سرویس جهان مشرق - ایران بارها اعلام کرده است که در عین تلاش برای پیشرفت در حوزه‌ی فناوری هسته‌ای، علاقه‌ای به ساخت سلاح اتمی ندارد. مقامات جمهوری اسلامی به روش‌های مختلفی، از دلایل دینی گرفته تا استدلال‌های استراتژیک، تصمیم تهران برای خودداری از تبدیل شدن به یک قدرت نظامی هسته‌ای را شفاف‌سازی کرده‌اند. در حالی که کشورهای غربی-عربی همچنان ایران را به تلاش برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای متهم می‌کنند، شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد نه‌تنها ایران، بلکه بسیاری از کشورهای دیگری که ظرفیت‌های فنی ساخت سلاح هسته‌ای را دارند، انگیزه‌های زیادی برای خویشتن‌داری در این زمینه دارند و چه‌بسا منافعِ توقف پشتِ آستانه‌ی هسته‌ای شدن برای آن‌ها از منافع ساخت بمب بیش‌تر باشد.
نشست مشترک ایران، روسیه، چین، اتحادیه‌ی اروپا، انگلیس، فرانسه و آلمان در وین در تاریخ 17 فروردین 1400 با هدف تلاش برای احیای برجام؛ اگرچه اعضای باقی‌مانده‌ی برجام دارند تلاش می‌کنند آمریکا را دوباره به توافق هسته‌ای برگردانند، اما چه‌بسا برای ایران بهتر باشد که از بازگشت آمریکا به برجام جلوگیری کند (+)
مجله‌ی آمریکایی نشنال‌اینترست اخیراً طی گزارشی تحت عنوان «مذاکرات بی‌انگیزه: چه‌بسا ایران عجله‌ای برای سلاح هسته‌ای نداشته باشد[1]» به بیان برخی از دلایلی پرداخته است که احتمال دارد پشت تصمیم ایران برای خودداری از تولید یا دستیابی به ظرفیت تسلیحاتی هسته‌ای باشند. آن‌چه در ادامه می‌خوانید، ترجمه‌ی گزارش دوماه‌نامه‌ی نشنال‌اینترست است.
لازم به ذکر است که مشرق صرفاً جهت اطلاع نخبگان و تصمیم‌گیران عرصه سیاسی کشور از رویکردها و دیدگاه‌های محافل رسانه‌ای-اندیشکده‌ای بین‌المللی این گزارش را منتشر می‌کند و دیدگاه‌ها، ادعاها و القائات این گزارش لزوماً مورد تأیید مشرق نیست.
چه کسی می‌گوید ایران به دنبال سلاح اتمی است؟
با توجه به صحبت‌های ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور جدید ایران، درباره‌ی سخت‌گیرانه‌تر شدن سیاست خارجی تهران[2] [درباره‌ی برنامه‌ی موشکی و فعالیت‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی]، احتمال این‌که مذاکرات در وین به تقویت توافق هسته‌ای سال 2015[3]، موسوم به «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» (برجام)، منتهی شوند، از قبل هم کم‌تر شده است. پس از آن‌که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، سال 2018 کشورش را از توافق هسته‌ای خارج کرد[4] و مجدداً تحریم‌های شدید اقتصادی علیه ایران اعمال نمود، تهران با غنی‌سازی اورانیوم[5] در سطحی فراتر از محدودیت‌های برجام و همچنین تولید فلز اورانیوم[6] واکنش نشان داد. منتقدان توافق هسته‌ای به دنبال توافق جدید و جامع‌تری به جای بازگشت به برجامی هستند[7] که بندهایش محدودیت زمانی دارند و ایران را به صورت دائمی از دستیابی به سلاح هسته‌ای محروم نمی‌کنند. با این وجود، هیچ‌کس نباید خودبه‌خود تصور کند ایران آرزوی رسیدن به سلاح هسته‌ای را در سر می‌پروراند[8]. هرچه باشد، هیچ‌کس به طور قطعی نمی‌داند آیا تهران واقعاً تصمیم گرفته سلاح هسته‌ای بسازد یا نه[9]. اگرچه ممکن است ایران بخواهد پس از انقضای برجام، یا هر توافق‌نامه‌ی جایگزینی، امکان نظامی‌سازی ظرفیت‌های هسته‌ایش را داشته باشد، اما چه‌بسا وقتی این توافق‌نامه منقضی شد هم تصمیم بگیرد برنامه‌ی هسته‌ایش را تسلیحاتی نکند.
