اوقات فراغت: فرصتها، قابلیتها و تهدیدها، محدودیتها

در اهمیت و ضرورت اوقات فراغت شعر معروفی است که می گوید:

 

حسرت اوقات غفلت چون ز دل بیرون رود

مرگ فرزند است فوت وقت از دل چون رود

 

 «نتیجه یک پژوهش 16 ساله توسط دانشگاه آریزونا آمریکا نشان می هد که کودکانی که پس از پایان وقت مدرسه به طور منظم به ورزش و یا دیگر فعالیتهای فوق برنامه می پردازند در مقایسه با کودکانی که صرفاً به درس و مشق می پردازند از وضعیت درسی بهتر و موفقیت آتی بیشتری برخوردارند. نتیجه این پژوهش همچنین بیانگر این نکته است که فعالیتهای فوق برنامه دانش آموزان ارزشی بیش از پر کردن اوقات فراغت پس از مدرسه داشته و به آنان می آموزد تا در زندگی آینده خود، با یافتن مشاغل مناسب به موفقیت بیشتری دست یابند. در این پژهش که تعداد 200 نفر به مدت 16 سال مورد بررسی قرار گرفتند پژوهشگران این طرح دریافته اند که نوع فعالیتهای فوق برنامه نیز در شکل گیری زندگی و شخصیت هر فرد تاثیر بسزایی دارد.»[1]

 گذران اوقات فراغت برای یک زندگی سالم و رشد پاینده ضروی است و برای گذران آن کارکردهایی وجود دارد که اهم آن عبارت است از:

1 - تجدید قوا:

 فعالیت در قالب برنامه هر قدر هم لذت بخش باشد باز خستگیهایی را به دنبال دارد. بخشی از این خستگی، خستگی جسمانی است که معمولاً با استراحت از جمله خواب بر طرف می شود. بخش دیگری از این خستگی، خستگی روانی است که معمولاً به دلیل مواجهه مستمر با یک محرک بوجود می آید. انسان وقتی به شکل مستمر با محرک واحدی سر و کار داشته باشد، به لحاظ روانی از آن خسته و خواستار تغییر شرایط می شود. این خستگی بسیار مضر است و گاه ممکن است موجب دوری دائمی فرد از چیزی شود.

 اشباع، یک پدیده روان شناختی است که می تواند موجب ترک کامل یک رفتار شود.[2]

در چنین مواردی ضروری است فرد جهت دوری از تکرار، تنوع در کار ایجاد نماید. بهترین کاری که شخص میتواند در چنین مواقعی آن را به انجام رساند برنامه ریزی برای فراغت می باشد؛ تا از این طریق قوای جسمانی خود را بازسازی کند تا بتواند هم از نظر جسمانی و هم از نظر روحی و روانی برای شروع مجدد کار آماده شود. تا از این طریق هم ضریب موفقیت و کارآمدی فعالیت وی افزایش یابد و خللی در میزان انگیزه، ذوق و شوق انجام فعالیت مستمر در شخص ایجاد نگردد.

2 - تدارک زمینه لازم برای تامین بخشی از بهداشت روانی:

 برای سالم زیستن علاوه بر فراهم آوردن مقدمات لازم برای حفظ بدنی سالم، باید مقدماتی را هم برای حفظ بدنی سالم، باید مقدماتی را هم برای حفظ روانی سالم فراهم آوریم. نمی توان تنها به تامین سلامت جسمانی بدون توجه به سلامت روانی اندیشید. برای یک زندگی سعادتمندانه سلامت جسمانی و روانی لازم و ملزوم یکدیگرند. برای تامین بهداشت روانی فعالتیهای متعددی را باید به انجام رساند. از جمله فراهم آوردن شرایط لازم برای تخلیه برخی از فشارهای روانی که در دوره اشتغال به انسان وارد می شود و این شرایط در اوقات فراغت می تواند تا حدی تامین شود. اگر انسان در طول دوره اشتغال مجبور به تحمل شرایط و اشخاصی باشد که برای او آزاددهنده هستند در دوره فراغت می تواند ناراحتی های حاصل از تحمل آنها را به اشکال گوناگون از جمله هم صحبتی با افراد مورد علاقه خویش تخلیه کند. اگر فرصت لازم برای تخلیه فشارهایی فراهم نشود، ممکن است تحمل طولانی مدت آنها به نوعی تعادل روانی انسان را تهدید کند. اوقات فراغت در صورتی که با تحمیل و اجبار همراه نباشد می تواند موقعیتی را برای فرد فراهم آورد تا کاستی های روانی خویش را جبران کند.[3]

