د‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کتر سید مهد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی میرغضنفری : پزشک، د‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کتری تخصصی (PhD) فیزیولوژی پزشکی، پژوهشگر طب سنتی ایرانی - عضو هیات علمی و معاون پژوهشی د‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انشکد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ه پزشکی د‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انشگاه علوم پزشکی ارتش
تنظیم و گردآوری : مریم قره گزلو
تحریریه زندگی آنلاین : استفاده از ادویه‌ها و طعم دهنده‌ها برای دادن طعم مورد نظر به غذا در انواع آشپزی‌ها در دنیا مرسوم است. برخی ادویه‌ها در برخی نقاط دنیا بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند و برخی کمتر. اما باید توجه داشت همانطور که همواره مورد تاکید و اشاره بوده است از دیدگاه طب سنتی همه چیز مزاج دارد و ادویه‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند بنابراین مصرف ادویه‌ها نیز باید با توجه به مزاج شخص، اقلیم، فصل و ... تنظیم شوند.باید توجه داشت که ادویه جمع دوا است و لذا این مواد عمدتاً یا تماماً خاصیت دارویی دارند نه غذایی، بنابراین در مصرف بیشتر ادویه‌جات باید این موضوع را در نظر گرفت تا مشکلی برای بدن به وجود نیاید. در ادامه‌ی مقاله به بررسی مزاج و ویژگی‌های برخی از ادویه‌ها و طعم‌دهنده‌ها می‌پردازیم.
بیشتربخوانید:
دارچین
دارچین یا "دارچینی" و یا "دارصینی" هم گفته شده است. خاصیت این گیاه تا 15 سال باقی می‌ماند. مزاج این ماده گرم است و برای فصل سرد مثل پاییز بسیار مفید است. درجه گرمی آن بین دو و سه است. به همین دلیل نیز به صورت چاشنی در غذاها و خوراکی‌های مردم ایران استفاده می‌شود. بهترین دارچین بوی خوش و تندی دارد و بر بوی سایر مواد موجود در غذا غالب است و وقتی انسان آن را می‌چشد زبان را اذیت نمی‌کند. گرمی بخش است و یکی از نوشیدنی‌های خوب برای فصل سرد، دمنوش دارچین است.اصولاً در طب سنتی گیاهانی که مزاج گرم دارند مفتح هستند. چون گرما موجب فاصله انداختن میان مولکول‌های اجزای جسم و انبساط آن می‌شود که در قدیم می‌گفتند مفتح است. دارچین ضد عفونت بوده و میکروب‌کش است. بنابراین در فصول سرد هم به صورت دمنوش و هم به صورت بخور برای کاهش باکتری‌ها و میکروب‌ها مفید است. همراه عسل هم می‌توان آن را استفاده کرد. لطیف است و راحت در بدن جذب می‌شود و سنگینی و غلظت را دفع می‌کند. به همین دلیل در غذاهایی که سنگین (مثلاً دارای گوشت) هستند موجب لطافت غذا می‌شود یعنی باعث می‌شود غذا به راحتی در بدن بشکند.