اعلام خروج آمریکا از برجام توسط دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت این کشور [دانلود]
در همین‌باره بخوانید:
›› اندیشکده آمریکایی: ایرانی‌ها دیگر دنبال توافق با غرب نیستند
تاریخ نشان می‌دهد بسیاری از کشورهایی که فناوری پیشرفته‌ی هسته‌ای دارند اما فاقد بمب هسته‌ای هستند (به‌اصطلاح کشورهای بالقوه هسته‌ای، یا در آستانه‌ی هسته‌ای شدن)، ترجیح می‌دهند در همین مرحله بمانند، نه این‌که در اولین فرصت سلاح هسته‌ای بسازند. دلایلی برای صحت این نظریه وجود دارد که ایران نیز شاید، صرف‌نظر از تصمیمات آمریکا درباره‌ی تحریم‌ها و حتی تا مدت‌ها پس از انقضای برجام، تصمیم بگیرد سلاح هسته‌ای نسازد؛ دست‌کم در آینده‌ی قابل‌پیش‌بینی. بنابراین چه بهتر که مذاکره‌کنندگان آمریکایی[10] محتاطانه بررسی کنند که چه مشوق‌هایی به تهران ارائه می‌دهند، و در ازای وعده‌های ایران درباره‌ی عبور نکردن از آستانه‌ای که خودبه‌خود تصمیم ندارد از آن عبور کند، امتیاز ندهند.
اولین قدرت‌های هسته‌ای، به طور خاص آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی، با نهایت سرعتی که می‌توانستند، سلاح هسته‌ای ساختند. سیاستمداران و کارشناسانی که حامی سیاست‌های منع اشاعه‌ی هسته‌ای آمریکا هستند، به کشورهای دیگر نیز با عینک تجربه‌ی آمریکا و شوروی نگاه می‌کنند و تلویحاً تصور می‌کنند[11] که اگر تحریم‌های ضداشاعه و رژیم‌های سخت‌گیرانه‌ی بازرسی نباشند، همه‌ی کشورهای بالقوه هسته‌ای در اولین فرصتی که به دست بیاورند، «سلاح غیرقابل دفاع» را می‌سازند. این در حالی است که در پنجاه سال گذشته، بسیاری از کشورها، چه بزرگ و چه کوچک، مسیر هسته‌ای شدن را با سرعتی آهسته‌تر از آنی طی کرده‌اند که ظرفیت‌هایشان اجازه می‌داده است.