 بررسی های متخصصان تربیت بدنی نشان داده است که بسیاری از ناراحتی های جسمی مانند اسهال، یبوست، ناراحتی های معده، کوفتگی عضلات، سردرد و ناراحتیهای پوستی ریشه روانی از قبیل ترس، خشم، یاس و نا امیدی دارند. فشار و انقباض عضلانی که در اثر ناراحتی های روانی و عاطفی پیش می آید از عوامل مهم اختلالات و کسالتهایی است که به پاره ای از آنها در فوق اشاره شد.[4]

 از آثار و نتایج اوقات فراغت جبران صدمه جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و نیز رهانیدن انسان از کسالت ناشی از یکنواختی و انجام وظایف روزانه است.[5]

 "ژفردومازیه" نیز اعتقاد دارد که: «اولین نتیجه گیری از اوقات فراغت دستیابی به آموزش و آسایش و جبران صدمات جسمی و روانی است.»[6]

3 - فراهم آوردن بسترهای لازم برای شکوفایی خلاقیت:

 خلاقیت یعنی نوآوری انسان. در این زمینه تفکر را، به تفکر همگرا و واگرا تقسیم می کنند. تفکر همگرا تلاشی است برای حل مساله با روشهای سنتی و آموخته شده، در حالی که تفکر واگرا تفکری است مبتنی بر روشهای نو و جدید. در تفکر همگرا اندیشه صرفاً روی مساله متمرکز می شود. در حالی که در تفکر واگرا اندیشه بر پدیده های جانبی و حتی دور از مساله نیز تمرکز پیدا می کند. با این تقسیم بندی برخی از روانشناسان تفکر خلاق را همان تفکر واگرا نامیده اند.

 برای تامین فضای لازم برای رشد خلاقیت لازم است فرد در شرایطی قرار گیرد که ضمن مواجه شدن با مساله به دنبال یافتن راه حل آن باشد.

 "دومازیه" جامعه شناس فرانسوی معتقد است که یکی از اهداف و نتایج فعالیتهای اوقات فراغت به ظهور رساندن استعدادها و خلاقیتهای فرد است. دنیس گیور که مطالعات زیادی در زمینه اوقات فراغت انجام داده است می گوید: اوقات فراغت فرصتی به فرد می دهد تا انرژی خود را آزاد کند و به خلاقیتها و خودشکوفایی نایل شود.

 متخصصان تعلیم و تربیت نیز برنامه ریزی اوقات فراغت را مناسب ترین شرایط برای بالا بردن قدرت ابتکار و خلاقیت افراد می شناسند.[7]

 با توجه به اینکه در زمان فراغت شخص آسوده خاطر و فراغ بال در آسایش به سر می برد و هیچ اجبار و اکراهی در کار نیست و ذهن شخص هم مشغول کار یا امری نمی باشد، بهترین فرصت برای خلاقیت است. گفته اند که بیشترین کارهای بزرگ در زمان فراغت خلق می شود. نمونه بارز آن کشف قانون ارشمیدس است که در راحت ترین حالت ممکن بوجود آمد، زمانی که ارشمیدس مشغول استحمام بود این قانون را کشف کرد. موارد زیادی اتفاق می افتد که انسان در حال قدم زدن در پارک یا خیابان و یا در حال استراحت در منزل ویا حرکت با وسیله نقلیه، ناخودآگاه یک طرح یا یک فکر نو و یا یک ابداع و اختراع به ذهن او خطور می کند و همین

مقدمه ای می شود برای پیگیری و اجرای عملی آن، بعضاً از بزرگان شنیده ایم که در حال خواب در عالم رؤیا ناگهان یک شعر یا متن علمی، ادبی و طرح اختراعی در ذهن او پدید می آید که بلافاصله از خواب بیدار شده و آن را مکتوب می نمایند. بسیاری از اختلالات روانی و انجام اعمال از روی عصبانیت ناشی از مشغول شدن زیاد فکر و ذهن به امور مختلف می باشد. به همین خاطر روانشناسان می گویند بهترین زمان یادگیری و پذیرش مطالب جدید در اوایل صبح و زمان بعد از استراحت فکر و ذهن می باشد.