می‌توانیم دم‌کرده دارچین را که اندکی ولرم شده باشد روی جوش‌ها یا دمل‌های سرسفید زیرپوستی بمالیم که به رفع این جوش‌ها کمک می‌نماید. البته افراد قبل از اینکه در منطقه صورت این کار را انجام دهند، در مناطق دیگر که پوست مقاوم‌تری دارند امتحان کنند و درصورتی‌که حساسیتی (خارش و سرخی شدید) نداشتند، برای صورت و مناطق حساس بدن استفاده کنند. برای برخی انواع زکام، خلط ته حلق و سرفه مفید است. بدیهی است که منظور بیشتر، زکام‌ها و خلط‌هایی است که به دلیل رطوبت بدن باشد. اتفاقاً افراد گرم‌مزاج نباید از این ماده استفاده کنند چون ممکن است موجب تحریک شده و آبریزش آنها را بیشتر کند. در گرم‌مزاجان نیز ممکن است در فصل‌های سرد، سیستم ریوی حساس شده باشد که در این صورت، استفاده در حد کم و معقول برای ایشان نیز می‌تواند خوب باشد.برای رفع سرفه‌های خلط‌دار و آبریزش بینی می‌تواند بسیار مفید باشد. روغن دارچین را می‌توان روی قفسه سینه و گلو ماساژ داد تا با نفوذ به داخل، اثرات مفید خود را روی سیستم تنفسی اعمال نماید. این روغن تحلیل برنده است و چربی‌های زائد را رفع می‌کند. افرادی که چاق هستند می‌توانند روغن یا محلول دم‌کرده دارچین را در ناحیه‌ای که دارای چربی اضافه هست بمالند و روی آن را سلفون بکشند و سپس محکم با پارچه یا شال بسته و ورزش یا ماساژ تند نمایند. این کار به صورت موضعی موجب رفع چربی و لاغری آن ناحیه می‌شود.مصرف دارچین ممکن است موجب سنگینی سر شود. در همه اینگونه نیست و البته یک خاصیت هم دارد که رطوبت‌های زائد سر را رفع می‌کند. در برخی سنگینی سر می‌دهد و در برخی رطوبت سر را از بین می‌برد. این موضوع را باید پزشک تشخیص دهد.با تشخیص و زیر نظر پزشک، برای تسکین درد گوش می‌توان روغن دارچین را در گوش چکانید یا روی استخوان پشت گوشت مالید که موجب بهبود برخی دردهای گوش می‌شود. برای بینایی نیز مفید است و موجب بهبود چشم می‌شود. در قدیم از این ماده دارویی درست می‌کردند که برای چشم مفید بود.
در افرادی که سیگار می‌کشند خلط‌ها در مجاری هوایی مانده و سفت می‌شود و دارچین موجب می‌شود این خلط‌ها نرم شده و دفع شوند. برای رفع دمل‌ها و باز کردن مجاری کبد و تقویت معده مفید است. می‌توان پودر دارچین را با روغن‌زیتون و زرده تخم‌مرغ مخلوط کرد و خمیری از آن درست کرد. ضماد کردن این خمیر در ناحیه پهلوها و در سمت چپ و راست پایین شکم (لگن)، برای رفع درد کلیه و تخمدان‌ها می‌تواند مفید باشد. مخصوصاً در کسانی که در ناحیه سردسیری هستند و اصطلاحاً می‌گویند شکم و کلیه چاییده است، با گرم کردن محل و رفع اسپاسم باعث بهبود مشکلات می‌شود. دارچین برای دفع ادرار و عادت ماهانه نیز مفید است.دارچین برای دور کردن حیوانات موذی مفید است و حتی گفته می‌شود به‌عنوان پادزهر برای سم عقرب می‌توان استفاده کرد. اگر در جایی بودید که حشره‌کش هم نبود می‌توانید برگه‌های دارچین را در اطراف خانه قرار دهید یا اینکه آن را دود دهید و دودش در خانه بپیچد و ملایم بسوزد تا حشرات دفع شوند.برای تقویت انواع قوای بدن مفید است. هم قوای مغزی هم قوای گوارشی و هم قوای قلبی را تقویت می‌کند. کسانی که گرم‌مزاج هستند ممکن است در اثر استفاده از دارچین دچار سردرد شوند. بنابراین اینها همه دارو هستند و نباید بی‌دلیل استفاده شوند.وسواس معمولاً در افرادی که دارای مزاج سرد و تر و یا سرد و خشک دارند ایجاد می‌شود. در فصل پاییز نیز ممکن است زیاد شود. دارچین برای رفع این حالت هم خوب است.
