مواضع کلامی امام کاظم(ع) در برابر اهل حدیث

کنار گذاشتن نصّ الهی درباره امامت علی بن ابی طالب(علیه السّلام) آغاز اختلافات بعدی بود که در میان امّت اسلام به وجود آمد. به دنبال جایگزینی افراد ناصالح در منصب امامت، آنان علاوه بر این که عهده دار ریاست سیاسی شدند، کار تفسیر دین و بیان فقه را نیز به دست گرفتند و از آنجا که از لحاظ علمی توانایی نداشتند، دیدگاه هایی را مطرح کردند که به طور طبیعی مشکلاتی را به وجود آورد. در این زمینه، نخستین درگیری علمی در ظاهر، مسأله ارث پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) و نیز جنگ با مخالفانِ پرداخت زکات بود.(1) بعدها در دوران خلافت خلفا از این دست اختلافات فراوان مطرح گردید. در همین زمان، گاه مسائل کلامی نیز مطرح شده و پاسخ هایی از طرف خلفا داده می شد.(2) افرادی که به دلایلی نمی توانستند، این پاسخ ها را بپذیرند راهی دیگر می گزیدند و جاهلان دچار سردرگمی می شدند. این وضعیت به تدریج اختلافاتی در این باره در جامعه اسلامی به وجود می آورد.

جلوگیری از تدوین و نقل حدیث، نفوذ آثار فرهنگی یهود در میان مسلمانان، رسوخ دنیاطلبی و تفسیر انحرافی دین برای تحکیم پایه های حکومت فاسد اموی و مهمتر از همه، کنار زدن «اهل ذکر» از صحنه علمی و دینی و سیاسی، دامنه اختلافات را گسترش داد و به زودی حوزه عقاید هر گروه به طور اساسی از معتقدات دیگران جدا شد. امامان شیعه نیز از همان آغاز، دیدگاه های خود را تا آنجا که ممکن بود، برای عموم و در موارد دیگر برای شیعیان خود بیان کردند و می کوشیدند آنان را از نفوذ عالمان و محدثان خودفروخته بازدارند. در دوران حکومت پنج ساله امیر مؤمنان(علیه السّلام) زمینه برای نشر عمومی فکر اهل بیت(علیهم السّلام) در عراق فراهم شد؛ اما با پایان یافتن آن دوره، بار دیگر محدثان و فقیهان وابسته به امویان جان گرفتند و در همراه ساختن مردم با حکومت کوشیدند.

در پایان قرن اول و اوایل قرن دوم هجری، جدای از شیعیان، چندین فرقه فعال بودند. «خوارج»، «مرجئه»، «جهمیه» و «معتزله» مهمترین آنها بودند. هر یک از اینان در زمینه ای خاص، عقایدی داشتند و به ترویج آنها مشغول بودند. آنچه می توان گفت این که: حکومت اموی با هیچ یک از این گروه ها توافقی نداشت و عملاً در خراسان با «جهمیه» و «مرجئه» درگیر بود؛ چنانکه در نواحی دور دست جنوب ایران، مشغول نبردهای سخت با خوارج بود. معتزله نیز جز در مواردی محدود قدرت چندانی نیافتند. در این میان وضعیت شیعه نیز در برابر امویان و مذهب عثمانی ساخته آنان روشن بود.

توده مردم به پیروی از فرمانروایان خود، به دنبال مذهبی بودند که افرادی چون «ابن شهاب زُهری» و پیش از آن «عُروة بن زبیر» و پیشتر از وی «ابو هریره» و «سَمُرة بن جندب» انتشار می دادند. آنها احساس می کردند که باید مردم را به وسیله «حدیث» فریب دهند، حدیث، سخنان رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) بود و به دلیل بی توجهی به آن در نسل اول صحابه و مخالفت با نوشتن آن به راحتی قابل جعل بود. بنابراین، به زودی دامنه نقل حدیث گسترش یافت و با این که برخی از پیشوایان اهل سنت تصریح داشتند که مجموع حدیث پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) از چند صد حدیث تجاوز نمی کند.(3) از اواسط قرن دوم به بعد تعداد حدیث به چندین هزار و پس از مدتی چند صد هزار رسید. این جعل حدیث، هم در زمینه فقه و هم در مسائل کلامی بود. جدای از جعل حدیث، تحریف در احادیث، وسیله دیگری برای تحریف دین بود.