4- اوقات فراغت و آسیب پذیری ها اجتماعی:

«متاسفانه به دلایل متعدد از جمله عدم ایجاد نگرش مثبت در اذهان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه های آموزشی، توجیهی در حسن بهره وری از فرصت های آزاد، بررسیها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکاریها حاکی از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقی وآسیب پذیریهای اجتماعی با اوقات فراغت همبستگی دارد.»[8]

 «اوقات فراغت پر ارزش ترین سرمایه عمر آدمی، مناسب ترین شرایط و مطلوبترین موقعیت برای اندیشه و تفکر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب و خوشایند فردی و اجتماعی است. بدون تردید هدایت فکری و حمایت مستمر و موثر کودکان، نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت به ویژه در تعطیلات نسبتاً طولانی تابستان نه تنها آسیب پذیری اجتماعی و کجرویهای اخلاقی آنان را در هر شرایطی به حداقل می رساند بلکه آنها را در برابر همه آسیبها و تهاجمات فرهنگی مصون می کند.»[9]

5 - اوقات فراغت و اشاعه فرهنگ عمومی:

عده ای از صاحبنظران بر این عقیده اند که فعالیتهای اوقات فراغت در نهایت موجب رشد و توسعه فرهنگی در جامعه خواهد شد، در اثر فعالیتهای سالم از جمله کتابخوانی، فعایتهای هنری، شرکت در اردوهای جمعی، انجام فعالیتهای جسمانی و ورزشی، انجام فعالیتهای فوق برنامه عملی و ذوقی و... نه تنها از فرصتهای بیکاری و بعضاً بزهکاری های اجتماعی کاسته می شود بلکه اشاعه فرهنگ عمومی و توسعه فرهنگی و نشاط و سر زندگی در جامعه افزایش خواهد یافت.[10]

6 - اصلاح رفتار و تعالی شخصیت انسان:

«اوقات فراغت از دو جهت در تعالی بخشیدن به شخصیت نقش دارد. اولاً اوقات فراغت به عنوان مناسب ترین فرصت به انسان این امکان را می دهد تا رفتار فردی و اجتماعی خود را مورد ارزیابی و ارزشیابی قرار داده و با آرامش خاطر نسبت به خصوصیات اخلاقی، رفتاری و... خود به تفکر و اندیشه بپردازد و نقاط قوت و ضعف خود را دریابد. ثانیاً اوقات فراغت از آن جهت که «فرصت مناسبی برای ظهور و رشد و شکوفایی استعدادها و تواناییها و خلاقیتها و نوآوریهای فرد است.» می تواند در تعالی بخشیدن شخصیت فرد موثر و مفید باشد.

 «استفاده از اوقات فراغت ضمن آزاد کردن انرژی (فرد) فرصت خلاقیت و خودشکوفایی او را فراهم می آورد تا فرد استعدادهای خود را نمایان سازد. اوقات فراغت نقش مهمی در تکوین شخصیت فردی و اجتماعی فرد ایفا می کند وانسان را در نزدیک شدن به علایق و تمایلات وآرزوهای خویش یاری می دهد.»[11]

 اوقات فراغت فرصت بسیار خوبی است که انسان خودکاوی کند و با مرور تجارب گذشته و برجسته نمودن نکات مثبت و منفی به اصلاح رفتارهای اشتباه خویش بپردازد و از این طریق خود را در مسیر تکامل و تعالی قرار دهد. اگر به ارزش و کارکردهای مثبت اوقات فراغت توجه نشود، موجبات رکود وسقوط شخصیت انسانی فراهم می آید که این امر انحراف در رفتار و کجروی را به همراه خواهد داشت.