زنیان (نانخواه)
مزاج این گیاه گرم و خشک در درجه سوم (از چهار درجه) و لذا نسبتاً قوی بوده، یعنی باید در مصرف آن احتیاط کرده و برای استفاده طولانی، حتماً با نظر پزشک باشد. به صورت دانه (میوه گیاه) است گرچه ریشه این گیاه نیز خاصیت دارویی دارد. معمولاً برای گرم کردن سیستم گوارشی و برای تسهیل عمل هضم از آن استفاده می‌شود.زنیان دارای بو و طعم تندی بوده و اشتهاآور است و به خاطر گرمی‌ای که دارد طبیعتاً افراد با مزاج گرم سعی کنند استفاده زیاد نداشته باشند و یا اگر استفاده می‌کنند، به‌عنوان مصلح آن، از کمی سکنجبین استفاده کنند. عرق زنیان معمولاً برای گرفتگی‌های عضلانی ناشی از سردی و حتی درجات خفیفی از حالت شبه فلج توصیه شده است و برای بعضی از لرزش‌های بدن که طبیعتاً ناشی از سردی باشد استفاده می‌شود.این گیاه برای تقویت مغز و اعصاب مفید است که گاهی همراه با دارچین و گل‌گاوزبان هم قابل استفاده است. با توجه به اینکه سیستم تنفسی به سردی حساس است و سرما موجب اسپاسم و انقباض مجاری تنفسی شده و سردی مزاج باعث ترشح و ماندن ترشحات در سیستم ریوی می‌شود، زنیان و عرق آن می‌تواند با نرم و رقیق کردن و لذا دفع ترشحات تنفسی، برای برخی انواع سرفه و برونشیت یا ذات‌الریه یا تنگی نفس مفید باشد.با توجه به اینکه زنیان مدر (ادرارآور)، قاعده آور و عرق‌آور (معرق) است، برای دفع رطوبت‌های زائد بدن بسیار مناسب است که این، منجر به درجاتی از کاهش وزن و پف آلودگی نیز می‌شود. همچنین برای دفع سنگ‌های ادراری و مشکلات قاعدگی (دیر باز شدن قاعدگی یا قاعده نشدن به موقع مخصوصاً در سردمزاجان) نیز مفید است این گیاه ضد نفخ و از بین برنده بادهای تشکیل شده داخل بدن و سیستم گوارش است و لذا برای رفع برخی از انواع پیچ خوردن روده و قولنج مفید است.افراد گرم‌مزاج اگر بر اثر مصرف زنیان دچار سردرد شوند؛ می‌توانند از گشنیز استفاده کنند که گیاهی است که با طبع سرد و ضد زنیان عمل کرده و باعث جلوگیری از بالا رفتن بخارات و گازها به سمت مغز می‌شود. برای قطع اسهال نیز به کار می‌رود، البته باید توجه داشت که باید به علت اسهال توجه داشت و نباید اسهال را بلافاصله پس از بروز، بند آورد. خاصیت تریاقی داشته و برای ترک اعتیاد به تریاک و کم کردن مضرات آن، مفید است.
بیشتربخوانید:
زردچوبه
در غذاهای ایرانی استفاده زیادی دارد. زردچوبه دارای مزاج گرم و خشک است و درجه آن دو الی سه است. زردچوبه زداینده است یعنی آلودگی‌ها را می‌زداید. یا اصطلاحاً می‌گویند جالی است و در مسائل آرایشی بهداشتی هم قابل استفاده است.برای رفع لکه‌های تیره پوستی استفاده می‌شود البته باید با تجویز پزشک صورت گیرد. در قدیم برای خشک کردن زخم‌ها استفاده می‌شده است و امروزه هم استفاده می‌شود. برای بند آوردن خونریزی در جایی که زالو گذاشته شده است بسیار مفید است. برای برخی از اسهال‌های خونی نیز موجب بند آمدن خون می‌شود.
برای باز کردن انسدادهای کبد مفید است و بنابراین برای درمان بعضی زردی‌ها و استسقا بسیار مفید است. استسقا یعنی طلب کردن زیاد آب. در برخی از بیماری‌های کبد شخص زیاد تشنه می‌شود و اگر کبد وضعیتش اصلاح شود این حالت هم اصلاح می‌شود. تقویت معده و بادشکن بودن نیز از دیگر خواص این ماده است. یکی از دلایلی که در برخی غذاها استفاده می‌شود این است که هم بوی خوبی دارد و هم برای هضم خوب است و هم بادها را رفع می‌کند. برای رفع دمل‌ها (موضعی) مفید بوده و قاعدگی را نیز تنظیم می‌کند. می‌تواند برای قلب اندکی مضر باشد که مصلح آن آبلیمو یا آب نارنج است. به دلیل اینکه حرارت قلب زیاد است برخی افراد
ممکن است به خوردن زردچوبه حساس باشند و تپش قلب ایجاد شده و فشارخون بالا رود.زردچوبه گردش خون در داخل بدن و داخل عروق را بهبود می‌بخشد. از تشکیل لخته‌هایی که در داخل بدن ایجاد می‌شوند جلوگیری می‌کند. کسانی که سوداوی هستند یعنی خون آنها غلیظ است می‌توانند از این ماده استفاده کنند. کسانی که از داروهای ضد انعقاد خون استفاده می‌کنند بهتر است در مصرف زردچوبه اعتدال را رعایت کنند چرا که ممکن است در آنها خونریزی ایجاد شود. بهبود گردش خون می‌تواند باعث خون‌رسانی بهتر بافت‌های حساس مثل شبکیه شده و تیزبینی و بهبود بینایی به ارمغان آورد.به خانم‌های باردار آسپیرین تجویز می‌کنند تا گردش و چرخش خون در بدن بهتر شود. می‌توانیم مشابه اثر آسپیرین را از زردچوبه هم بگیریم. یعنی کسی که می‌خواهد برای بارداری آمادگی پیدا کنند می‌توانند زردچوبه بخورند. برای بیماران روماتیسمی نیز مفید است. می‌توانند با ترکیب زردچوبه و آب، خمیری ایجاد کنند و دور مفصل قرار دهند و یک مدت بماند و بهتر است این کار را شب یا صبح زود انجام دهند که سرما زیاد است. صبح‌ها بدن این افراد خشک‌تر است. به‌عنوان مسکن درد دندان هم قابل استفاده است.