از برخی نقل ها چنین بر می آید که در اوایل، تنها تعدادی انگشت شمار حدیث جعلی درباره تشبیه وجود داشت؛ اما پس از چندی «ابن خزیمه» در کتاب «التوحید»، چندین هزار جمع آوری کرد. روال عادی جامعه بر اساس این احادیث جعلی، نظم دینی یافت. پیروان آن را «سنّی» نامیدند و مخالفان به عنوان «اهل بدعت» از دور خارج شدند. بدین سان «اهل حدیث» شکل گرفتند. در آغاز نام مذهب کسانی که متمسک به این احادیث بوده و دیگران را خارج از دین و مذهب تلقّی می کردند، مذهب عثمانی بود، همان مذهبی که جاحظ در تأیید و حمایت از آن، کتابی با عنوان «العثمانیه» نگاشت.

یکی از تلاش های امامان شیعه آن بود که در برابر این احادیث و به عبارت دیگر «اهل حدیث» بایستند، به طوری که در موارد لازم تحریفات و جعلیّات را پاسخ داده و همچنین نادرستی برداشت های عامیانه و ظاهرانه آنان را در تفسیر برخی از آیات متشابه و احادیث نشان دهند. چنین حرکتی را می توان در میان زندگی فکری همه امامان و درباره برخی بیشتر دنبال کرد و در زمینه مواضع کلامی و فقهی آن بزرگواران به نتایج خوبی دست یافت.

در اینجا چند نمونه از این مواضع را در حیات فکری امام کاظم(علیه السّلام) دنبال می کنیم:

الف: یکی از روایاتی که اهل حدیث بدان تمسک نموده و فراوان نقل می کردند، حدیث «نزول خداوند به آسمان دنیا» بود: «عَنْ اَبِی هُرَیْرَةَ، اَنَّ رَسُولَ اللهِ(صلّی اللّه علیه و آله) قَالَ: یَتَنَزَّلُ رَبُّنَا تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کُلَّ لَیْلَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا حِینَ یَبْقَی ثُلْثَ اللَّیْلِ الْآخِرِ یَقُولُ: مَنْ یَدْعُونِی فَأَسْتَجِیبُ لَهُ، مَنْ یَسْأَلُنِی فَأُعْطِیَهُ وَ مَنْ یَسْتَغْفِرُنِی فَأَغْفُرُ لَهُ»(4)؛ (ابو هریره می گوید: رسول خدا فرمود: خداوند هر شب در ثلث باقی مانده از شب به آسمان دنیا فرود می آید و ندا می دهد: کیست مرا بخواند تا اجابتش کنم؟ کیست از من چیزی بخواهد تا به او بدهم؟ کیست استغفار کند تا من او را بیامرزم!؟).

پذیرفتن ظاهر چنین روایتی بدین صورت، مستلزم اعتقاد به تشبیه و نیز قبول جابجایی خداوند از مکانی به مکان دیگر بود. اهل حدیث آشکارا این اعتقاد را مطرح کرده و به احادیث دیگری نیز در این باب استناد می کردند. «احمد بن حنبل» که حاصل جریان فکری اهل حدیث بود و خود اندکی آن را تعدیل کرد، معتقد بود: «للّه عزّ و جلّ عرش و للعرش حملة یحملونه و اللّه عزّ و جلّ علی عرشه لیس له حدّ و اللّه أعلم بحدّه. .. یتحرّک، یتکلّم، ینظر، یبصر، یضحک. .. و ینزل کلّ لیلة الی سماء الدنیا و قلوب العباد بین إصبعین من أصابع الرّحمن. .. و خلق آدم بیده علی صورته»(5)؛ (برای خداوند، عرش وجود دارد و کسانی آن عرش را بدوش می کشند. خداوند بر عرش خود نشسته است و [بزرگی و اندازه اش] حدّی ندارد. او به حدّ خود دانا است. .. خداوند حرکت می کند، سخن می گوید، نگاه می کند، می بیند، می خندد. .. قلوب بنده های خود میان دو انگشت از انگشتان خداوند است. .. و خداوند، آدم را با دست خود مانند صورتش خلق کرد). در باب نشیمنگاه خداوند نیز معتقد بود که به اندازه چهار انگشت جای خالی وجود دارد که محل نشستن رسول الله(صلّی اللّه علیه و آله) در کنار وی می باشد.(6) این عقاید بر اساس روایات تحریف شده و یا جعلی بود که به دست «احمد بن حنبل» رسیده بود.

