به گزارش ایسنا، در این یادداشت که توسط موسسه فرهنگی شهر کتاب منتشر شده، آمده است: خیام بی‌گمان جهانی‌ترین شاعر ایرانی است. از روزی که ادوارد فیتز جرالد انگلیسی در میانه‌های قرن نوزدهم میلادی رباعیات خیام را برای اولین بار به یکی از زبان‌های اروپائی (انگلیسی) ترجمه کرد بیش از 160 سال می‌گذرد و در این مدت این رباعیات تقریبا به تمام زبان‌های زنده دنیا ترجمه شده است. فقط از سال 1859 که برای اولین بار ترجمه فیتزجرالد منتشر شد تا سال 1929 یعنی در طی هفتاد سال 129 بار این ترجمه در انگلستان تجدید چاپ شد و بعضا از این ترجمه به عنوان محبوب‌ترین کتاب شعر در جهان انگلیسی زبان یادشده است.
شاید روس‌ها اولین ملتی بودند که اندک مدتی پس از معرفی آراء و اندیشه‌های بلند حکیم نیشابوری توسط فیتزجرالد انگلیسی به ترجمه روسی رباعیات خیام از روی ترجمه انگلیسی آن دست یازیدند. واسیلی لِووویچ ولیچکو (1860-1904)، شاعر روس در سال 1891 یعنی 32 سال پس از انتشار ترجمه فیتزجرالد ترجمه منظومی از 16 رباعی خیام را در مجله «پیک اروپا» منتشر کرد و این رویداد، سرآغازی شد برای دلدادگی و شیفتگی تا امروزِ روس‌ها به شاعر بزرگ ایرانی، به نحوی که بی‌اغراق در روسیه امروز کمتر کسی را می‌توان یافت که از خیام نخوانده و حتی قطعاتی از اشعار او را از حفظ نباشد.
ولیچکو به ترجمه رباعیات دیگری از خیام ادامه داد و در سال‌های 1894 و 1903 دو مجموعه از رباعیات خیام را به روسی ترجمه و منتشر ساخت و نام خود را به عنوان اولین معرّف حکیم عمر خیام نیشابوری به جامعه روس زبان بر پهنه تاریخ ثبت کرد.
ترجمه‌های ولیچکو با وجود شاعرانه بودن و فضل تقدم در معرفی خیام، یک ویژگی خاص داشتند و آن این که در برگردان رباعیات خیام، مقید به چهارپاره یا چهار مصرع نبوده و غالبا هشت مصرعی بودند و فقط چهار رباعی خیام به صورت چهار مصرعی به روسی ترجمه شده بود و باقی رباعی‌ها در فرم‌های 5، 6، 7، 9، 10، 12، 13 و 16 مصرعی ترجمه شده بودند.
این در حالی بود که در سال 1894 پیوتر فیودورویچ پارفیروف(1870-1903)، شاعر و مترجم روس ساکن سنت پترزبورگ ترجمه دو رباعی خیام را در مجله «پیک شمال» در شش و هشت مصرع منتشر کرد. یکی از این دو اثر این رباعی معروف خیام بود:
آن قصر که با چرخ همی زد پهلو/ بر درگه آن شهان نهادندی رو
دیدیم که بر کنگره‌اش فاخته‌ای/ بنشسته همی گفت که کوکوکوکو
و فیودوروف آن را چنین به روسی برگردانده بود:
Где прежде замок высился надменно
До самых облаков,
Куда в чертоги шли цари смиренно
С покорностью рабов,
Я видел: горлица нахохлившись сидела
И, нарушая сон,
Кричала, словно вымолвить хотела:
Где он? Где он?
از آن پس و در سالیان بعد اقبال به خیام و ترجمه رباعیاتش به نحو محسوسی فزونی یافت و تنها چند سال بعد یعنی در سال 1901 سه ترجمه از خیام در روسیه منتشر شد. ترجمه 13 رباعی خیام در فرم‌های چهار تا 24 بندی در «پیک قفقاز» و توسط سرگی اومانتس شرقشناس و مترجم روس، ترجمه 14 رباعی خیام در مجله «خانواده» توسط ت. لبدینسکی که 5 رباعی آن به شعر و 9 رباعی دیگر به نثر برگردانده شده بود و ترجمه 110 رباعی خیام توسط کنستانتین مازورین در قالب یک کتاب که به سبب معرفی و انتشار دستنویس‌های فارسی برخی رباعیات به همراه ترجمه آن، از دیگر ترجمه‌های منتشر شده تا آن زمان متمایز بود.
روند ترجمه رباعیات خیام توسط شاعران و مترجمان روس ادامه داشت و به ویژه در سال‌های 1910 تا 1916 با نام مترجمان دیگری آشنا می‌شویم که به ترجمه پاره‌هائی دیگر از باعیات خیام می‌پردازند.
