند به ویژه که قبایل نیز به سوی ادریسیان گرایش یافتند. از سوی دیگر، ادریسیان نیز به رفتار مسالمت آمیز برای ثبیت جایگاه خود نیاز داشتند و این برای طرفین سود داشت؛ البته مسائل تجاری را نیز باید به آن افزود. به طوری که روابط تجاری فاس با سجلماسه و تاهرت در طول حکومت هر سه دولت تقریباً همیشه برقرار بود. (ابن حوقل، ص9194) حتی این روابط با اختلاف و درگیری های نظامی حکومت ها نیز از بین نرفت، چون بیش ترین درآمد و منافع هر دو گروه در روابط تجاری با یکدیگر بود.

بنابراین تا این جا، دیدگاه اول در مورد روابط دوستانه حکومت ها می تواند صدق کند. اما رفتار سیاسی خشونت آمیز ادریسیان با خوارج میان، هنگامی شروع شد که ادریس اول به تلمسان، از شهرهای مهم تجاری و اقتصادی خوارج صفری، حمله کرد. از این به بعد، بیش از پیش رویارویی مستقیم و غیرمستقیم حکومت ها با قدرت آشکار و پنهان شروع می شود. در این اقدام باید به این نکته توجه کرد که انگیزه توسعه طلبی و اقتصادی ادریسیان، بسیار بیش تر از مذهبی بود؛ چون بعد از تصرف شهر، گروه های خوارج با انقیاد دولت ادریسیان، بر مذهب خود پای بند بودند. هم چنین به تصرف تامسنا باید اشاره کرد که یکی از مناطق حاصلخیز و اقتصادی خوارج بود. یکی از نکاتی که در این اقدامات نظامی مشهود است و در ویژگی های توصیفی ذکر شد، محبوبیت و نفوذ ادریسیان است که وقتی مناطقی را در حوزه خوارج تصرف می کردند، برخی قبایل تغییر موضع و حتی مذهب می دادند؛ برای مثال، این قضیه در تصرف شهر نفیس رخ داد و بسیاری از قبایل مصامده، به ادریسیان گرایش یافتند. (اسماعیل، 1383، ص116) در تصرف تلمسان نیز همین اتفاق رخ داد و بسیاری از قبایل خوارج به ادریسیان پیوستند. ادریس اول متحمل هزینه زیادی برای این جنگ نشد و با زیرکی خاص، قبایل را به سوی خود جلب کرد. با این حمله، ادریسیان قدرت خود را بیش از پیش آشکار کردند و با این قدرت، تسلط خود را بر مناطق تحت نفوذ حفظ نمودند.

این نفوذ و محبوبیت، در مواقع مختلف به کمک ادریسیان آمد؛ از جمله در دوره علی بن عمر بن ادریس (؟252ق) و یحیی بن قاسم بن ادریس (؟292). بدین گونه که در زمان علی بن عمر، عبدالرزاق صفری در منطقه مدیونه علیه وی قیام کرد و توانست بر او پیروز شود. علی بن عمر نیز به قبیله اوربه پناه برد اما پس از پیروزی عبدالرزاق و به دست گرفتن قدرت، مردم عدوةالقرویین و مناطق هم جوار آن حکومت او را نپذیرفتند و بلافاصله یحیی بن قاسم بن ادریس معروف به المقدام یا الصرام را فراخواندند و در نبردی عبدالرزاق را شکست دادند و یحیی در فاس مستقر شد. (سلاوی، ج1، ص142143؛ ابن خلدون، ج3، ص20 ) اوج نفوذ ادریسیان را در اواخر دولت رستمیان می بینیم که خطبه های امام (ع) را در منابر می خواندند! هر چند ممکن است بخشی از این مسأله نیز ناشی از تسامح مذهبی رهبران بنی رستم باشد! (ابن صغیر، ص89)