همان گونه که پیش از این بیان شد، تمسک آنها به «حدیث» بود، زمانی که شخصی به «احمد بن حنبل» گفت: «کسانی گفته اند، حدیث «رَأَیْتُ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ شَابٌّ اَمْرَدٌ جَعْدٌ قُطَطٌ عَلَیْهِ حِلَّةٌ حَمّرَاءٌ» را گویا یک نفر فقط روایت کرده، وی خشمگین شده و طرق متعددی برای آن شمرد.(7) این روایات در زمان «احمد بن حنبل» جعل نشده بود؛ بلکه بسیاری از آنها، پیش از این در دست مردم پراکنده بود. همین مسأله سبب سؤال مکرر شیعیان از ائمه درباره آن احادیث بود. درباره همین حدیث نزول خدا از امام کاظم(علیه السّلام) و نیز حضرت رضا(علیه السّلام) سؤال شده است: «عَنْ یعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِی عَنْ أَبِی إِبْرَاهِیمَ(علیه السّلام) قَالَ: ذُکرَ عِنْدَهُ قَوْمٌ یزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی ینْزِلُ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیا فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَاینْزِلُ وَ لَایحْتَاجُ إِلَی أَنْ ینْزِلَ إِنَّمَا مَنْظَرُهُ فِی الْقُرْبِ وَ الْبُعْدِ سَوَاءٌ لَمْ یبْعُدْ مِنْهُ قَرِیبٌ وَ لَمْ یقْرُبْ مِنْهُ بَعِیدٌ - وَ لَمْ یحْتَجْ إِلَی شَی ءٍ بَلْ یحْتَاجُ إِلَیهِ وَ هُوَ ذُو الطَّوْلِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ أَمَّا قَوْلُ الْوَاصِفِینَ إِنَّهُ ینْزِلُ تَبَارَک وَ تَعَالَی فَإِنَّمَا یقُولُ ذَلِک مَنْ ینْسُبُهُ إِلَی نَقْصٍ أَوْ زِیادَةٍ وَ کلُّ مُتَحَرِّک مُحْتَاجٌ إِلَی مَنْ یحَرِّکهُ أَوْ یتَحَرَّک بِهِ فَمَنْ ظَنَّ بِاللَّهِ الظُّنُونَ هَلَک فَاحْذَرُوا فِی صِفَاتِهِ مِنْ أَنْ تَقِفُوا لَهُ عَلَی حَدٍّ تَحُدُّونَهُ بِنَقْصٍ أَوْ زِیادَةٍ أَوْ تَحْرِیک أَوْ تَحَرُّک أَوْ زَوَالٍ أَوِ اسْتِنْزَالٍ أَوْ نُهُوضٍ أَوْ قُعُودٍ فَإِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ عَنْ صِفَةِ الْوَاصِفِینَ وَ نَعْتِ النَّاعِتِینَ وَ تَوَهُّمِ الْمُتَوَهِّمِینَ وَ تَوَکلْ عَلَی الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ الَّذِی یراک حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَک فِی السَّاجِدِین»(8)؛ (یعقوب بن جعفر الجعفری می گوید: نزد امام کاظم(علیه السّلام) از کسانی سخن به میان آمد که گمان می کردند، خداوند به آسمان دنیا فرود می آید. امام فرمود: خداوند فرود نمی آید، نیازی ندارد تا فرود آید. در نگاه او دوری و نزدیکی برابر است، نه نزدیکی به نزد او دور است و نه دوری به نزد او نزدیک. او نیاز به هیچ چیز ندارد، بلکه همه به او نیازمندند. او صاحب انعام و فضل است، جز او خدایی نیست، خدای قدرتمند و حکیم. اما درباره سخن آنان که خداوند را چنین توصیف کرده اند که: خداوند فرود می آید! این را کسی می گوید که خدا را به نقص و زیادت متّصف کرده است. هر متحرکی نیاز به مُحرّک دارد تا او را به حرکت در آورده و یا به کمک آن به حرکت درآید، پس کسی که به خدا [چنین] گمان هایی ببرد، هلاک می شود. در توصیف خدا، از صفاتی که خدا را به نقص و زیادت، تحریک و تحرّک، انتقال و فرود آمدن، برخاستن و نشستن محدود سازد، بپرهیزید. خداوند بالاتر و برتر از وصف این گونه وصف کنندگان و توهم این گمان کنندگان است. بر خداوند قدرتمند بخشنده که تو را هنگام ایستادن و در میان سجده کنندگان می بینند، توکّل کن). در این روایت، نزول خداوند به آسمان دنیا مورد انکار قرار گرفته و با تعبیرات دقیق، مذهب اهل بیت(علیهم السلام) در باب نفی تشبیه بیان شده است. این تعابیر از اهل بیت(علیهم السلام) فراوان نقل شده و اساس آنها نیز بر گرفته شده از خطبه های امیر مؤمنان(علیه السّلام) است که در نهج البلاغه منعکس شده است. در مذهب اهل بیت(علیهم السلام) نه مذهب نفی و نه تشبیه؛ بلکه اثبات بدون تشبیه مورد تأیید قرار گرفته است و این همان تعبیری است که از امام رضا(علیه السّلام) بدان تصریح شده است.(9)