زنجبیل
مزاج زنجبیل گرم و خشک است که گرمی آن بیشتر از خشکی است (درجه سوم گرمی و درجه اول تا دوم خشکی). می‌دانیم یکی از دلایل کاهش حافظه افزایش رطوبت‌های بدن و رطوبت مغز است. زنجبیل می‌تواند رطوبت‌های زائد بدن را دفع کند و موجب سبکی، لاغری و شادابی در افراد شود. ضمن اینکه خمودگی و پف آلودگی صبح‌ها را برطرف می‌کند، حافظه را نیز بهبود می‌بخشد. عسل یک مصلح زنجبیل است و موجب تعدیل آن می‌شود. برخی از خواص زنجبیل شبیه فلفل است.می‌دانیم زنجبیل ریشه گیاه است و در بازار دو نوع سفید و خاکستری آن وجود دارد که خواص آنها نسبتاً شبیه هم است. نوع خشک زنجبیل، مقداری خشکی بیشتری دارد؛ به همین جهت می‌گویند زنجبیل تازه دارای رطوبت فضلیه است. رطوبت فضلیه رطوبت خوب است و موجب می‌شود بدن تروتازه باشد و موجب طول عمر و سلامتی می‌شود. رطوبت فضلیه همان چیزی است که با گذر سن و در پیری کاهش یافته و مزاج به سمت خشکی می‌رود لذا بدن افراد مسن، لاغر و پوست چروکیده می‌شود.
زنجبیل همچنین برای مشکلاتی که در اثر رطوبت در بدن ایجاد می‌شود خوب است. اگر کاهش بینایی به خاطر میزان رطوبت بالا باشد زنجبیل می‌تواند برای رفع آن مفید باشد. البته برای هر نوع ضعف بینایی نمی‌توان آن را تجویز کرد. زنجبیل ملین است. مخصوصاً برای کسانی که به دلیل رطوبت و سردی، روده‌های آنها دچار سستی و سنگینی شده است، می‌تواند حرکات روده را تسهیل کرده و موجب رفع یبوست شود. یبوست دلایل مختلفی دارد که برای رفع نوع خاصی از آن، زنجبیل کاربرد دارد.زنجبیل برای باز کردن انسدادهای داخل بعضی از اعضا مخصوصاً کبد مفید است. ریشه بسیاری از بیماری‌ها انسداد مجاری کوچک داخل اعضای بدن است و هرچه عضو مهم‌تر باشد مشکل نیز بیشتر است. امروزه بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها ناشی از کبد است. به دلیل پرخوری و ورزش نکردن، کبد پر می‌شود و ما اصطلاحاً می‌گوییم کبد چرب شده است و مجاری داخلی آن دچار انسداد شده و کبد نمی‌تواند اعمال خود را به خوبی انجام دهد. کبد مخصوصاً در عمل هضم بسیار دخیل است. با توجه به اهمیت کبد که تولید کننده خون و اخلاط چهارگانه است، این گیاه می‌تواند بسیار مؤثر باشد. مخصوصاً در افرادی که کبدهای سرد و رطوبتی دارند. بسیاری از کبدهای چرب جزء این دسته هستند. افرادی هستند که طبع گرمی دارند ولی کبد و معده آنها سرد است ولی اکثراً افراد سردمزاج کبدهای سردی نیز دارند.زنجبیل برطرف کننده ریاح است. بادهایی که در بدن و مخصوصاً سیستم گوارش تولید می‌شود را مضمحل و دفع می‌کند. بسیاری از دردهایی که در بدن می‌پیچد به دلیل همین بادها و گازها در بدن است که زنجبیل می‌تواند آنها را دفع کند. پس نفخ معده و باد روده‌ها را نیز بهبود می‌بخشد. هم به صورت خوراکی و هم به صورت موضعی در این امر مؤثر است. برای استفاده موضعی می‌توان از روغن زنجبیل استفاده کرد. برای تولید روغن زنجبیل، زنجبیل قطعه قطعه شده را مدتی در روغن پایه‌ای (مثل روغن کنجد) اصطلاحاً می‌خوابانند (به صورت معلق) و چند بار زنجبیل را تعویض و تجدید می‌کنند تا مواد آن وارد روغن پایه شود.