تقابلی که ناشی از رفتار سیاسی خشونت آمیز حکومت ها با یکدیگر بود؛ علاوه بر اقدام نظامی و رویارویی مستقیم، بیش تر از طریق غیرمستقیم و با طرح توطئه علیه یکدیگر صورت می گرفت. برای مثال، این نوع رابطه را در اقداماتی می توان دید که در زمان ادریس دوم رخ داد؛ بدین گونه که بهلول بن عبدالواحد رئیس گروه خوارج بورغواط ها، با حمایت ابراهیم بن اغلب علیه ادریس دوم خروج کرد و در نبردی که رخ داد، بهلول شکست را پذیرفت و به بغداد گریخت. ادریس برای مقابله با این توطئه، خود توطئه ای ترتیب داد و با حمایت از خریش کندی، از رهبران افریقیه، علیه اغلبیان استفاده کرد و با تحریکات مداوم، شورش آن ها را به طور غیرمستقیم هدایت نمود. حتی با این که ابراهیم این قیام را سرکوب کرد، ادریس دوم از طریق دیگر وارد عمل شد و فراریان شکست خورده از جنگ و دولت اغلبیان را در فاس پناه داد و محله ای برای آن ها به نام عدوةالقرویین ساخت. (ابن خلدون، ج3، ص17؛ پرووانسال، بی تا، ص40) یکی از سیاست های کارآمد ادریسیان در رفتار سیاسی با قدرت های هم جوار، استفاده از افراد مخالف آن ها بود؛ هم چون پناه دادن فراریان از حکومت های اطراف مانند امویان و اغلبیان که در این مورد دست طولایی داشتند و از این نیروها به بهترین شکل استفاده کردند. نیز در دولت های مقارن حضور مستقیم داشتند. حتی ادریسیان استفاده از این سیاست را در تعامل مثبت با خوارج که آن ها در قلمرو ادریسیان ساکن می شدند، به کار می بردند و از آن برای رویارویی غیرمستقیم با دولت خوارج استفاده می کردند.

یکی از موارد مشخص استفاده از این سیاست، حمایت غیرمستقیم از شورش واصلیه و دیگر طوایف مخالف علیه عبدالوهاب رستمی بود. این قیام به دلیل قتل ابن فندین، رهبر گروه واصلیه و مخالف جانشینی عبدالوهاب در سال195قمری رخ داد. وقتی این قیام شکست خورد و حکومت عبدالوهاب به مرحله تثبیت رسید، مخالفان به قلمرو ادریسیان پناه بردند. (ابوزکریا، 1982، ص101113؛ اسماعیل، ص125126) بنابراین، رفتار سیاسی ادریسیان با خوارج هم به صورت مسالمت آمیز و هم خشونت آمیز بوده است. هم زیستی خوارج با ادریسیان را از نوع مثبت یا مسالمت آمیز و درگیری های نظامی را از نوع منفی یا خشونت آمیز می توان دانست.

نتیجه

ادریسیان، یکی از دولت های مستقل در مغرب اسلامی بودند که در سال 172قمری موفق به تشکیل حکومت در شهر ولیلی شدند. این دولت طی دو قرن حکومت خود، با دولت های مختلفی همسایه بودند، از جمله دولت های خارجی بنی مدرار و بنی رستم. این پژوهش، عوامل مؤثر بر رفتار سیاسی این دولت شیعی را با دولت های یادشده بررسی کرد و در این زمینه، آرای نظری مکتب کثرت گرایان در حوزه قدرت و منافع و انطباق آن با دوره تاریخی مورد نظر را تحلیل نمود. در نهایت با بررسی مسائل گوناگون، این نتیجه حاصل شد که ادریسیان پس از ورود به مغرب، برای تثبیت قدرت و جایگاه خود، به رفتار سیاسی مسالمت آمیز با دولت های همجوار از جمله خوارج نیاز داشتند. از جمله عواملی که در این نوع رفتار نمود یافت، کسب اقتدار و مقبولیت اجتماعی در کنار تسامح مذهبی بود که به عنوان قدرت مذهبی برتر با جلب قبایل مختلف و نیز منافع اقتصادی برای حفظ و گسترش حاکمیت بدان نیازمند بودند. لذا پس از تثبیت جایگاه، برای توسعه دولت به قلمرو مناطق همجوار، مانند تلمسان حمله کردند که متعلق به خوارج بود. از این پس، رویارویی حکومت ها به طور مستقیم و غیرمستقیم شروع شد. هرچند این رویارویی ها به رفتار سیاسی خشونت آمیز انجامید، در این میان با توجه به توازن قدرت حکومت ها، هم سودی های مشترک از جمله در زمینه اقتصادی، ائتلاف هایی در حوزه های حکومتی هر کدام از دولت ها به ویژه توسط قبایل هر گروه شکل گرفت که باز هم نوعی از رفتار مسالمت آمیز را نشان می داد. بنابراین می توان گفت: در مقطعی از زمان  در بدو ورود ادریسیان به مغرب  به دلیل وجود منافع بین حکومت ها، رفتار مسالمت آمیز برقرار بود و زمانی  پس از تثبیت قدرت ادریسیان  به خشونت انجامید. در نتیجه، از بارزترین پیامدهای رفتار سیاسی ادریسیان این بود که در دوره حکومت خود و پس از انقراض در فاس، محبوبیت و مقبولیت لازم را در اذهان مردمان مغرب و در تواریخ آن حفظ کرد.