7 - توسعه مهارتهای شناختی:

«اوقات فراغت مناسبترین فرصت ها برای توسعه مهارتهای شناختی و شکوفایی استعدادهاست، زیرا هنگامی که فرد بر اساس علاقه و انگیزه شخصی (بدون داشتن اجبار و وظیفه رسمی) بخواهد در زمینه های متنوع فعالیت داشته باشد، مسلماً تلاش او در چنین شرایط مطلوب و خوشایند ذهنی و روانی از یک طرف در تامین بهداشت جسمی و روانی فرد موثر خواهد بود و از طرف دیگر موجب فراگیریهای پایدار در او خواهد شد.»[12]

8 - فراهم آمدن زمینه های رشد اجتماعی:

یکی از مهمترین ویژگیهای فعالیتهای اوقات فراغت انجام برنامه های گروهی و دسته جمعی می باشد که خود عاملی است برای زندگی اجتماعی و رشد اجتماعی و نیز در این فعالیتهاست که انسان با جمع آشنا می شود و دوستانی تازه را می یابد و از زندگی فردی و تنهایی خویش رهایی می یابد. همانطور که می دانیم زمینه ساز رشد انسان در شکل گرفتن بعد اجتماعی وی می باشد.

 انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است. قرآن کریم در سوره حجرات آیه 13 در خصوص شکل گیری زندگی انسان به صورت اجتماعی و قبیله ای می فرمایند:

«یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفو ان اکرمکم عندالله اتقیکم ان الله علیم خبیر»

 ترجمه آیه: «ای مردم ما همه شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آنگاه شعبه های بسیار و فرق مختلف گردانیدیم تا قرب و بعد نژاد و نسبت» یکدیگر را بشناسید وبدانید که اصل و نسب و نژاد مایه افتخار نیست بلکه «بزرگترین شما نزد خدا با تقوی ترین مردمند و خدا بر نیک و بد مردم کاملاً آگاه است.»

 نماز جماعت به عنوان یکی از عبادات مهم اسلامی و یکی از فعالیتهای گذران اوقات فراغت مطرح می باشد که یک نوع حرکت اجتماعی و حرکت دسته جمعی می باشد. هماهنگی و موزون بودن تمام حرکات امام و ماموم نشان از رشد اجتماعی است. جبرئیل در ذکر فضیلتهای نماز جماعت فرمود: «ای محمد (ص) اگر برای انسان مؤمن همراهی یک تکبیر با امام جماعت نصیب شود برای او از شصت هزار حج و عمره برتر است.»[13]

 اسلام می خواهد از این طریق انسان را وادار به زندگی اجتماعی کند و وی را از گوشه نشینی، عزلت و انزوا برهاند. اوقات فراغت را می توان به عنوان پل اتصال فرد با اجتماع و دروازه ورود به صحنه های اجتماعی در نظر گرفت.

9 - جمعیت جوان کشور:

 ساختار جمعیتی نشان می دهد که کشور ما از جوانترین کشورهای دنیاست این موضوع صرف نظر از مزایا و معایب آن، لزوم برنامه ریزیهای دقیق و کارشناسانه را برای نسل جوان و پر نشاط جامعه خاطر نشان می سازد. رویکرد ما با گذشت دو دهه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به وضوح اهمیت نقش جوان را چه در دوران پیروزی انقلاب و چه در جریان جنگ تحمیلی و دوران دفاع مقدس و نقشی که این قشر در بازسازی، سازندگی، اصلاحات و توسعه همه جانبه داشته اند، آشکار می سازد. می توان گفت ک در بسیاری از پدیده ها و تحولات اجتماعی و سیاسی این دوران، جوانان نقش آفرین و کاملاً تاثیرگذار بوده اند آمار جمعیتی کشور نشان می دهد که 59 درصد جمعیت زیر 24 سال می باشند (15 تا 24 سال 20٪ و زیر 15 سال 39٪) بنابراین قشر عظیم جوان و نوجوان نیازمند عنایت و توجه بیشتری در زمینه برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت می باشند و ضروری است که زمینه های مشارکت فعال، حضور شاداب و پر نشاط آنان را در تمام زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی، آموزشی فراهم آورده و حرکت در این مسیر را سرلوحه برنامه های خود قرار دهیم.