بیشتر بخوانید:
ادویه‌ها پادزهرهای رنگارنگ طبیعت
این روغن را می‌توان روی معده و روده‌ها ماساژ داد تا هم هضم را بهبود ببخشد و هم بادهای بدن را تحلیل برده و دفع کند. می‌توان زنجبیل تازه را پس از شستن به صورت ورقه ورقه برید و با نمک و آبلیمو یک ساعت گذاشت تا بماند و پس از غذا (مخصوصاً موارد نفاخ) یکی دو ورقه از آن را خورد. مسلماً کسانی که معده خیلی سردی دارند باید آبلیموی کمتری اضافه کنند یا فقط به زنجبیل اکتفا نمایند. همچنین جویدن این ورقه‌ها می‌تواند به بهبود وضعیت لثه‌ها و بوی دهان کمک کند. در واقع زنجبیل در دهان نوعی میکروب‌کشی نیز انجام می‌دهد.همچنین زنجبیل خشک را می‌توان کوبید و همراه نمک و آبلیمو مخلوط کرده و به صورت خمیر درآورده و به صورت قرص در یخچال نگه‌داری کرد و بعد از غذاهای نفاخ استفاده کرد تا نفخ ایجاد نشود.برخی افراد دارای مزاج رطوبتی هستند ولی همیشه احساس تشنگی دارند. این تشنگی کاذب است و آب هم برای آنها خوب نیست چرا که وقتی آب می‌خورند مزاج کلی و مزاج معده آنها رطوبتی‌تر می‌شود. این افراد قرص زنجبیل را در دهان قرار دهند و بجوند، بلغم‌های دهان را از بین می‌برد و تشنگی آنها رفع می‌شود. برخی از مردم وقتی میوه‌های تابستانی که اکثراً سرد و رطوبتی هستند می‌خورند دچار نفخ می‌شوند. زنجبیل برای این افراد نیز مفید است. برای افراد مسن که دچار ضعف قوا هستند گاهی زنجبیل در غذا بسیار خوب است. البته مراقب باشیم زنجبیل توسط این افراد زیاد استفاده نشود چرا که خشکی آنها را افزایش می‌دهد و خواب آنها را کم می‌کند.