نکته قابل توجه درباره حدیث «نزول خداوند به آسمان دنیا» آن است که امام رضا(علیه السّلام)، اصل روایت را انکار نکرده؛ بلکه تحریفی را که در آن صورت گرفته بیان داشته است. این نکته مهمی است که تلاش عمدی را در تحریف احادیث از سوی جعّالان و کذّابان نشان می دهد. «عَنْ اِبْرَاهِیمِ بْنِ مَحْمُودٍ، قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(علیه السّلام) یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یرْوِیهِ النَّاسُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلّی اللّه علیه و آله) أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی ینْزِلُ کلَّ لَیلَةِ جُمُعَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیا؟ فَقَالَ(علیه السّلام) لَعَنَ اللَّهُ الْمُحَرِّفِینَ الْکلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ اللَّهُ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلّی اللّه علیه و آله) کذَلِک إِنَّمَا قَالَ(صلّی اللّه علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی ینْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیا کلَّ لَیلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیلِ فَیأْمُرُهُ فَینَادِی هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیهُ سُؤَالَهُ؟ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیهِ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ.... حَدَّثَنِی بِذَلِک أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(صلّی اللّه علیه و آله)»(10)؛ (ابراهیم بن محمود گوید: به امام رضا(علیه السّلام) عرض کردم: ای فرزند رسول خدا! درباره حدیثی که مردم از رسول الله(صلّی اللّه علیه و آله) نقل می کنند که فرمود: خداوند تبارک و تعالی در هر شب جمعه به آسمان دنیا فرود می آید [نظرتان چیست؟] امام فرمود: خداوند کسانی را که سخن را از معنای اصلی آن منحرف کرده و تحریف می کنند، لعنت کند، به خدا سوگند رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) چنین نگفت؛ بلکه فرمود: خداوند در ثلث آخر هر شب و در ابتدای هر شب جمعه، فرشته ای را به آسمان دنیا می فرستد و به او دستور می دهد، تا ندا دهد آیا نیازمندی هست تا نیاز او را بر آورده سازم؟ آیا توبه کننده ای هست تا توبه اش را بپذیرم؟ آیا استغفار کننده ای هست تا گناهش را ببخشم؟...). انتهای حدیث، بیانگر این حقیقت است که طریق اهل بیت(علیهم السلام) در نقل احادیث رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) سالم ترین است و شیعه به همین دلیل به این طریق وفادار بوده و حق دارد تا به طرق دیگر اعتماد نکند جز آن که به این طریق تأیید شود.

ب: نمونه دیگری که اهل حدیث به ظاهر آن تمسّک می کردند، آیه «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی»(11) بود. آنان به دلیل بی توجّهی به سایر آیات و نیز عدم بکارگیری استدلال و تعقّل -که خود میراث ضدیّت آنان با معتزله در طول سال های متمادی بود- به نوعی ظاهربینیِ شدید گرفتار شده بودند و از آنجا که شماری حدیث در باب تشبیه در اختیار داشتند، طبیعی بود که این قبیل آیات را مطابق آن احادیث تعبیر کنند. اگر به ذیل آیه مذکور در تفسیر برهان نگاه کنیم، روایات فراوانی می بینیم که در تفسیر آیه وارد شده که بیشتر در پاسخ به پرسش اصحاب و یا اهل جدل می باشد.(12) جهت گیری این احادیث، همان «اثبات بلا تشبیه» بوده و مفاهیم موجود در آیه، کنایه از علم و قدرت گرفته شده است.

درباره این آیه از امام کاظم(علیه السّلام) نیز پرسش شده و آن حضرت بدان پاسخ داده اند: «عَنِ الْحَسَنِ بْنِ رَاشِدٍ قَالَ: سُئِلَ اَبُو الْحَسَنُ مُوسَی(علیه السّلام) عَنْ مَعْنَی قُولِ اللّهِ تَعَالَی: اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی(13)فَقَالَ: اِسْتَوْلَی عَلَی مَا دَقَّ وَ جَلَّ».(14) آیه مذکور کنایه از احاطه خداوند بر تمام امور کوچک و بزرگ است. آشکار است که این تعبیر در آیات محکمی آمده است که محدودیت خداوند را انکار می کند و اگر بنا باشد که به ظاهر آیه تمسّک شود، محدودیت خدا پذیرفته شده خواهد بود.