این کشورها در بسیاری از موارد، سال‌ها در آستانه‌ی هسته‌ای شدن تأمل کرده‌اند یا به طور کامل متوقف شده‌اند. حتی برخی از آن‌هایی که در نهایت به باشگاه هسته‌ای پیوستند، مانند اسرائیل و هند، هم درباره‌ی هدف نهایی‌شان مطمئن نبودند و مدت زمان قابل‌توجهی را صرف بحث درباره‌ی ماهیت برنامه‌ی هسته‌ایشان کردند[12]. هند پس از آزمایش یک دستگاه هسته‌ای در سال 1974[13]، که البته نمونه‌ی اولیه‌ی سلاح اتمی نبود، 16 سال روی مرز هسته‌ای شدن جا خوش کرد و بالأخره سال 1989 بود که برنامه‌ی هسته‌ایش را تسلیحاتی کرد. کره‌ی شمالی اولین بمب اتمی‌اش را سال 2006، بیش از نیم قرن پس از آغاز برنامه‌ی تسلیحاتی هسته‌ایش، آزمایش کرد[14]، در حالی که برنامه‌ی هسته‌ایش سال 1993 آن‌قدر پیشرفت کرده بود که تحلیلگران اطلاعاتی آمریکا تخمین می‌زدند[15] پیونگ‌یانگ پیشاپیش یک یا دو بمب هسته‌ای تولید کرده است. ایران نیز ممکن است در مسیر رسیدن به بمب تعلل کند. رهبران ایران ژاپن را به عنوان یک الگو دیده‌اند[16] و می‌گویند اگر ژاپن اجازه دارد فناوری چرخه‌ی سوخت هسته‌ای را داشته باشد و عضو معاهده‌ی منع اشاعه‌ی هسته‌ای بماند، ایران نیز باید این امکان را داشته باشد[17].
یکی از ناظران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فرآیند غنی‌سازی اورانیوم در تأسیسات هسته‌ای نطنز در ایران را بررسی می‌کند؛ تهران می‌گوید باید مانند کشورهای دیگری مثل ژاپن اجازه پیدا کند از ظرفیت‌های برنامه‌ی هسته‌ای بومی‌اش بهره‌مند شود و در عین حال در معاهده‌ی منع اشاعه‌ی هسته‌ای نیز عضو باشد (+)
چرا قدرت‌های هسته‌ای ممکن است سلاح هسته‌ای نسازند؟
نمی‌توان تهدید تحریم‌های سخت‌گیرانه علیه اشاعه‌ی هسته‌ای[18] را تنها دلیل این کندی در فرآیند هسته‌ای شدن [کشورهایی مانند ایران] دانست. حتی اگر تحریم‌ها هم نباشند، تعلل در عبور از آستانه‌ی ساخت سلاح اتمی احتمالاً به اعتقاد اکثر قدرت‌های بالقوه هسته‌ای از نظر سیاسی، اقتصادی و استراتژیکْ سیاست منطقی‌ای است.
از نظر سیاسی، سلاح‌های هسته‌ای عمدتاً نشان داده‌اند که به عنوان یک ابزار اعمال قدرت چندان مفید نیستند[19]، زیرا تهدید استفاده از چنین قدرت مخربی باورپذیر نیست، مگر در واکنش به تهدیدهای شدید امنیتی. از طرف دیگر، ایستادن در آستانه‌ی ساخت بمب هسته‌ای و همزمانْ حفظ یا ارتقای فناوری‌های مربوطه می‌تواند اهرم چانه‌زنی‌ای در اختیار کشورها بگذارد که اغلب بسیار قوی‌تر از قابلیت‌های واقعی آن‌هاست. به نظر می‌آید به همین دلیل هم باشد که ایران دارد دست به فعالیت‌هایی در حوزه‌ی هسته‌ای می‌زند که هیچ توجیه غیرنظامی‌ای ندارند.
حتی یک کشور کوچک هم، که در شرایط عادی در صحنه‌ی جهانی خیلی به حساب نمی‌آید، با تهدید به هسته‌ای شدن می‌تواند بر قدرت‌های بزرگی که مخالف اشاعه‌ی هسته‌ای هستند، فشار بیاورد و در ازای خودداری از ساخت سلاح هسته‌ای، از آن‌ها امتیاز بگیرد. کره‌ی شمالی در قالب «چارچوب مورد توافق [آمریکا و کره‌ی شمالی]» سال 1994[20]، وعده‌ی تأمین تأسیسات رآکتور آب سبک و سالیانه نیم میلیون تُن نفت سنگین رایگان را به عنوان امتیاز دریافت کرد. ارزش چنین امتیازهایی صرفاً مادی نیز نبود: موضع قوی گاه‌وبی‌گاه پیونگ‌یانگ در مقابل قدرت‌های بزرگ به شکل گسترده‌ای به عنوان یک ابزار تبلیغاتی برای مشروعیت بخشیدن به خاندان «کیم» در کره‌ی شمالی مورد استفاده قرار گرفته است. این در حالی است که تمایل آمریکا به جلوگیری از اقدام متحدانش، مانند ژاپن و کره‌ی جنوبی، به ساخت سلاح هسته‌ای برای خودشان، معمولاً به عنوان دلیل اصلیِ تعهدات گسترده‌ی امنیتی واشینگتن و اعزام گسترده‌ی نیروهای آمریکایی با هدف حفاظت از این متحدان ذکر می‌شود[21].