10 - وجود تعطیلات فراوان در طول سال:

ایران در میان کشورهای جهان بیشترین تعطیلات را در طول سال دارد که این امر هم ناشی از اعتقادات مذهبی جامعه است و هم به نظام آموزشی در سطح دانشگاهها و مدارس و مراکز آموزش عالی بر می گردد. اگر تعطیلات 5/3 ماهه تابستانی مدارس و دانشگاهها را به تعطیلات رسمی اضافه کنیم می بینیم که تعداد کل روزهایی که در طول سال با تعطیلی مواجه می شویم تقریباً 5/5 ماه است. که این همه فرصت و زمان اوقات فراغت نیاز به برنامه ریزی و تامل بیشتر دارد. اگر جامعه را با این همه تعطیلات به خود واگذاریم و برای آن هیچ برنامه ای جهت غنی سازی و پر کردن اوقات فراغت در نظر نگیریم، موجبات سقوط جامعه را در تمامی زمینه ها فراهم نموده ایم.

 در این میان باید بیشترین نگاهها در طول تعطیلات تابستانی و برای قشر عظیم جوان دانش آموز، دانشجو، معلمین و اساتید دانشگاهها باشد. ملتی موفق و خوشبخت است که حداکثر بهره برداری و استفاده را از زمان ببرد وآن را به بهترین نحو مدیریت کند و فرصت ها را طلایی و غنیمت بشمارد و برای لحظه لحظه اوقات دارای برنامه مدون و کارشناسی شده باشد.

11 - ضریب بالای موفقیت در آموزش غیر رسمی:

 خصلت انسان به گونه ای است که وقتی در تقید و چارچوب انجام کاری قرار می گیرد، خود به خود نوعی گریز از انجام آن کار در وی بروز می کند.

مقید شدن و اجبار در فعالیت جسمی و روحی باعث کاهش بازده و راندمان کار می شود وشخص همیشه خویش را در حصار احساس می کند. اکثریت قریب به اتفاق دانش آموزان و دانشجویان چنین حالتی را در زمان تحصیل دارند. البته درصد بسیار کمی هم هستند که زمان حضور در کلاس احساس رضایت و خوشحالی می کنند. وجود انواع و اقسام فعالیتهای آموزشی چه در زمینه فرهنگی - مذهبی - هنری - تربیتی- فنی و... در برنامه های اوقات فراغت باعث می شود که این اوقات در واقع نقش زمان حضور در کلاسهای رسمی را ایفا کند. با این تفاوت که شخص در این زمان با میل و رضایت خاطر و علاقه خویش در سر کلاسهای آموزشی حضور می یابد. به همین خاطر چون این فعالیتها و زمان استفاده از آن مطابق سلیقه و ذوق وی می باشد، باعث افزایش ضریب یادگیری حرفه و آموزش می شود. به همین خاطر می توان از اوقات فراغت به عنوان زمان آموزش غیر رسمی استفاده بهینه نمود.

12 - سفارشات و تاکیدات دین اسلام:

در دستورات اسلامی وارد شده است که زمان شبانه روز را باید به سه قسمت تقسیم کرد. یک قسمت مربوط به عبادت، بخشی دیگر خواب و بخش سوم اختصاص به کار و تلاش دارد. برای اینکه به بخش اول که همانا عبادت می باشد جامه عمل بپوشانیم باید وقت و فرصتی باشد که به انجام آن بپردازیم. انجام اعمالی چون نماز، دعا، ذکر، محاسبه، نفس و تفکر همه نیاز به اوقات فراغت و وقت آزاد دارد.

خدای متعال در چندین سوره از قرآن کریم سفارش نموده است که سیر و سفر (که به عنوان یکی از فعالیتهایی است که در اوقات فراغت صورت می گیرد) کنید تا تاریخ گذشتگان مایه عبرت و کسب تجربه برای شما باشد و در احادیث نیز به سفر سفارش شده است. جامعه اسلامی که فرامین خدای متعال و سنت نبوی و ائمه معصومین را نصب العین خویش قرار داده است نیاز به لوازم (اوقات فراغت) دارد تا بتواند اعتقاد مذهبی خویش را به منصه ظهور برساند. حق تعالی در آیه 12 سوره اسراء هدف از قرار دادن شب و روز به عنوان دو آیه و نشان قدرت خود را به شمار و حساب آوردن اوقات می داند:

 «و جعلنا اللیل و النهار ایتین فمحونا ایه اللیل و جعلنا آیه النهار مبصره لتبتغوا فضلا من ربکم و لیعلموا عددالسنین و الحساب و کل شی فصلناه تفصیلا»

 ترجمه آیه: «و ما شب و روز را دو آیت و نشانه قدرت خود قرار دادیم آن گاه از آیت شب و روشنی ماه تابان کاستیم و خورشید آیت روز را همیشه تابان ساختیم تا شما در روز، روزی حلال از فضل خدا طلب کنید و تا آنکه شمار سالها و حساب اوقات را بدانید و ما برای پند و اندرز بندگان هر چیزی را مفصل بیان کردیم.»