در این میان کنستانتین بالمونت شاعر معروف سمبولیت روس که یکی از چهره‌های برجسته عصر نقره‌ای شعر روسیه نیز محسوب می‌شود، برای اولین بار در روسیه 11 رباعی خیام را به فرم چهار پاره در سال 1910 در مجله «اندیشه روسی» منتشر می‌کند. در واقع او اولین کسی بود که ضمن حفظ مضمون و معنی و ترجمه منظوم، شکل رباعیات خیام را نیز در ترجمه‌اش حفظ کرد.
ترجمه‌های دیگری از خیام در سال‌های بعد در روسیه به زیور طبع آراسته می‌شوند که در این میان ایوان تخورژفسکی (1878-1951) شاعر و مترجم مهاجر روس در پاریس برای اولین بار در سال 1928 مجموعه رباعیات خیام را با ترجمه‌های مختلف و پاره‌ای ترجمه‌های خود گردآوری و منتشر می‌کند که البته این کتاب بعدها یعنی در سال 1954 و پس از دوران سخت و دشوار استالینی اجازه چاپ در روسیه را می یابد. اوسیپ اومر(1883-1954) زبان‌شناس و مترجم معروف دوران شوروی در سال 1920 برای اولین بار ترجمه کامل خیام فیتزجرالد را به روسی بر می‌گرداند و هم اوست که بعدها به آموختن زبان فارسی می‌پردازد و اولین مترجم روس است که شماری از رباعیات خیام را از فارسی به روسی ترجمه می‌کند.
در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم شاعران پرشماری به ترجمه روسی رباعیات خیام رو می‌آورند که تفصیل آن از حد این مقال خارج است.
در فرآیند ترجمه و معرفی رباعیات خیام از کار بزرگ محمد نوری عثمانوف داغستانی و رستم علی اف آذری‌تبار نباید غافل شد که مشترکا در سال 1957ترجمه زبانشناختی رباعیات خیام را در دو جلد قطور همراه با حواشی و تفسیر و توضیح منتشر می‌کنند و آکادمیک‌ترین ترجمه از خیام را به جامعه علمی روسیه ارائه می‌نمایند.
اقبال و توجه به رباعیات خیام در روسیه قرن بیستم و دوران شوروی چنان بالا می‌گیرد که در سال 1970 انتشارات معروف و معتبر «نائوکا» روسیه، مسابقه ترجمه رباعیات خیام را برگزار می‌کند و گِرمان پیسِتسکی(1931-1992) شاعر و مترجم معروف روس به عنوان برنده این مسابقه معرفی شده و ترجمه وی با عنوان «عمر خیام - رباعیات» در سال 1972 منتشر می‌گردد که از ویژگی‌های شکلی مهم این اثر، ترجمه رباعیات به فرم چهارپاره و شبه رباعی است.
احصاء ترجمه‌هائی که تاکنون از رباعیات خیام نیشابوری در روسیه و دیگر کشورهای روس زبان صورت گرفته است خود موضوع کار پژوهشی مستقلی است که در برخی بازه‌های خاص زمانی در روسیه و دیگر کشورهای شوروی پیشین انجام پذیرفته و البته به سبب استمرار ترجمه و معرفی مترجیمن جدید، نیازمند به‌روزرسانی است.
نزدیک به 130 سال است که روس‌ها با رباعیات خیام نیشابوری، این شاعر، حکیم، ریاضیدان و فیلسوف بزرگ ایرانی با ترجمه‌های مختلف محشورند و در این مدت بیش از چهل شاعر و مترجم بزرگ که در بین آن‌ها چهره‌های نامداری از مفاخر فرهنگ و ادب روسیه به چشم می‌خورند، هریک به نحوی و با سبک و سیاق خاص خود به ترجمه این رباعیات، که بازتاب عمیق ترین و ماندگارترین پرسش‌های آدمی است، همت گمارده‌اند و حاصل تلاش و کوشش آنان رسوخ ابیات جاودانه خیام در اقصی نقاط سرزمین پهناور روسیه با آن غنای فرهنگی و ادبی خاص خود است.
هنوز خیلی‌ها این سخن ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در مصاحبه‌ای اختصاصی که در سال 2007 انجام شد را به یاد دارند که در پاسخ به این سوال که در شرایطی که از روحیه خوب و مساعدی برخوردار نیست چه می‌کند گفت: «همسرم کتاب خوبی به من هدیه داده است: اشعار عمر خیام. در این کتاب چیزهای جالب بسیاری وجود دارد که می‌تواند در این شرایط به آدمی کمک کند».