فهرست منابع

1- ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ج 1416، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعات علمی، 1371ش.

2- ابن تغری بردی اتابکی، جمال الدین ابی الحسن یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ج2، قاهره: وزاره الثقافه، بی تا.

3- ابن حزم اندلسی، محمدبن علی احمد بن سعید، جمهره انساب العرب، مصر: دارالمعارف، 1971م.

4- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر، ج3 و 5، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363-

5- ابن صغیر، تاریخ بنی رستم، ترجمه حجت الله جودکی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات، 1375ش.

6- ابوزکریا، یحیی بن ابی ابکر، سیر الائمه و اخبارهم، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1982-

7- ادریسی، محمدبن محمد، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج1، بیروت: عالم الکتب، 1409ق.

8- اسماعیل، محمود، الخوارج فی بلاد المغرب حتی منتصف القرن الرابع الهجری، قاهره: دارالثقافه، بی تا.

9- البکری، ابی عبیدعبدالله بن عبدالعزیزبن محمد، المسالک و الممالک، ج2، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی تا.

10- بغدادی، عبدالمومن بن عبدالحق، مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، ج1، بی جا، داراحیا الکتب العربیه، بی تا.

11- پرووانسال، لوی، الاسلام فی المغرب و الاندلس، ترجمه سیدمحمود عبدالعزیز سالم، محمد صلاح الدین حلمی، قاهره: دارالنهضه، بی تا.

12- چلونگر، محمدعلی، زمینه های پیدایش خلافت فاطمیان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386ش.

13- حریری، محمدعیسی، الدوله الرستمیه بالمغرب الاسلامی، کویت: دارالقلم، 1987م.

14- دال، رابرت، قدرت به عنوان کنترل رفتار، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370.

15- دبوز، محمدعلی، تاریخ المغرب الکبیر، ج2، قاهره: عیسی البابی الحلبی شرکاه، 1384ق. و ج3، بی جا: احیاالکتب العربیه، 1963م.

16- رقیق قیروانی، ابواسحاق ابراهیم بن قاسم، تاریخ افریقیه و الغرب، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1990 م.

17 - سلاوی، احمد، الاستقصا لاخبار دول مغرب الاقصی، ج1، مغرب: دارالبیضا، 1954م.

18- شماخی، احمدبن سعید، سیر المشایخ، به کوشش احمدبن سعود الشیبانی، مسقط: وزاره التراث القومی و الثقافه، 1407ق.

19- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج12، چاپ پنجم، تهران: اساطیر، 1375-

20- کلگ، استوارت، چهارچوب های قدرت، ترجمه مصطفی یونسی، چاپ دوم، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1383-

21- گالبرایت، جان کنت، آناتومی قدرت، ترجمه احمد شهسا، تهران: نگارش، 1370.

22 - مایکل، راش، جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر ستوده، تهران: سمت، 1385-

23- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ج3، چاپ دوم، قم: دارالهجره، 1409ق.

24- ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه ای بر تاریخ مغرب اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389 ش.

25 - نصرالله، سعدون، دوله الادارسه فی المغرب، بیروت: دارالنهضه العربیه، 1987م.

26-  ، تاریخ العرب السیاسی فی المغرب، بیروت: دارالنهضه العربیه، 2003-

27- نویسنده نامعلوم، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، 1380.

28- یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم البلدان، ج2 و 3، بیروت: دار صار، 1995م.

29- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب بن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی، 1371-

30- ، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: ترجمه و نشر کتاب، 1343ش.

پی نوشت ها