13 - احساس رضایت و تمدّد اعصاب:

 چون فعالیتهایی را که انسان در زمان اوقات فراغت انجام می دهد از روی میل و با اشتیاق است و در این راه نیز انگیزه لازم و آزادی کامل در انتخاب نوع فعالیت دارد، به همین خاطر نوعی احساس رضایت و تمدد اعصاب در پی دارد. معمولاً افرادی که در کار و اشتغال روزانه خود انگیزه و رغبت لازم را ندارند واز روی اجبار و اکراه به انجام آن می پردازند به مرور زمان نوعی ناراحتی روانی و عصبی و نیز عدم رضایت و دلزدگی ناشی از کار مداوم و یک روند بوجود می آید که شایسته است جهت رفع این معضل که در محیط خارج از کار و اشتغال و روان نیز اثرات سوء، گاه مخرب بر جای می گذارد، اقدام لازم و مقتضی انجام دهد. بهترین اقدام در این زمینه روی آوردن به فعالیتهای متنوع اوقات فراغت که مطابق ذوق و سلیقه وی است می باشد. تا بعد از یک تمدد اعصاب و راحتی روان، مجدداً تمرکز اعصاب یافته و به کار و فعالیت بپردازد. اوقات فراغت یکی از بسترهای مناسب جهت ایجاد احساس رضایت در رفتار و کردار فرد در زمان کار و زندگی روزمره می باشد.

14 - نیاز جسمانی:

جسم انسان برای ادامه حیات و برای اینکه سالم باشد نیاز به فعالیت و حرکت دارد. فقر حرکتی که امروزه عده زیادی از مردم کشور دچار آن هستند زمینه بسیاری از امراض و بیماریها را به وجود آورده است.

ضرب المثل قدیمی است که می گوید: «عقل سالم در بدن سالم است.» اگر بدن بخواهد سالم بماند باید فعالیتهای متنوع و مطابق با وضعیت عمومی و مقتضیات سن انجام دهد. پرداختن به انواع فعالیتهای ورزشی که به عنوان یکی از ضرورتهای انکارناپذیر برای سلامت انسان مطرح است در زمان اوقات فراغت میسر است. به عقیده کارشناسان کم تحرکی و نپرداختن به فعالیتهای تحرک زا می تواند عواقب وخیم جسمی و روانی و به ویژه افسردگی روحی به جا بگذارد.

15 - نیاز انسان به تفریح و گردش:

تفریح و گردش که به عنوان یکی از فعالیتهایی که در زمان اوقات فراغت قابل انجام و اجرا می باشد در واقع پاسخی است صحیح و منطقی برای نیازها و غرایز درونی انسان که اگر این نیاز در جهت اصولی به کار گرفته نشود ممکن است برای ارضای این نیاز به بیراهه برود. تفریح و گردش زمینه ای است برای ارتقای فکری و انبساط خاطر و تخلیه روحی و روانی همانگونه که انسان به پرورش جسمی نیازمند دارد به تفریح سالم نیز نیازمند است تا بتواند از این طریق به آرامش روحی و فکری برسد.

16 - شرایط و مقتضیات زمان:

عصر حاضر را عصر ارتباطات و تکنولوژی رایانه ای نام می برند. حضور دهها ماهواره با اهداف خاص و دهها کانال تلویزیونی و رسانه های تصویری همچنین شبکه اینترنت با پخش انواع و اقسام برنامه های هدفمند و جهت دار که به صورت امپراطور خبری در سراسر جهان سایه افکنده اند و با ارسال اخبار و برنامه های کانالیزه شده اهداف امپریالیستی و سرمایه داری غرب را که همانا از بین بردن هویت دینی و ملی کشور ماست را به ویژه به قشر جوان القاء می کنند. ایجاب می کند که جهت جلوگیری از رخنه این تهاجم گسترده فرهنگی برنامه هایی متنوع و فعالیت هایی ارزشمند جهت غنی سازی و پر کردن اوقات فراغت و بیکاری کلیه اقشار جامعه به ویژه جوانان در نظر بگیریم.