زنجبیل اگر با زرده تخم‌مرغ عسلی شده استفاده شود برای افزایش مایعات جنسی یا منی مفید است. کسانی که دچار بی‌حسی یا گزگز دست‌وپا هستند (که امروزه هم شایع است) و کسانی که درجاتی از ضعف عضلات یا حتی فلج دارند، مخصوصاً اگر ریشه این مشکل مربوط به رطوبت و سردی باشد، زنجبیل به صورت خوراکی و موضعی می‌تواند بسیار مفید باشد. افراد مسیر اعصاب را می‌توانند روغن‌مالی کنند. این کار موجب رفع سستی و ضعف و یا حتی برخی از انواع فلج عضلات شود و این رطوبت‌های زائدی که در دست‌وپا جمع شده را رفع می‌کند. همین رطوبت‌ها با تجمع در کانال محل عبور عصب، منجر به گزگز و مورمور و ضعف اندام می‌شوند.زنجبیل هم ادرارآور و هم قاعده‌آور است (اصطلاحاً می‌گویند مدر بول و مدر حیض است.) بنابراین افرادی که حس می‌کنند ادرار آنها خوب دفع نمی‌شود، مخصوصاً در آن دسته که علت آن، ضعف و سستی مثانه است ناشی از رطوبت است، بسیار از زنجبیل نفع می‌برند. ایشان می‌توانند روغن زنجبیل را در ناحیه لگن و پایین شکم و اطراف آلت بمالند یا در محلول ولرم حاوی دم‌کرده صاف شده زنجبیل بنشینند. همچنین زنانی که به دلیل ضعف قوا و یا سردی مزاج، پریود آنها به تأخیر می‌افتد نیز می‌توانند از زنجبیل بهره فراوان ببرند. ایشان می‌توانند از چند روز مانده به آغاز پریود، از زنجبیل استفاده کنند و روز اول پریود که دردها شروع می‌شوند می‌توانند روغن آن را به ناحیه زیر شکم بمالند و یا می‌توانند در محلول زنجبیل بنشینند چرا که بازکننده است. بنابراین، افرادی که باردار هستند باید احتیاط کرده، کمتر باید استفاده کنند چون ممکن است موجب تهدید به سقط جنین شود.از زنجبیل می‌توان مربا نیز تهیه کرد. این مربا طبع خیلی گرمی دارد و برای هضم غذا مناسب است. این مربا برای افرادی که ضعف هضم دارند بسیار مفید است. بعد از غذا می‌توانند یک یا دو قاشق از این مربا استفاده کنند. همچنین برای تقویت قوای جنسی در سردمزاجان نیز مفید است.
زنجبیل برای حلق و گلو مضر است پس کسانی که دچار التهاب و سوزش گلو و یا داغی کف حلق هستند نباید زنجبیل بخورند. مصلح این ماده عسل و بادام شیرین است.گرم‌مزاجان نباید زیاد از زنجبیل استفاده کنند. البته در فصل سرد می‌توانند کمی مصرف نمایند. چون زنجبیل گرم است و ایجاد سوزش می‌کند. اگر گرم‌مزاجان از این ماده استفاده کنند ممکن است دچار سوزش گلو، مقعد، ادرار و خارش پوست شوند.
هل
نام دیگر هل "حماما" است. بهترین نوع هل دارای رنگ سفید است که بوی خیلی تندی داشته باشد. میوه هل دارای غلافی است که دانه‌هایی در آن قرار دارند. مزاج هل گرم و خشک است و در درجه دوم قدرت قرار دارد، یعنی خیلی قوی نیست که در مقادیر کم، به مصرف کننده آسیبی برساند. به همین جهت در خیلی از خانه‌ها برای خوشبو کردن غذا یا چای استفاده می‌شود. در قدیم اگر جایی از بدن دمل (توده‌هایی حاوی مواد زائد) ایجاد می‌شد، از هل ضمادی درست می‌کردند و روی آن قرار می‌دادند تا اصطلاحاً برسد و سر باز کند. امروزه نیز کسانی که توده‌های چربی زیرپوستی (لیپوم) دارند می‌توانند هل را بگذارند دم بکشد و روی ناحیه مربوطه بمالند. اگر روزی یک بار از این ماده استفاده کنند به‌مرورزمان نتیجه می‌گیرند و چربی مربوطه حل و رفع می‌شود. بدیهی است که این کار باید هم‌زمان با پرهیزهای مربوطه باشد.