ج - اهل حدیث در مسأله جبر و اختیار، جبری مسلک بوده و این اندیشه، افراطی در برابر تفریط «معتزله» بود. اعتقاد به جبر، ریشه در جاهلیت داشت، چنانکه برخی از آیات قرآن از قول مشرکان بدان اشاره کرده است.(15) به اعتقاد «معتزله»، بعد از ظهور اسلام معاویه، اعتقاد به جبر را شایع کرد(16)؛ ولی بنا به قراین و شواهدی چند، تحت تأثیر افکار جاهلی و نیز برخی از آراء یهودیان در معتقد ساختن برخی از مسلمانان از همان عصر اول به مسأله جبر مؤثر بوده است.

روشن است که اعتقاد به جبر می توانست پایه های قدرت خلفا را تقویت کرده و اشتباهات آنها را توجیه کند. هم چنانکه می توانست مردم را از اعتراض نسبت به آنها بازدارد. در نقلی آمده است که «حسن بصری» را تهدید کردند که اگر دست از عقیده خود به اختیار بر ندارد، حکومت را خبردار کنند.(17) اهل حدیث برای اثبات عقیده خود به برخی از آیات و روایات تمسک می کردند؛ در برابر، «اهل عدل» نیز به آیات دیگر و نیز روایاتی تمسک می کردند. در اینجا نیز فهم درست آیات و بازگرداندن متشابهات به محکمات مهم بود.

از جمله روایات این باب، حدیث «السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ الشَّقِی مَنْ شَقِی فِی بَطْنِ أُمِّه» بود.(18) این حدیث می توانست به گونه ای معنا شود که مذهب جبر را به طور کامل مورد تأیید قرار دهد، از این رو مشکلاتی را در ذهن یاران ائمه(علیهم السلام) به وجود آورده و آنان درباره معنای درست حدیث سؤال می کردند. در این باره، از امام کاظم(علیه السّلام) سؤال شده است که روایت آن را در اینجا نقل می کنیم: «.... عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ(علیهما السّلام) عَنْ مَعْنَی قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ(صلّی اللّه علیه و آله) الشَّقِی مَنْ شَقِی فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ السَّعِیدُ مَنْ سَعِدَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ فَقَالَ الشَّقِی مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَیعْمَلُ أَعْمَالَ الْأَشْقِیاءِ وَ السَّعِیدُ مَنْ عَلِمَ اللَّهُ وَ هُوَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ أَنَّهُ سَیعْمَلُ أَعْمَالَ السُّعَدَاء»(19)؛ (محمّد بن ابی عمیر گوید: از امام کاظم(علیه السّلام) درباره معنای این سخن رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) پرسیدم که فرمود: انسان شقی، زمانی که در شکم مادر است شقی است و انسان سعادتمند، نیز از زمانی که در شکم مادر می باشد، چنین است. حضرت در معنای آن حدیث فرمود: انسان شقی کسی است که، وقتی در شکم مادر است، خداوند می داند که او کردار اشقیا را دارد و سعید کسی است که وقتی در شکم مادر است، خداوند می داند او کردار سعادتمندان و نیک بختان را دارد).

در ادامه همین روایت، سؤال دیگری درباره حدیثی دیگر شده است که از آن نیز جبر فهمیده می شود و امام پاسخ زیبایی می دهد: «قُلْتُ لَهُ: فَمَا مَعْنَی قَوْلِهِ(صلّی اللّه علیه و آله) اعْمَلُوا فَکلٌ مُیسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ. فَقَالَ إِنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَ خَلَقَ الْجِنَ وَ الْإِنْسَ لِیعْبُدُوهُ وَ لَمْ یخْلُقْهُمْ لِیعْصُوهُ وَ ذَلِک قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ - وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ(20) فَیسَّرَ کلَّا لِمَا خُلِقَ لَهُ فَالْوَیلُ لِمَنِ اسْتَحَبَّ الْعَمَی عَلَی الْهُدَی»(21)؛ (پرسیدم، معنای سخن رسول الله(صلّی اللّه علیه و آله) که فرمود: هر چیزی به همان راهی که برای آن خلق شده برده خواهد شد چیست؟ حضرت فرمود: خداوند، جن و انسان را خلق کرده تا او را عبادت کنند، خلق نکرده تا او را عصیان کنند. پس برای همه، امکان این که در مسیری که برای آن خلق شده اند حرکت کنند را فراهم کرده است. وای بر کسی که کوری را بر هدایت ترجیح دهد).