وجود برنامه های متنوع عامه پسند و کارشناسی شده باعث می شود تا افراد کمتر به فکر رجوع به شبکه های مخرب ارتباطی باشند. با عنایت به این مهم لزوم توجه بیشتر و عمیق تر به اوقات فراغت جامعه مشخص می شود.

17 - ضرورت اقتصادی:

«برای اینکه رشد اقتصادی سریع و همه جانبه باشد بدون تردید مستلزم نیروی انسانی آزموده و برخوردار از علم و مهارت لازم است. به بیان دیگر یک کشور با یک جامعه هنگامی و در صورتی می تواند از رشد اقتصادی سریع و مطلوب برخوردار شود که افراد آگاه و مومن و دارای علم و مهارت کافی، مدیریت منابع تولیدی آن کشور را بر عهده بگیرند. افرادی که علم و قدرت و محبت را هم داشته باشند از یادگیری یافته های علمی و فنی جدید و کاربرد وسایل تولیدی نو لذت ببرند، از وجود ذهن بارز و حساس برای پذیرش افکار و شیوه های نوین برخوردار باشند و به ضرورت همکاری و تبادل تجارب برای پیشرفتهای اقتصادی معتقد باشند. نوجوانان و جوانان یک کشور باید این نیروی انسانی را تشکیل دهند و تربیت سالم است که می تواند و باید این نیرو را به وجود آورد.»[14]

 تمام موارد مذکور میسر نمی باشد مگر در سایه برنامه ریزی درست از اوقات، بخصوص اوقات فراغت. امروزه ما شاهد هستیم که بسیاری از کشورها با برنامه ریزی بر روی اوقات فراغت سالیانه درآمد بسیار بالا و هنگفتی را نصیب کشورشان می نمایند. اوقات فراغت امروزه فقط به عنوان سپری کردن وقت اضافی نیست بلکه گذران اوقات فراغت برای کشورها به عنوان یک منبع درآمد و صنعت درآمدزا است. به عنوان مثال گردشگری و گردشهای مختلف با اهداف متفاوت که خود بخشی از گذران اوقات فراغت می باشد صنعت جهانگردی را به وجود آورده است و بعضی از کشورها توانسته اند با فراهم آوردن بسترهای لازم جهت جذب توریسم و گردشگر میلیاردها دلار جذب سرمایه کنند و بعضاً درآمد این کشورها چندین برابر درآمد سالانه ما از فروش میلیونها بشکه نفت می باشد. این اصل مهم اقتصادی می طلبد که ما هم به فکر برنامه ریزی درست در جهت جذب درآمد ناشی از گردشگری باشیم البته با رعایت موازین اسلامی و اخلاقی حاکم بر جامعه اسلامی.

18 - ضرورت سیاسی:

در عصری که مبارزه سیاسی - ایدئولوژیک و فرهنگی بر آن حاکم است و فلسفه ها و افکار سیاسی گوناگون پیوسته برای تاثیر و نفوذ در مردم تلاش می کنند و با یکدیگر به مبارزه بر می خیزند و همین مبارزه به شکل جنگ سرد همواره حیات انسان را تهدید می کند، بدیهی است در جا زدن، به رکود و تحجر فرهنگی منجر می شود و به تدریج این فرهنگ عقب مانده تحت تاثیر فرهنگهای متکامل قرار می گیرد و مغلوب و مستمره آنها می شود.

 در برنامه ریزی اوقات فراغت باید به مخاطبان کمک کنیم تا آنها دریابند که کیستند، چه دارند و چه می توانند باشند، چگونه باید خویشتن سازی کنند، چگونه در مقابل هجوم فرهنگی و ایدئولوژیهای استعماری مقاومت کنند و چگونه از آنها انتقاد علمی به عمل آورند و چگونه مسائل سیاسی را تجزیه و تحلیل کنند، چگونه فرهنگهای مختلف را مورد ارزشیابی قرار دهند، چگونه فرهنگ موجودشان را در صورت مطلوب نبودن به فرهنگ مطلوب تبدیل کنند و آن را کمال بخشند.[15]

در جامعه ای که مردمسالاری دینی حاکمیت دارد. با وجود احزاب و تشکلهای فراوان سیاسی که درچارچوب نظام فعالیت می نمایند، امکان تحقق این ضرورت وجود دارد؛ زیرا این احزاب بسترهای مناسبی هستند جهت فعالیتهای سیاسی اقشار جامعه بخصوص جوانان و نوجوانان تا در سایه این فعالیتها بتوانند استعدادهای خویش را در زمینه سیاسی شکوفا نمایند.