هل مقوی معده و سیستم هاضمه است و به خاطر همین در برخی از داروهای طب سنتی استفاده می‌شود. در برخی شیرینی‌ها مخصوصاً شیرینی‌های ناحیه کرمان و یزد نیز به صورت جوارش (گوارش، یعنی کمک کننده به هضم) استفاده می‌شود. هل موجب باز شدن مجاری درون کبد و طحال نیز می‌شود. طحال نزدیک معده قرار دارد و محل ذخیره خلط سودا در بدن است. خلط سودا ماده سنگین و تیره‌رنگ و سرد و رسوب‌دهنده است بنابراین طحال استعداد ملتهب شدن نیز دارد. پس هل برای این افراد هم مفید است. مخصوصاً در فصل‌های سرد برای افرادی که دچار دردهایی در ناحیه زیر دنده چپ می‌شوند (مخصوصاً هنگامی‌که تند راه می‌روند) خیلی خوب است.هل ممکن است مخصوصاً برای افرادی با مزاج گرم ایجاد سردرد کند. هل خاصیت خواب‌آوری و شادی‌آوری نیز دارد و حتی گفته شده می‌تواند مست‌کننده هم باشد. البته در مقادیر دارویی می‌تواند چنین اثری داشته باشد و در مقادیر معمولی چنین مشکلی ایجاد نمی‌کند. بنابراین برای افرادی که دچار افسردگی، خمودگی و غمگینی هستند خوب است. مخصوصاً که این مشکلات در پاییز نیز افزایش می‌یابد. عرق هل هم می‌تواند مؤثر باشد و خواص هل را در حد کمتر همراه دارد.جالب است که خود هل می‌تواند مخصوصاً برای افرادی با مزاج گرم ایجاد سردرد کند. درحالی‌که روغن آن برای رفع برخی از سردردها مخصوصاً سردردهای ناشی از باد و سرما و سینوزیت می‌تواند مفید باشد. افرادی که مزاج سرد و خشک دارند دچار اسپاسم در بدن می‌شوند. مالیدن روغن هل به گردن و پس سر موجب رفع سردردهای سوداوی و ناشی از گرفتگی عضلات (که معمولاً در شب و اول صبح بیشترند) می‌شود. برای قفسه سینه نیز خوب است. برای نرم کردن قفسه سینه مخصوصاً در فصل‌های سرد که خشونت صدا ایجاد می‌شود، خوب است.می‌توانند از بخور هل نیز استفاده کنند یعنی نیم کوب هل را در آب ریخته و روی شعله ملایم قرار داد تا آرام بجوشد. بخارات برخاسته از آن وارد مجاری هوایی شده و اسپاسم و سرفه را رفع می‌کند.هل بادشکن است و موجب رفع باد و نفخ نیز می‌شود. پودر آن را می‌توان روی زبان ریخته و با آب دهان آرام آرام قورت داد یا حتی می‌توان روی غذا ریخت. هم موجب خوشبو شدن غذا شده و هم نفخ آن را می‌گیرد. می‌توان هل را جوید. برای استحکام لثه و رفع رطوبت‌ها و لزوجت‌های (مواد لزج غلیظ چسبان) مانده در لابه‌لای دندان‌ها یا فضای بین دندان و لثه نیز بسیار خوب است. موجب خوشبو شدن دهان هم می‌شود. از علل شایع بوی بد دهان، تجمع رطوبت‌ها و مواد زائد ناشی از غذا خوردن غیر اصولی، در حفرات و فضاهای دهانی است که حتی ممکن است با مسواک و نخ دندان نیز برطرف نشوند. هل موجب رفع و دفع این مواد زائد می‌شود و دهان را پاکسازی می‌نماید. هل را می‌توان پودر و با مقداری نمک دریا مخلوط کرد و به‌عنوان خمیردندان گاهی استفاده نمود؛ برای استحکام لثه و سفید شدن رنگ دندان مفید است.
هل موجب سهولت در دفع ادرار و عادت ماهانه می‌شود و گفته می‌شود که برای توده‌های رحمی (که امروزه عمده آنها فیبروم نامیده می‌شود) مفید است. هم به صورت خوراکی و هم‌نشستن در محلول دم کرده صاف شده استفاده می‌شود. مثلاً هفته‌ای سه بار این کار را انجام دهند و هر بار ده دقیقه در آن آب بنشینند.می‌توان آن را حقنه واژینال نمود یعنی همان محلول دم کرده فوق را با سرنگ داخل واژن تزریق کرده و پس از پنج دقیقه دفع نمایند. کسانی که دچار مشکل پروستات هستند و لذا تکرر ادرار یا بند آمدن ادرار آنها را اذیت می‌کند، می‌توانند از هل استفاده کنند چرا که هل بازکننده ادرار است. موجب می‌شود بافت پروستات نرم و کمی سست شود و لذا فشار خود را از روی مجرای ادرار (که از ضخامت پروستات رد می‌شود) بر می‌دارد و در نتیجه ادرار به راحتی و سهولت دفع شود. دم کرده آن به صورت خوراکی یا موضعی، برای رفع برخی انواع دردهای مفاصل یا نقرس می‌تواند مفید باشد.