ایران که یکی از بزرگ‌ترین زرادخانه‌های موشکی منطقه را در اختیار دارد، بارها اعلام کرده است که برای تأمین بازدارندگی نیازی به سلاح هسته‌ای ندارد (+)
از نظر اقتصادی، ساخت و نگهداری از زرادخانه‌ی هسته‌ای برای اکثر کشورها فوق‌العاده پرهزینه است. کارشناسان آمریکایی حوزه‌های هسته‌ای و جنوب آسیا می‌گویند[22] هند و پاکستان تا اوایل دهه‌ی 2000 هر کدام بیش از 5 میلیارد دلار برای نیروهای هسته‌ایشان هزینه کرده‌اند. قدرت‌های هسته‌ای، علاوه بر هزینه‌های اولیه‌ی ساخت سلاح، تا سال‌های سال نیز باید مدام هزینه‌های هنگفتی برای حفظ و مدرن‌سازی تسلیحات هسته‌ای و سامانه‌های حمل‌کننده‌ی آن‌ها بپردازند؛ و این هزینه‌ها به‌سرعت روی هم انباشته می‌شوند. قدرت‌های هسته‌ای منطقه‌ای، مانند اسرائیل[23]، هند و پاکستان، سالانه 1 تا 3 میلیارد دلار در همین زمینه‌ها هزینه می‌کنند[24]. نیروی هسته‌ای نسبتاً کوچک فرانسه سالی حدود 6 میلیارد دلار هزینه روی دست پاریس می‌گذارد[25].
علاوه بر این، زرادخانه‌های هسته‌ای معمولاً باعث صرفه‌جویی در هزینه‌ی نیروهای متعارف نظامی نمی‌شوند. اکثر قدرت‌های هسته‌ای همزمان با بهبود ظرفیت‌های نظامی هسته‌ایشان همچنان به نگهداری و ارتقای قابلیت‌های متعارف خود نیز ادامه می‌دهند[26]. تا وقتی یک کشور با تهدیدات امنیتی موجودیتی قریب‌الوقوع مواجه نباشد، بعید است بتوان این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها و فرصت‌سوزی‌های متعاقب آن‌ها را توجیه کرد؛ به‌خصوص با توجه به رقابت حوزه‌های سیاستی مختلف بر سر منابع کمیاب ملی.