19 - ایجاد روحیه خودباوری:

 یکی دیگر از مزایا و نتایج شرکت در فعالیتهای اوقات فراغت در افراد ایجاد روحیه خودباوری می باشد. برای خودباوری تعاریف متعددی ارائه شده است، اما در یک تعریف ساده می توان گفت: خودباوری عبارتست «از علم و ایمان به توانایی ها و استعدادها و شایستگی های خویش.»

 اندیشمندان دنیای قدیم بر این باور بودند که هر چه به واسطه روح به ذهن و اندیشه انسان راه یابد از طریق عضلات خارج می گردد. روانشناسان عصر حاضر نیز می گویند «هر نوع فکر و خیالی این گرایش را در خود دارد که به صورت یک واقعیت خارجی جامه عمل بر تن کند و عملی گردد. بنابراین می توان گفت نگرش و اندیشه ای که هر فرد درباره خودش دارد. به زندگی او هویت می بخشد و نوع رفتار و شیوه زندگانی اش را بر روی این کره خاکی تعیین می کند.

عده ای از صاحب نظران معتقدند که انسانها به طور دائم در معرض یکی از دو نوع تلقین مثبت یا منفی می باشند. تلقین مثبت، تلقین سازنده و مفید است و موجب رشد و شکوفایی فرد می شود و او را به زندگی امیدوار می کند اما تلقین منفی، تلقینی زیانبار و ویرانگر است و قدرت و خلاقیت را از افراد می گیرد وآنها را در موضع انفعالی قرار می دهد.

افرادی که از تلقین مثبت برخوردار هستند، خود را فردی شایسته، بالیاقت، با استعداد و صاحب توان و پشتکار تصور می کنند و در مقابل اشخاصی که با تلقین از نوع منفی رو به رو هستند دائم خود را فردی بی لیاقت، ضعیف مفلوک، کم استعداد، ناتوان و بدشناس به حساب می آورند و امیدی به زندگی ندارند وآینده خویش را تیره و تار می بینند. زیرا لازمه هر گونه موفقیتی، امید و آمادگی روحی و روانی است:

 

 ز بی عزم و همت بزرگی مخواه

که بی آب، کردن که داند شناه

 

صاحب نظران بر این عقیده هستند که یاس انسان بعد از هر شکست به مراتب تاثیرات ویرانگرش بیشتر از خود شکست می باشد. یکی از اندیشمندان می گوید: شکست واقعی زمانی است که ما بعد از هر شکستی خود را ببازیم و از آن به عنوان نردبانی برای رسیدن به قله های پیروزی استفاده نکنیم.

بنابراین تسلیم شدن در برابر شکست و اظهار عجز نمودن خود به مراتب برای انسان شکننده تر از هر نوع شکستی است. کسی در برابر شکست تسلیم می شود که به توانایی ها و نیروهای درونی خویش ایمان ندارد، چنین فردی دارای روحیه ای ضعیف می باشد و چون بیدی لرزان در برابر هر مشکلی سر خم می کند و لذا امیدی به موفقیت او نیست.[16]

 نظامی گنجوی شاعر بلند مرتبه پارسی در این باره می گوید:

 

گر از هر باد چون بیدی بلرزی

اگر کوهی شوی، کاهی نیرزی

 

پس با عنایت به مطالب فوق الذکر جهت ایجاد روحیه خودباوری و تلقین مثبت در خویش ابزاری لازم است تا بتوان از آن استفاده نمود تا به این روحیه شکوفا گر رسید. بهترین ابزار و بستر برای ایجاد انگیزه و روحیه خودباوری فعالیتهای اوقات فراغت می باشند که شخص در کمال آرامش و آسودگی می تواند نیات درونی خویش را به منصه ظهور برساند و به تمرین ایجاد و تقویت این روحیه بپردازد.

پی نوشت ها