در سؤالی که از امام(علیه السلام) درباره «عامل معصیت» شده، آن حضرت پاسخ روشنی ارائه داده، فرمودند: «لَاتَخْلُو مِنْ ثَلَاثَةٍ: إِمَّا أَنْ تَکونَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لَیسَتْ مِنْهُ فَلَاینْبَغِی لِلْکرِیمِ أَنْ یعَذِّبَ عَبْدَهُ بِمَا لَمْ یکتَسِبْهُ وَ إِمَّا أَنْ تَکونَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ الْعَبْدِ وَ لَیْسَ کَذَلِکَ، فَلَاینْبَغِی لِلشَّرِیک أَنْ یظْلِمَ الشَّرِیک الضَّعِیفَ وَ إِمَّا أَنْ تَکونَ مِنَ الْعَبْدِ وَ هِی مِنْهُ فَإِنْ عَاقَبَهُ اللَّهُ فَبِذَنْبِهِ وَ إِنْ عَفَی عَنْهُ فَبِکرَمِهِ وَ جُودِهِ»(22)؛ ([عمل بنده] از سه حالت خارج نیست: یا آن که از خدای عزّ و جلّ صادر شده و ربطی به بنده ندارد، [در این صورت] سزاوار نیست که خداوند کریم، بنده اش را به آنچه انجام نداده، عذاب دهد و یا آن که [عمل بنده] مشترکاً از خداوند و بنده صادر گشته، در این صورت سزاوار نیست که شریک قوی [خدا] به شریک ضعیف [بنده] ظلم کند و یا آن که عمل بنده از خود بنده صادر شده و از اوست، در این صورت اگر خداوند او را عذاب دهد، به دلیل گناهی است که از وی سر زده است و اگر خداوند از گناه بنده چشم پوشی کند، ناشی از کرم و بخشش خداوند است).

د: از بعد از جنگ جمل و صفین مشکلی در تعریف «ایمان» به وجود آمد. مؤمن کیست؟ کسی که تنها به زبان اعتراف به شهادتین کند یا کسی که عمل به احکام هم داشته باشد و یا تعریفی دیگر. مسلمانان در این باره سه دسته شدند.

گروهی گفتند: کسی که گناه کبیره کند از دین خارج می شود و کافر است. اینها «خوارج» بودند.

گروهی گفتند: کسی که گناه کبیره مرتکب شود، فاسق غیر مؤمن و غیر مسلمان است. اینها «معتزله» بودند. گروهی گفتند: شهادتین به زبان کافی است و هر کس آن را بگوید، حتی اگر مرتکب کبائر شود مسلمان است، اینها «مرجئه» بودند. این نگرش، در ضمن درستی، به شکل افراط خود، بدانجا منتهی شد که عمل از اساس نقشی در ایمان ندارد. کم کم بهانه به دست مخالفان داد تا این عقیده را از اصل محکوم بدانند. در حقیقت، هر کس که شهادتین را بگوید مسلمان است؛ اما مؤمن آن است که عمل به احکام شرع کند و قلبش هم مطمئن به ایمان باشد.

در برابر رواج اندیشه افراطی مرجئی گری که «عمل» را تضعیف می نمود، امامان تأکید بر مفهوم عالی ایمان داشتند. این مفهوم از سه جزء ترکیب می شد؛ ایمان عبارت است از معرفت قلبی، اقرار زبانی و عمل خارجی. در اصل این حدیثی بود که امیر مؤمنان(علیه السّلام) از رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) نقل کرده بود؛ «اَلْإِیمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ اِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکَانِ»(23)؛ (ایمان، شناخت قلبی، اقرار به زبان و عمل به ارکان است).

امام کاظم(علیه السّلام) نیز چون دیگر امامان(علیهم السّلام) در برابر این اعتقاد نادرست برخورد کرد و آن را باطل شمرد. زمانی که از آن حضرت در این باره سؤال شد، فرمود: «إِنَّ لِلْاِیمَانِ حَالَاتٌ وَ دَرَجَاتٌ وَ طَبَقَاتٌ وَ مَنَازِلٌ، فَمِنْهُ التَّامُ الْمُنْتَهَی تَمَامُهُ وَ مِنْهُ النَّاقِصُ الْمُنْتَهَی نَقْصُهُ وَ مِنْهُ الزَّائِدُ الرّاجِحُ زِیادَتُهُ»(24)؛ (ایمان درجات و مراتبی دارد. مرتبه ای که در کمال، تمام است؛ مرحله ای که کاملاً ناقص است و مرحله ای میانه که می توان بر آن افزود).