رآکتورهای هسته‌ای در تأسیسات نطنز در ایران؛ از نظر بسیاری از کشورهایی که در حال حاضر سلاح هسته‌ای ندارند، هزینه‌های هنفگت و ادامه‌دار نظامی‌سازی برنامه‌ی هسته‌ای قابل‌توجیه نیست (+)
از نظر استراتژیک، سلاح‌های هسته‌ای لزوماً امنیت یک کشور را تضمین نمی‌کنند؛ مگر این‌که همراه با ظرفیت‌های مستحکم و مقاوم [مثلاً در برابر موشک‌های رهگیر] برای حمل مؤثر آن‌ها تا اهداف ارزشمند در عمق خاک مهاجمِ احتمالی باشند و خودشان در معرض نابودی در صورت حمله‌ی پیش‌دستانه‌ی دشمن نباشند. کشوری که به تازگی به سلاح‌های هسته‌ای مجهز شده است، اگر سامانه‌هایی با مقاومت کافی برای حامل آن‌ها نداشته باشد، معمولاً خود را در دو راهی «استفاده یا دور انداختن» سلاح‌های اتمی‌اش می‌بیند؛ و چه‌بسا در صورت وقوع یک بحران، نسبت به کشورهای بالقوه هسته‌ای، بیش‌تر در معرض خطر حملات پیش‌دستانه باشد. این دو راهی زمانی تنگ‌تر می‌شود که هسته‌ای شدنِ آن کشور باعث شود یک کشور متخاصم نیز دست به ساخت سلاح هسته‌ای بزند (چنان‌که در صورت عبور ایران از آستانه‌ی ساخت سلاح هسته‌ای، احتمالاً عربستان نیز چنین سلاحی را خواهد ساخت[27]). برزیل و آرژانتین نیز در مقطعی به نظر می‌رسید در آستانه‌ی گرفتار شدن در یک مسابقه‌ی کابوس‌وار بر سر تسلیحات هسته‌ای باشند، اما این دو قدرت آمریکای جنوبی آن‌قدر عاقل بودند که با هم از بروز این خطر جلوگیری کنند[28].
کشورهای بالقوه هسته‌ای از طریق داشتنِ پتانسیلِ فنیِ ساخت سلاح اتمی و در عین حال خودداری از ساخت بمب، می‌توانند هم از تجاوز یا فشار نظامی کشورهای متخاصم جلوگیری کنند و هم اهداف وسوسه‌انگیزی برای حمله‌ی پیش‌دستانه در اختیار آن‌ها نگذارند. به عبارت دیگر، کشورهایی که در آستانه‌ی دستیابی به سلاح هسته‌ای هستند، می‌توانند در مواجهه با تهدیدات یک مهاجمِ احتمالی، تهدید کنند که در واکنش به هرگونه حمله‌ای از این آستانه عبور خواهند کرد و به این ترتیب امنیت یا موضعِ قدرتِ طرف متجاوز را در آینده تضعیف خواهند نمود. «یاسوهیرو ناکاسونه» نخست‌وزیر سابق ژاپن، می‌گفت[29] ضرورت دارد که توکیو ظرفیت‌های بالقوه‌ی هسته‌ایش را به نمایش بگذارد تا کشورهای همسایه دست به رفتارهای تجاوزکارانه علیه ژاپن نزنند. اکبر هاشمی رفسنجانی، نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2005 ایران، که چهارمین رئیس‌جمهور ایران بین سال‌های 1989 و 1997 هم بود، همان سال 2005 در عین تأکید بر این‌که ایران به دنبال سلاح هسته‌ای نیست، به دکتر «جورج پرکوویچ» مدیر برنامه‌ی سیاست هسته‌ای [اندیشکده‌ی آمریکایی] «موقوفه‌ی صلح بین‌الملل کارنگی»، گفته بود: «به محض این‌که چرخه‌ی سوخت هسته‌ای را تکمیل کنیم، حساب کار دستِ همه‌ی همسایگانمان خواهد آمد.»
سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور جدید ایران، می‌تواند با اتخاذ رویکردی متفاوت با دولت قبل، امتیازات لازم را در مذاکرات هسته‌ای از طرف‌های مقابل بگیرد (+)
چگونه آمریکا ممکن است ایران را وادار به ساخت سلاح اتمی کند؟
کشورهای بالقوه هسته‌ای به خاطر همه‌ی این دلایل، اغلب به این نتیجه رسیده‌اند که به نفعشان است در ساخت سلاح‌های هسته‌ای عجله نکنند. ایران نیز به احتمال زیاد عجله‌ی زیادی برای تبدیل ظرفیت‌های هسته‌ایش به یک زرادخانه‌ی هسته‌ای ندارد؛ به ویژه تا زمانی که فاقد ظرفیت‌های مستحکم و مقاومی برای حمله‌ی ثانویه [در واکنش به حمله‌ی اولیه یا پیش‌دستانه‌ی دشمن] است. اما نباید این را فراموش کرد که محاسبات تهران در صورت مواجهه با تهدید قریب‌الوقوعِ تغییر رژیم، ممکن است تغییر کند؛ دقیقاً همان اتفاقی که اوایل دهه‌ی 2000 برای کره‌ی شمالی افتاد[30]، زمانی که دکترین بوش[31] رژیم این کشور را هدف اصلی حملات پیش‌دستانه‌ی آمریکا معرفی کرد. اقدام آمریکا به تهدید بقای رژیم ایران ممکن است تمایل تهران برای حرکت سریع به سمت ساخت سلاح‌های هسته‌ای با هدف نمایش قدرت یا جلوگیری از حمله‌ی نظامی را به‌شدت افزایش دهد[32]. بنابراین، تهدیدات نظامی به منظور جلوگیری از اشاعه‌ی هسته‌ای اتفاقاً ممکن است دقیقاً همان اتفاقی را رقم بزنند که واشینگتن از سال‌ها قبل تلاش زیادی کرده تا از آن‌ها جلوگیری کند.
در همین‌باره بخوانید:
›› اذعان روزنامه کنگره آمریکا: بایدن نمی‌تواند برجام را احیا کند
›› اندیشکده‌ی آمریکایی: اروپا نمی‌تواند برجام را احیا کند
[1] No-Go Negotiations: Iran May Not Be in a Rush to Get Nuclear Weapons Link
[2] Iran’s Incoming President Vows Tough Line on Missiles and Militias Link
[3] Iran Talks Resume, Gingerly, After Attack on Nuclear Site Link
[4] Trump Abandons Iran Nuclear Deal He Long Scorned Link
[5] Iran resumes uranium enrichment in new step away from nuclear deal Link
[6] U.S., European Diplomats Urge Iran To Comply With Nuclear Deal Link
[7] The Deal Is Not Enough: Why America Must Get More From Iran Link
[8] Why Iran Isn’t Trying to Get a Nuclear Weapon (Right Now) Link
[9] Iran Has No Master Plan, Including on Nuclear Weapons Link
[10] The Five Myths That Doom a New Iran Deal Link
[11] Experts assess the nuclear Non-Proliferation Treaty, 50 years after it went into effect Link
[12] Nuclear Weapons and Conflict in South Asia Link
[13] India Becomes 6th Nation to Set Off Nuclear Device Link
[14] Blast May Be Only a Partial Success, Experts Say Link
[15] Intelligence Study Says North Korea Has Nuclear Bomb Link
[16] Nuclear Iran II: The only way to change the rules Link
[17] Maximum Pressure Problem: Iran Isn’t Going to Change Link
[18] The Secret Success of Nonproliferation Sanctions Link
[19] Crisis Bargaining and Nuclear Blackmail Link
[20] Agreed Framework Of 21 October 1994 Between the United States of America and the Democratic People’s Republic of Korea Link
[21] Can 50 Years of Minimizing Nuclear Proliferation Continue? Link
[22] Nuclear India in the Twenty-First Century Link
[23] Israeli Repression Links the Violence in Gaza and Jerusalem Link
[24] Enough is Enough: Global Nuclear Weapons Spending 2019 Link
[25] French Nuclear Deterrence Policy, Forces, And Future: A Handbook Link
[26] Ajai Shukla on the Current and Future State of India’s Military Link
[27] Saudi Arabia Threatens to Seek Nuclear Weapons Link
[28] Argentine-Brazilian Peaceful Nuclear Pact Celebrates 20th Anniversary Link
[29] Nakasone Yasuhiro ga kataru sengo Nihon gaikō = Japanese foreign policy since 1945 : Yasuhiro Nakasone oral history / Link
[30] Just How Stable Is North Korea? Link
[31] Full Text: Bush's National Security Strategy Link
[32] Deterring an Iranian Nuclear Breakout Link