این پرسش ها و پاسخ ها از طرف اصحاب، هم به دلیل آن بود که آنان در جامعه گرفتار این مشکلات بوده و برای اقناع ذهن خود پاسخ مناسب را می طلبیدند(25) و هم بدان جهت بود تا بتوانند در مجادلات کلامی خود با این فرقه ها به دیدگاه های درست اهل بیت(علیهم السّلام) مجهّز باشند. امام کاظم(علیه السّلام)، در این باره خود شخصاً با اهل جدل وارد بحث می شد و در عین حال هم اصحاب را تقویت می کرد تا دیدگاه های اهل بیت(علیهم السّلام) را در میان مردم منتشر کند. «هشام بن حکم» از قوی ترین اصحاب امام صادق و کاظم(علیهما السّلام) برای انتقال دیدگاه های اهل بیت(علیهم السّلام) به مخالفان بود.

افزون بر این، امام کاظم(علیه السّلام)، اصحابی را که قدرت بحث و جدل داشتند تشویق می کرد تا با مخالفان به بحث بپردازند و عقاید کلامی شیعه را که گاه به صورت مُحَرّف در دست بود، بیان کنند. کتاب «انتصار» از «ابو الحسین خیّاط» معتزلی نشان می دهد که چه مقدار در حق شیعه، تحریف صورت گرفته و عقاید آنان در باب توحید به صورت تشبیه منعکس شده است؛ در حالی که احادیث کلامی امامان(علیهم السّلام) نشان می دهد که در مذهب شیعه تا چه حد بر مذهب تنزیه [منزه بودن خداوند از جسم بودن و شکل داشتن] پافشاری شده است.

از مواردی که امام کاظم(علیه السّلام) اصحاب را به بحث با مخالفان دستور می داد، درباره «محمّد بن حکیم» است. درباره وی نقل شده است که: «کَانَ اَبُو الْحَسَنُ(علیه السّلام) یَأْمُرُ مُحَمَّدَ بْنَ حَکِیمٍ اَنْ یُجَالِسَ اَهْلَ الْمَدِینَةِ فِی مَسْجِدِ رَسُولِ اللهِ(صلّی اللّه علیه و آله) وَ أَنْ یُکَلِّمَهُمْ وَ یُخَاصِمَهُمْ»(26)؛ (امام کاظم(علیه السّلام)، به محمّد بن حکیم دستور می داد تا در مسجد رسول خدا(صلّی اللّه علیه و آله) بنشیند و با آنان به بحث و گفتگو بپردازد). این تلاش ها از سوی امامان شیعه و اصحاب آنان، با وجود همه محدودیت ها، سبب شد تا عقاید اهل بیت(علیهم السّلام)، بنیاد فکری شیعه را تشکیل داده و اسلام درست و به دور از تحریف، از طریق اهل بیت(علیهم السّلام) باقی بماند.(27)

پی نوشت

(1). الملل و النحل، الشهرستانی، محمد بن عبد الکریم بن أبی بکر أحمد، تحقیق: بدران، محمد، الشریف الرضی، قم، 1364 ش، چاپ سوم، ج 1، ص 31.

(2). در این باره توجه به این روایت جالب است: «اخرج اللالکائی فی السنة عن عبدالله بن عمر، قال: جاء رجل الی ابی بکر، فقال: أ رایت الزنا بقدر؟ قال: نعم. قال: فان الله قدره علیّ ثم یعذبنی؟ قال: نعم یابن اللخناء، اما و الله لو کان عندی انسان أمرت أن یلجأ انفک»؛ (شخصی نزد ابوبکر آمد و از وی پرسید: آیا زنا مقدر الهی است. ابوبکر گفت: آری. آن شخص گفت: آیا خداوند خود تقدیر می کند و بعد هم مرا عذاب می کند؟ گفت: آری ای فرزند شی ء بدبو، به خدا سوگند اگر کسی نزد من بود، دستور می دادم دماغت را خورد می کرد). (الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، امینی، عبد الحسین، دار الکتب العربی، بیروت، 1397 ق، ج 7، ص 153، از تاریخ الخلفاء، سیوطی، جلال الدین، دار النشر العلم، بی جا، 1967 م، ص 65.

(3). تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، احمد بن علی، محقق / مصحح: مصطفی عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1417 ق، چاپ اول، ج 13، ص 416.

(4). صحیح البخاری، أبو عبدالله بخاری جعفی، محمد بن إسماعیل، تحقیق: مصطفی دیب البغا، دار ابن کثیر، الیمامة، بیروت، 1407 قمری/ 1987 م، چاپ سوم، ج 5، ص 2230؛ سنن الدارمی، أبو محمد الدارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، تحقیق: زمرلی، فواز أحمد، العلمی، خالد السبع، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407ق، چاپ اول، ج 1، ص 413؛ الموطّأ، مالک بن أنس أبو عبدالله الأصبحی، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار إحیاء التراث العربی، مصر، بی تا، ج 1، ص 214.

(5). طبقات الحنابلة، أبو الحسین ابن أبی یعلی، محمد بن محمد محقق: محمد حامد الفقی، مطبعة السنة المحمدیه، قاهره، 1371 ق، ج 1، ص 29.

(6). همان، ج 2، ص 67.

(7). همان، ص 46.

(8). الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 125؛ التوحید، ابن بابویه، محمد بن علی، مکتبة الصدوق، تهران، 1398 ق، ص 183.

(9). التوحید، همان، ص 102.

(10). عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، ابن بابویه، محمد بن علی، نشر اعلمی، تهران، بی تا، ج 1، ص 104.

(11). قرآن کریم، سوره طه، آیه 5.

(12). البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، سید هاشم، تحقیق: موسسة بعثت، بنیاد بعثت، تهران، 1416 ق، چاپ اول، ج 3، ص 750.

(13). همان، سوره طه، آیه 5.

(14). الإحتجاج علی أهل اللجاج، طبرسی، احمد بن علی، نشر اسوه، تهران، 1413 ق، ج 2، ص 157؛ مسند الإمام الکاظم أبی الحسن موسی بن جعفر(علیهما السلام)، عطاردی، عزیز الله، آستان قدس رضوی، مشهد، 1409 ق، چاپ اوّل، ج 1، ص 262.

(15). همان، سوره نحل، آیه 35.

(16). فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، ابوالقاسم بلخی، قاضی عبد الجبار، محقق: فوائد سید، دارالتونسیه، 1393 ق، ص 144؛ بحوث مع اهل السنة و السلفیة، روحانی، سید مهدی، المکتبة الاسلامیه، بیروت، بی تا، ص 53.

(17). الطبقات الکبری، محمد بن سعد بن منیع، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1410 ق / 1990 م، چاپ اول، ج 7، ص 122؛ بحوث مع اهل السنة و السلفیه، همان، ص 53.

(18). سنن ابن ماجه، أبو عبدالله القزوینی، محمد بن یزید، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، دار الفکر، بیروت، بی تا، ج 1، ص 18؛ سنن الدارمی، همان، ج 1، ص 80؛ مسند أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشیبانی، محقق: نوری، أبو المعاطی، عالم الکتب، بیروت، 1419 ق / 1998 م، چاپ اول، ج 2، ص 176.

(19). التوحید، همان، ص 356؛ مسند الامام الکاظم(علیه السلام)، همان، ج 1، ص 273.

(20). در متن آیه: لیعبدون.

(21). التوحید، همان، ص 356.

(22). همان، ص 96؛ مسند الامام الکاظم(علیه السلام)، همان، ج 1، ص 273.

(23). نهج البلاغة، شریف الرضی، محمد بن حسین، محقق / مصحح: صبحی صالح، هجرت، قم، 1414 ق، چاپ اول، ص 508، (حکمت 227).

(24). الکافی، همان، ج 1، ص 39؛ درباره این فرقه بنگرید به کتاب مرجئه، تاریخ و اندیشه، جعفریان، رسول، نشر خرّم، قم، بی تا.

(25). احتمالاً امام به همین دلیل همنشینی اصحاب خود را با کسانی که اعتقادات نادرستی در تشبیه داشتند، منع می فرمود. (مسند الامام الکاظم(علیه السلام)، همان، ج 1، ص 261).

(26). إختیار معرفة الرجال، کشی، محمد بن عمر، محقق / مصحح: طوسی، محمد بن حسن / مصطفوی، حسن، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، 1409 ق، چاپ اول، ص 380.

(27). حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیهم السلام)، جعفریان، رسول، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش، چاپ ششم، ص 411.